Rapport. Action Research Energieneutrale scholen. Het Klimaatverbond, Carolien van Merksteijn & Laury Schepers

Transcriptie

1 Rapport Action Research Energieneutrale scholen Het Klimaatverbond, Carolien van Merksteijn & Laury Schepers april 2013

2 Inhoudsopgave Inleiding 3 1 Bronnenonderzoek Werkwijze 1.2 Samenvatting inventarisatie 1.3 Ontwikkelingen 1.4 Bestaande netwerken 1.5 Instrumenten & informatie voor schoolbesturen en gemeenten 1.6 Conclusies uit inventarisatie 1.7 Gebrek aan fundamentele kennis 1.8 Onkundig en onervaren opdrachtgeverschap schoolbesturen 1.9 Van nieuwbouw naar renovatie 1.10 Prestatiecontracten en verdelen van risico s 1.11 Financieringsconstructies en financiële knelpunten 2 Interviews gemeenten 2.1 Werkwijze Resultaten 14 3 Conclusies Trefoil 19 4 Conclusies en aanbevelingen 22 5 Bijlagen 23 Rapport Action Research Energieneutrale scholen Vertrouwelijk versie 2 2

3 Inleiding Aanleiding tot Action Research Energieneutrale Scholen Het Klimaatverbond, de vereniging voor gemeenten, provincies en waterschappen met ambitieuze klimaatneutraalambities, heeft begin 2013 een zogenaamde Action Research naar energieneutrale scholen uitgevoerd ter voorbereiding op een Green Deal met het ministerie van I&M en mogelijk andere ministeries. In april 2012 is er een startbijeenkomst geweest, waarbij op hoofdlijnen knelpunten in kaart zijn gebracht en vragen zijn voorbereid voor Marieke van der Werf, toen nog Tweede Kamerlid van het CDA. Door de val van het kabinet heeft dit helaas niet tot resultaat geleid. Wel heeft het ministerie van I&M aangegeven het onderwerp interessant te vinden en te willen toewerken naar het afsluiten van een Green Deal. De vervolgbijeenkomst, in oktober 2012, vond plaats bij basisschool de Wilgenstam in Rotterdam, het eerste volledig duurzaam gerenoveerde schoolgebouw van het land. In navolging daarop zijn er een twintigtal gemeenten gezocht, die betrokken zijn bij deze Action Research en de Green Deal. Op deze manier heeft Het Klimaatverbond een netwerk opgebouwd van gemeenten, die in de volgende fase aan de slag willen gaan met het energieneutraal renoveren van ten minste een basisschool. Het Klimaatverbond zal ondersteuning bieden aan dat actief lerende netwerk. De voorbereiding van de Green Deal gebeurt in een aantal fases. De eerste fase bestond uit onderzoek naar de belangrijkste knelpunten en oplossingen voor het energieneutraal renoveren van basisscholen. In dit document doen we verslag van deze eerste fase. Een van de belangrijkste aandachtspunten binnen de Action Research is de financiering van de maatregelen. Met het onderzoek hebben we geprobeerd de knelpunten en oplossingen en vooral de mogelijkheden van slimme financieringsconstructies zichtbaar te maken, waarbij we vanuit verschillende expertises kennispartners hebben uitgenodigd mee te denken. De nadruk in het onderzoek lag op bestaande basisschoolgebouwen, omdat daar de grootste uitdaging ligt. Een groot deel van de oplossingen voor de bestaande schoolgebouwen zal ook toepasbaar zijn voor nieuwbouw. Bovendien zal de kennis en ervaring die hierbij wordt opgedaan ook kunnen worden toegepast door andere (openbare) gebouwen, van organisaties waar de overheid relatief veel invloed op heeft, zoals op het gebied van zorg en welzijn, maar ook voor bedrijven. Rapport Action Research Energieneutrale scholen Vertrouwelijk versie 2 3

4 1 Bronnenonderzoek 1.1 Werkwijze De bronnen zijn geïnventariseerd via een bezoek aan het congres Zeven jaar Frisse Scholen, kennis uit eerdere projecten van Het Klimaatverbond, DWA, TreFoil Energy, Sustinno, SME Advies en andere partners en intensief onderzoek op de websites van Ruimte-OK, PO-Raad, Bouwstenen voor Sociaal en andere aanverwante organisaties. Er zijn heel veel publicaties over scholenbouw, energieneutraal bouwen en aanverwante onderwerpen. Van de meest relevante publicaties is onderstaande samenvatting gemaakt. Onderstaande teksten zijn samenvattingen van de relevant bevonden bronnen. De bronverwijzing (cijfer tussen vierkante haken) correspondeert met de bronnenlijst in bijlage Samenvatting inventarisatie bestaande informatie en netwerken Vanaf 2020 moet alle Nederlandse nieuwbouw energieneutraal zijn, zo ook basisschoolgebouwen. Het wordt steeds waarschijnlijker dat, net als bij nieuwbouw, ook bestaande gebouwen aan een bepaalde minimale energieprestatie moeten gaan voldoen [126]. Schoolgebouwen zijn nu gemiddeld 35 jaar oud en veel zijn aan vernieuwing of grondige renovatie toe [106]. Bij veel basisschoolgebouwen liggen er kansen voor slim, toekomstgericht renoveren (energieneutraal, fris en aangepast aan de huidige functies) of nieuwbouw. Deze kansen zijn te benutten door slimme financieringsconstructies, bouwmethoden, aanbesteden van integrale contracten, onderhouden, meten en door controleprestaties achteraf. Scholen hebben een voorbeeldfunctie; onderwijshuisvesting moet goede leerprestaties bevorderen en een flink aantal jaren aan de eisen blijven voldoen. Veel partijen, vooral de leerlingen en leerkrachten, hebben belang bij een slim, toekomstgericht, hoge kwaliteit gebouw en voldoende geld voor onderwijskwaliteit (salarissen, materiaal, enzovoort). Hiervoor is het nodig om alle belanghebbenden samen te laten werken aan een energieneutraal, fris, toekomstgericht en hoge kwaliteit gebouw. 1.3 Ontwikkelingen Vanaf 1 januari 1997 ligt de zorgplicht voor onderwijshuisvesting bij gemeenten. Gemeenten hebben de taak om te voorzien in adequate huisvesting van onder andere het primaire onderwijs binnen het grondgebied. Elk jaar stelt het College van Burgemeester en Wethouders het budget voor onderwijshuisvesting voor het eerstvolgende jaar vast. De gemeenteraad stelt een investeringsplan vast met een verdeling van middelen voor de onderwijshuisvesting. In dit kader is het wenselijk dat meerjarenonderhoudsplanningen worden opgesteld voor de onderwijsgebouwen binnen de gemeente, voor dat deel waarvoor de gemeente verantwoordelijk is. Schoolbesturen zijn verantwoordelijk voor het beheren en exploiteren van de door hen gebruikte schoolgebouwen. Voor aanvullende of vervangende onderwijshuisvesting of voor ingrijpende onderhoudsvoorzieningen moeten zij een aanvraag indienen bij de gemeente. Om overeenkomsten te kunnen afsluiten, is het juridisch eigendom in handen van de school, het economisch eigendom veelal in handen van de gemeente. Hierdoor kan het schoolbestuur de gebouwen niet eigenhandig verkopen. De wet regelt de eigendomsverhoudingen. Partijen kunnen daarvan afwijken en regelen dat dan in een bestuursovereenkomst. Door de huidige bekostigingssystematiek en gescheiden onderhoudsverantwoordelijkheid is aandacht nodig voor de onevenredige verdeling van kosten en baten van duurzaamheidmaatregelen, de zogenaamde Split Incentive. De (financiële) winst als gevolg van een lagere energierekening is op dit moment voor het schoolbestuur. De gemeente betaalt echter voor de te treffen maatregelen (het is de scholen zelfs verboden Rapport Action Research Energieneutrale scholen Vertrouwelijk versie 2 4

5 om te investeren in de huisvesting), maar ziet binnen de huidige financieringsstructuur niets van die investering terug [127]. Op 1 januari 2015 zal het buitenonderhoud naar de basisschoolbesturen worden overgeheveld, in het kader van de zogenaamde doordecentralisatie. Gemeenten zijn en blijven verantwoordelijk voor nieuwbouw van basisschoolgebouwen. Het programma Frisse Scholen wordt door Agentschap NL overgeheveld naar de markt. Hierbij wordt in themateams gewerkt aan vervolgstappen. De thema s zijn [128]: 1. Kennisketen Frisse Scholen 2. DIGI-Atlas: leren van alle Frisse Scholen 3. Scholenbouw Fonds voor Frisse Scholen 4. ESCo s verduurzamen scholen budgettair neutraal 5. Keurmerk en benchmark Frisse Scholen 6. Energiemonitoring en feedback Frisse Scholen 7. De Frisse Schoolkeuze voor ouders en leerlingen. 1.4 Bestaande netwerken Er zijn veel instanties, netwerken en adviesbureaus die zich bezig houden met het toekomstgericht renoveren en het bouwen van schoolgebouwen. De belangrijkste zijn hieronder weergegeven. Netwerken, instanties en adviesbureaus Ruimte-OK Voor totstandkoming van brede scholen, hoge kwaliteit onderhoudshuisvesting, onafhankelijke kennisbank, enz. PO-Raad De vereniging behartigt de gemeenschappelijke belangen van besturen in het basisonderwijs, speciaal basisonderwijs en (voortgezet) speciaal onderwijs. Agentschap NL NL.nl Rijksoverheidsagentschap; voor handleidingen, brochures, voorbeeldprojecten, enz. VNG Modelverordening en normbedragen (semioverheid) 1.5 Instrumenten en informatie voor schoolbesturen en gemeenten Er zijn heel veel instrumenten en rapporten die zich richten op bouw en onderhoud van basisscholen, verbetering van binnenklimaat, energieneutraalgebouwde omgeving en financieringsconstructies. Relevantie is lastig te beoordelen voor schoolbesturen en gemeenten. Daarom zijn er hieronder een aantal uitgelicht. Rapport Action Research Energieneutrale scholen Vertrouwelijk versie 2 5

6 Aanbevolen informatie/instrumenten voor SCHOOLBESTUREN Scholenbouwwaaier - Atelier Rijksbouwmeester [111] Infoblad Ervaringen met energieprestatiecontracten voor scholen (NESK) Agentschap NL [65] Duurzame gebouwen Nieuwskrant - Agentschap NL [26] Verdienen met duurzaam onderhoud! Naar een duurzaam meerjarenonderhoudsplan (DMOPO): de stand van zaken - Agentschap NL [126] Kruisjeslijst verantwoordelijkheid onderhoud schoolgebouwen PO-Raad (geldig tot doordecentralisatie is doorgevoerd) [74] Programma van Eisen Frisse Scholen april 2012 [104] Leidraad prestatiecontracten, beheer en onderhoud gebouwen versie 2.0 Agentschap NL [75] Aanbevolen informatie/instrumenten voor GEMEENTEN Rapportage Marktinitiatieven Frisse Scholen - Agentschap NL [106] Scholenbouwwaaier - Atelier Rijksbouwmeester [111] Management Samenvatting van: Een fris alternatief voor de huisvesting van kinderen PO-Raad [29] Verdienen met duurzaam onderhoud! Naar een duurzaam meerjarenonderhoudsplan (DMOPO): de stand van zaken - Agentschap NL Agentschap NL [126] Verduurzamen van het meerjarenonderhoud bij basisscholen - Agentschap NL [127] Programma van Eisen Frisse Scholen april 2012 Agentschap NL [104] Leidraad prestatiecontracten, beheer en onderhoud gebouwen versie Agentschap NL [75] Financiering fact sheet Servicepunt Duurzame Energie [40] Toolbox Financieringsconstructies overzichtstabel Agentschap NL [119] ESConetwerk.nl [37] Wat u wilt weten over Frisse Scholen - Energiegebruik, binnenmilieu, ziekteverzuim en leerprestaties SenterNovem [133] 1.6 Conclusies uit inventarisatie Het realiseren van een fris, energieneutraal, (qua functies) toekomstgericht en kwalitatief hoog schoolgebouw door renovatie of nieuwbouw is mogelijk als een aantal stappen in acht wordt genomen. Verschillende instrumenten zijn voorhanden, maar worden onvoldoende toegepast door een kennishiaat bij de opdrachtgever en directbelanghebbenden. Deze stappen en tools zijn: 1. Een duurzaam meerjarenonderhoudsplan opstellen met gemeente en alle schoolbesturen. [126] 2. Het opstellen van een goed Programma van Eisen voor de bouw of renovatie van een frisse, energieneutrale, (qua functies) toekomstgerichte en hoge kwaliteit schoolgebouw is onontbeerlijk voor het realiseren ervan. Zowel de formele opdrachtgever (bouwheer) als directbelanghebbenden maken hiermee aan het ontwerpteam duidelijk aan welke eisen hun voorstellen moeten voldoen. [104] 3. De volgende stap is het afsluiten van een prestatiecontract met de leverancier(s). [75, 65] 4. Hierna komt het (tussentijds) toetsen van de resultaten conform het prestatiecontract en Programma van Eisen. [35] 5. Tot slot moet na oplevering van de renovatie of nieuwbouw de energie- en binnenklimaatprestatie gemeten en gecontroleerd worden en de aannemer moet hierop conform contract (financieel) kunnen worden aangesproken. Rapport Action Research Energieneutrale scholen Vertrouwelijk versie 2 6

7 1.7 Gebrek aan fundamentele kennis De PO-Raad komt tot de conclusie dat basale informatie ontbreekt, zoals leeftijd van en aantal gebouwen. De kwaliteit van de gebouwen voldoet aan de lage minimumeisen. Het gebrek aan een duidelijke regisseur zorgt voor inefficiënte en onproductieve processen om tot een gebouw te komen. Het systeem in z n geheel (beleid, regels en budgetten) is niet consistent en irrationeel. Met grote inspanning van de belanghebbenden komen er wel gebouwen tot stand, na een gemiddeld voorbereidingsproces van zeven jaar en met concessies aan tijd, kwaliteit en geld. Effectieve samenwerking tussen scholen en kinderopvang wordt door het systeem gehinderd. Uiteindelijk gaat er veel waarde verloren en wordt het belang van het kind opgeofferd, doordat de belangen zo fijnmazig zijn verdeeld. Waardeverlies vertaalt zich in hoge voorbereidingskosten, suboptimalisatie van kosten over de life cycle en gemiste opbrengsten door leegstand, bij benadering gekwantificeerd op jaarlijks 100 miljoen. De PO-Raad ijvert dan ook voor stimulering van samenwerking tussen onderwijs, opvang en overige instellingen, met de levenscyclus van het gebouw als uitgangspunt en de gebruiker centraal bij ontwerp, bouw, onderhoud en beheer. Parallelle belangen voor betrokken partijen. Langetermijnperspectief. Een basisniveau van voorzieningen voor alle scholen. Eenvoud en helderheid voor alle betrokkenen. Flexibiliteit ook op de lange termijn. Afstemming en ruimte voor lokaal maatwerk. Eerlijke verdeling van middelen en risico s. Goede spreiding en maximale dekking van onderwijs. Rekening houden met diversiteit. Ofwel: Een vraaggestuurd systeem, waarin de gebruiker centraal staat en er een markt ontstaat, waarin aanbieders van huisvesting optimaal proberen in te spelen op de wensen van gebruikers. Scholen zullen zich concentreren op hun kernkwaliteiten en kinderopvang; scholen en andere organisaties zullen uit zichzelf de prikkel voelen om samen te werken. De randvoorwaarden die de PO-raad heeft geformuleerd voor dit systeem zijn: 1. Oprichting van een garantiefonds, dat scholen toegang geeft tot (betaalbare) financiering 2. Compenseren van gebrek aan expertise bij kleine schoolbesturen. Dit kan geregeld worden door instellingen als het Servicecentrum Scholenbouw (nu onderdeel van Ruimte-OK) een meer prominente rol te geven of door expertise ter beschikking te stellen via Regionale Huisvestingsbedrijven 3. Een transitiemodel dat ervoor zorgt dat alle scholen een gelijkwaardige uitgangspositie hebben bij invoering van het systeem van doordecentralisatie. Belangrijk is dat het vastgoed dan goed gewaardeerd wordt en dat bij de vaststelling van de jaarlijkse budgetten met een ongelijke startpositie in gebouwkwaliteit tijdelijk rekening wordt gehouden. [29] 1.8 Onkundig en onervaren opdrachtgeverschap schoolbesturen Uit de ervaring in duurzame scholenprojecten van deelnemers aan de eerste werksessie is gebleken dat het kennisniveau van schoolbesturen van duurzaam bouwen/renoveren, techniek en vooral lange termijn financieringsopties erg laag is. Zij hebben niet de capaciteit om de juiste kennis in huis te halen en zijn argwanend tegenover adviseurs, gemeente en marktpartijen als ontwikkelaars en investeerders, die dit voor hen uit kunnen rekenen of ontzorging aanbieden in ruil voor (een deel van) de winst. Schoolbesturen hebben behoefte aan onafhankelijk, gestructureerd, transparant en betrouwbaar advies en begeleiding op maat en niet aan informatieoverschot. Ook is gebleken dat educatie en lespakketten niet tot daadwerkelijke fysieke maatregelen leiden, maar wel tot bewustwording en gedragsgebonden energiebesparing. Zonnepanelen kunnen een opstap naar bredere verduurzaming van schoolgebouwen zijn. Natuur- en milieueducatiecentra zijn van belang bij het inzetten van educatie, maar zijn niet de aangewezen partij om verduurzaming van schoolgebouwen te trekken.[129] Rapport Action Research Energieneutrale scholen Vertrouwelijk versie 2 7

8 Renovatieaanvragen van schoolbesturen worden door de gemeente beoordeeld op basis van beoordelings- en urgentiecriteria. In de standaard situatie worden de aanvragen met name beoordeeld op ruimtegebrek, achterstallig onderhoud, noodzakelijke aanpassingen in verband met wettelijke verplichtingen denk bijvoorbeeld aan brandveiligheid en gewenste aanpassingen voortvloeiend uit nieuwe onderwijsconcepten. Het is eerder uitzondering dan regel dat aanvragen ingediend worden met als doel vermindering van het gebouwgebonden energieverbruik of verbetering van de arbeids- en leeromstandigheden (binnenlucht, temperatuur, verlichting, akoestiek). Waarom is het zo zeldzaam dat beide thema s standaard meegenomen worden in een renovatietraject? Hiervoor is een aantal redenen aan te dragen. Ten eerste: onbekendheid met de materie bij de schoolbesturen en de gemeente. Het begint al met het gegeven dat weinig schoolbesturen, directeuren en gemeentelijke huisvestingprofessionals inzage hebben in de energie- en binnenmilieuprestatie van hun gebouw. Zeker ook niet in relatie tot wat het in een doelgericht gerenoveerde school zou kunnen zijn. Onbekendheid is hier overigens iets anders dan een gebrek aan affiniteit met het onderwerp. Welk schoolbestuur en welke schooldirectie is immers niet geïnteresseerd in een forse besparing op de energiekosten, vermindering van de milieubelasting van het gebouw, een aanzienlijke verbetering van de arbeidsomstandigheden van het onderwijzend personeel plus een verbetering van de leerprestatie? Verder wordt er door schoolbesturen en gemeenten nogal eens vanuit gegaan dat de energieprestatie en de binnenmilieukwaliteit automatisch goed wordt na een renovatie. De architect of projectmanager zorgt er immers wel voor dat alles na oplevering aan de vigerende wettelijke eisen voldoet?! Deze redenering berust om twee redenen op een misverstand. Ten eerste stelt bijvoorbeeld het Bouwbesluit slechts zeer beperkte eisen voor renovaties. Om een enigszins goede binnenluchtkwaliteit te realiseren, is absoluut meer nodig dan alleen wat wettelijk vereist is. Ten tweede redeneert de architect zelf, op basis van eerdere ervaringen bij schoolrenovaties, vaak: Laat ik maar niet over allerlei energiebesparende en binnenmilieuverbeterende opties beginnen, want er is toch geen geld. [133] De gemiddelde Energie Prestatie Score (EPC) van schoolgebouwen blijkt bij zowel de bouwaanvraag als de uiteindelijke oplevering 25% onder het bouwbesluit te liggen. Als het schoolbestuur ook bouwheer/opdrachtgever is, ligt dit zelfs 35% lager dan het bouwbesluit. De focus ligt op installatietechnische maatregelen in plaats van het optimaliseren van de bouwkundige schil. Er moet dus zorg aan het juist installeren, inregelen, onderhouden en gebruiken worden besteed, door voorlichting en het meten en controleren van de resultaten, om deze systemen optimaal te laten functioneren. [116] Mogelijke betrokkenen bij een bouwproject zijn: opdrachtgever, architect, aannemer, installatieadviseur, constructeur, bouwmanager, gemeente, woningcorporatie, projectontwikkelaar, belegger, financiers. [10] 1.9 Van nieuwbouw naar renovatie Het accent moet verschuiven van nieuwbouw naar bestaande bouw, ondanks dat het om publicitaire en electorale redenen interessanter lijkt om te scoren met nieuwbouw. Schoolgebouwen worden steeds ouder, nu gemiddeld 35 jaar, maar met de huidige nieuwbouw van 100 (PO- en VO-)scholen per jaar duurt het 75 jaar voordat het gebouwenbestand is vervangen. Daarnaast is er geen sprake van strategisch voorraadbeheer van onderwijsgebouwen. De situatie is nauwelijks in kaart gebracht. Strategisch voorraadbeheer standaardiseren en naar een landelijk niveau tillen zouden de doelen voor de komende jaren moeten worden. [106] Uit de ervaring in duurzame scholenprojecten van deelnemers aan de eerste werksessie is gebleken dat een meerjarenonderhoudsplan erg belangrijk is voor schoolbesturen, omdat Rapport Action Research Energieneutrale scholen Vertrouwelijk versie 2 8

9 planningscycli van gemeenten lang en star zijn. Voorts is gebleken dat een lokale aanpak met een lokaal netwerk van partijen van financiers tot installateurs nodig is. Lokale partijen hebben belang bij de verduurzaming van scholen en kunnen een langetermijnaanpak opstellen en uitvoeren, al moet wel worden vastgesteld of het kennisniveau voldoende is. Daarnaast hebben schoolbesturen en gemeenten vaak geen tijd voor regionale of landelijke bijeenkomsten. De lokale initiator van een renovatie of nieuwbouwproject moet actief schoolbesturen en gemeenten werven, op maat adviseren en het gat tussen de werkvelden techniek, financiering en gedrag/educatie dichten, qua kennis en contacten. [129] In een bestaand basisschoolgebouw met een hoge energierekening is het energieverbruik met 40% te verlagen, als ingezet wordt op een renovatie met de juiste energiebesparende maatregelen. Hierbij wordt uitgegaan van toepassing van HR++ glas, extra thermische isolatie van vloeren en daken, introductie van een nieuwe (HR-)ketel en plaatsing van nieuwe energiezuinige verlichting. Verder wordt gewerkt met (nieuwe) mechanische ventilatie met warmteterugwinning. [133] 1.10 Prestatiecontracten en verdelen van risico s Belangrijke leerpunten uit de NESK-projecten met betrekking op prestatiecontracten[65]: Leg de aansturing van het contract zoveel mogelijk bij één verantwoordelijke; schoolbestuur en gemeente dienen dat samen overeen te komen (in bijv. de bestuursovereenkomst) Maak het niet te moeilijk. Bekijk, met name als kleine school, goed tot op welk niveau een prestatiecontract nog voldoende meerwaarde zal bieden Samenwerken op basis van prestatiecontracten vereist visie, commitment en passie Blijf stabiel in de mensen die betrokken zijn bij de contractvorming (geen wisselingen) Het bepalen van de referentiewaarde voor het energieverbruik (baseline) is belangrijk bij het maken van afspraken over de energieprestatie Neem in een bijlage van het contract op hoe wordt omgegaan met wijzigende omstandigheden Een integrale benadering is van belang bij het vormen van prestatiecontracten, weg van het traditioneel denken in bijvoorbeeld werktuigbouwkunde of elektrotechniek Maak gebruik van prestatie-eisen voor zowel de bouwfase als voor de beheerfase Leg in een prestatiecontract de risico s bij die partijen neer die er de meeste invloed op kunnen uitoefenen Advies aan de scholenbranche: Leg een database aan met voorbeelden van Kritieke Prestatie Indicatoren, referentiewaarden en lean & mean-prestatiecontracten. De risico s bij geïntegreerde contracten en aanbestedingen zijn als volgt verdeeld: Rapport Action Research Energieneutrale scholen Vertrouwelijk versie 2 9

10 Het verschil tussen traditioneel en geïntegreerd aanbesteden is als volgt samen te vatten: [54] 1.11 Financieringsconstructies en financiële knelpunten Agentschap NL laat een beperkt aantal financieringsmogelijkheden voor Frisse Scholen terugkomen in haar brochures. [44] Eigen geld inzetten Betaling ineens Gespreide betaling Geld lenen Bij de gemeente Bij de gemeente vanuit het fonds Volkshuisvesting Bij een bank Bij leveranciers Geld van derden gebruiken Subsidies van overheden Sponsoring door bedrijven, instellingen, ouders en/of leerlingen Fiscale maatregelen: BTW-compensatiefonds, Groenfinanciering, EIA, MIA, e.d.* Eigendom van installaties afstaan Lease, huren, huur/kopen en outsourcen van installaties Eigendom van vastgoed afstaan Verkopen/sell en lease back van vastgoed * Scholen komen niet in aanmerking voor de EIA, bedrijven waarvan geleased, gehuurd of geoutsourcet wordt wel De modelverordening voor onderhoudshuisvesting die de VNG opstelt, wordt voor het overgrote deel van de gemeenten overgenomen om de normbedragen voor nieuwbouw van scholen vast te stellen. De modelverordening houdt echter weinig rekening met het toepassen van duurzame materialen, energiezuinigheid, (extra) installaties voor het binnenklimaat of een adequate werkomgeving voor docenten. Gemeenten geven minder uit aan onderwijshuisvesting dan de omvang van het budget waarmee bij de verdeling van gelden uit het Gemeentefonds rekening wordt gehouden. [106] Er is onderzoek gedaan naar een Investeringsfonds Scholenbouw om schoolbesturen en gemeenten een aanvullende mogelijkheid te bieden om (brede) scholen te realiseren en Rapport Action Research Energieneutrale scholen Vertrouwelijk versie 2 10

11 bestaande scholen te renoveren en beheren. Marktpartijen als pensioenfondsen zijn de investeerders en moeten al vanaf de voorbereidingsfase nauw betrokken zijn bij nieuwbouw- of renovatieprocessen en veel taken en risico s overnemen van gemeenten en schoolbesturen. Hiermee wordt de hele levensduur van het gebouw geoptimaliseerd en zou meerwaarde van 10% ten opzichte van business as usual ontstaan. [33] De huidige wet met een hoofdstuk over huisvesting is voor het (speciaal) basisonderwijs de Wet op het primair onderwijs (WPO, art. 91 e.v.). Een nauwkeurige beschrijving van aanvraagprocedures en beoordelingscriteria, waarlangs een schoolbestuur in aanmerking kan komen voor vergoeding van investeringen in zijn schoolgebouwen zou een dam moeten opwerpen voor te grote inmenging van de gemeente in het bestuur van de school. De interesse van (semi)private partijen in schoolgebouwen is voor gemeenten en schoolbesturen zowel een kans (extra middelen, kwaliteitsimpuls) als een bedreiging (combinatie v functies). Als scholen en gemeenten deze uitdaging aangaan, zullen ze zich moeten verdiepen in nieuwe financieringsconstructies en eigendomsverhoudingen. [61] In het kader van verduurzaming van gemeentelijk vastgoed gebruiken de G-25 gemeenten de Frisse Scholen-aanpak. Vrijwel alle gemeenten ervaren de gescheiden budgetten tussen schoolbesturen en gemeenten in het primair onderwijs als een barrière om basisscholen ingrijpend te verduurzamen. [51] Uit onderzoek naar een Frisse Scholen-financieringsmodel is gebleken, dat er geen eenduidig pakket is dat door alle schoolbesturen kan worden gerealiseerd. Het is projectafhankelijk welke pakketten financieel haalbaar zijn. [30] Rapport Action Research Energieneutrale scholen Vertrouwelijk versie 2 11

12 2 Interviews gemeenten 2.1 Werkwijze Op basis van informatie uit een door Het Klimaatverbond zelf uitgevoerde belronde onder gemeenten, hebben we gemeenten benaderd die aangegeven hebben geïnteresseerd te zijn in het onderwerp 'energieneutrale scholen', hiermee bezig te zijn of te gaan. Ook zijn uit eerdere bijeenkomsten en contacten uit eerdere projecten een aantal gemeenten die óf geïnteresseerd waren óf actief zijn (geweest) met dit onderwerp benaderd. We hebben door middel van een aantal vragen de ervaringen van de betreffende gemeente met het energieneutraler maken van schoolgebouwen gepolst en hun eventuele interesse voor deelname aan het lerende netwerk in het kader van de nog af te sluiten Green Deal. De contactpersoon kreeg per mail informatie over de Action Research en een korte vragenlijst toegestuurd: De onderzoeksopzet voor gemeenten en scholen, inclusief omschrijving van relevante definities (bijlage 01) Financieringsopties voor gemeenten (bijlage 02) Categorisering schoolgebouwen (DWA) (bijlage 03) Vragenlijst (bijlage 04). Na ontvangst van de digitale bestanden is telefonisch een interview afgenomen met meerdere doelen: 1. het inventariseren van knelpunten en oplossingen hiervoor; 2. het verzamelen van inspirerende voorbeelden van koplopergemeenten en schoolbesturen. Tijdens het interview werden de volgende vragen gesteld: 1. Zijn er knelpunten voor het energieneutraal renoveren van basisscholen? Bijvoorbeeld op het gebied van: financiering, techniek, organisatorische aspecten, juridische aspecten, m.b.t. bewustwording, persoonlijke en culturele aspecten ("willen") en overige. 2. Heeft u al oplossingen voor deze knelpunten? Zoals zelfontwikkelde tools, goede praktijkvoorbeelden en succesfactoren. En heeft u inzage in de invloed van gebruikersgedrag in het gebouw, in de financiering evenals de energieprestatie? 3. Kunt u de basisschoolgebouwen binnen uw gemeente classificeren volgens de indeling Oude school / Vernieuwde school / Energiecrisisschool / Moderne school? 4. Was u al bekend met de financieringsconstructies uit ons overzicht (bijlage bij verstuurde mail)? Zo ja, heeft u deze al toegepast? Wat zijn uw ervaringen en tips? Zo niet, hoe staat u hier tegenover? 5. Zijn er fondsen beschikbaar voor de financiering van energieneutrale renovatie (en nieuwbouw) van scholen in uw gemeente? Zo ja, welke? Zo nee, komen die er wellicht in de toekomst? 6. Hoe is het contact met de basisschoolbesturen geregeld? frequentie, vanuit welke afdeling, met welke contactpersonen/functies (bijv. huisvesting/ gebouwbeheer en onderwijs) Rapport Action Research Energieneutrale scholen Vertrouwelijk versie 2 12

13 7. Weet u wat de ambities van de basisschoolbesturen zijn ten aanzien van energieneutraal zijn en het binnenklimaat van schoolgebouwen? 8. Het Klimaatverbond gaat een actief lerend netwerk opzetten met een twintigtal gemeenten binnen een Green Deal en deze ondersteunen bij het energieneutraal renoveren van één of meerdere scholen. Zou uw gemeente koploper willen zijn op het gebied van energieneutrale scholen en wilt u deelnemen aan deze Green Deal? 9. Op welke gebieden heeft u ondersteuning nodig; energiescan; quickscan van gemeentelijk beleid voor verduurzaming scholen; helpdesk; (intern) aanspreekpunt resp. coördinator; beslisboom / stappenplan; anders? Voor het onderzoek van TreFoil hebben we de volgende vragen toegevoegd: 10. Zou het uw gemeente helpen als er een webtool/platform zou zijn, die gemakkelijk inzichtelijk maakt (d.m.v. pakketten) welke energieoplossingen er mogelijk zijn voor de scholen? 11. Is uw gemeente geïnteresseerd in energiebesparingspakketten inclusief financieringsoplossingen, waarbij snel kan worden ingezien tot welke besparingen deze pakketten leiden? 12. Is uw gemeente geïnteresseerd in een gemakkelijk in te vullen webtool (app), waardoor inzichtelijk wordt gemaakt welke energieoplossingen leiden tot welke besparingen in de specifieke school? Verslaglegging De verslagen van de interviews en de ingevulde vragenlijsten zijn te vinden in bijlage 05 'Uitgewerkte vragenlijsten AREnS'. Een omschrijving van de vijf verzamelde voorbeeldgemeenten, Antwerpen, Heemskerk, Lochem, Enschede en Rotterdam, zijn te vinden in bijlage 09. In subparagraaf 2.2 staat een samenvatting van de genoemde knelpunten, de oplossingen, de financieringsconstructies en de ondersteuningsbehoefte die uit deze interviews naar voren zijn gekomen. Rapport Action Research Energieneutrale scholen Vertrouwelijk versie 2 13

14 2.2 Resultaten Knelpunten voor het energieneutraal renoveren van basisscholen Financiële knelpunten Financiële knelpunten hebben verschillende oorzaken. Door grootschalige inkoop van energie en gas samen met de gemeente zijn de prijzen van energie voor de schoolbesturen laag en terugverdientijden lang. De economische crisis heeft een gunstig effect op de kosten, waardoor er meer mogelijk is. Zeker als de gemeente extra kosten voor Frisse Scholen financiert, bijvoorbeeld een extra 10% stichtingskosten, en de nullijn hanteert voor de VNG-norm. De VNG-norm is de afgelopen jaren met 10% gedaald. Ambities aan het begin van het traject voor energieneutraal renoveren of nieuwbouw sneuvelen echter vaak op de meerkosten. De schoolbesturen hebben geen eigen middelen beschikbaar om deze ambities te realiseren door het bijleggen van de meerkosten. De schoolbesturen zijn bij de meeste gemeenten de bouwheer. Echter in een demarcatielijst wordt afgebakend waar gemeenten wel of niet (financieel) voor verantwoordelijk zijn. Hierdoor is het budget vaak ontoereikend. Voor nieuwbouw is het aantal leerlingen leidend voor de normvergoeding. Schoolbesturen komen niet in aanmerking voor fiscale stimuleringsregelingen voor toepassing duurzame technieken zoals de Energie Investeringsaftrek. Marktpartijen die de uitvoering op zich nemen overigens wel (zoals bij ESCo's). Schoolbesturen kunnen vaak wel gebruik maken van (gemeentelijke) regelingen voor groendaken of zonnepanelen. Weerstand bij schoolbesturen Schoolbesturen zien goed onderwijs als hun kerntaak. In veel gevallen is energieneutrale huisvesting van ondergeschikt belang. Marktpartijen willen energieneutraal vaak groots en zonder integrale benadering toepassen. Dat botst met de wensen van de schoolbesturen. Bij nieuwe bouwvormen zoals cradle to cradle zien gemeenten intern en schoolbesturen veel risico s en dit zorgt voor weerstand. Hierbij moeten oude processen en zekerheden los gelaten worden om tot een hogere kwaliteit gebouw te komen. Daarbij komt dat veel schoolbestuurders vast zitten in oude structuren, qua scholenbouw en qua boekhouding. Ze werken al 20 jaar op dezelfde manier en zijn niet van plan de werkwijze aan te passen. Ook denken sommige gemeenten dat de schoolbesturen hen liever zien gaan dan komen. Er is bij sommige schoolbesturen weerstand tegen de maatregelen voor de verbetering voor het binnenklimaat. Vanwege kostenbesparingen is de uitvoering vaak niet fraai en zijn er klachten over lawaai of tocht. Energieneutrale en frisse scholen worden soms ook geconfronteerd met hoge onderhoudskosten voor bijvoorbeeld filters. Deze slechte voorbeelden worden vaak als gangbaar gezien. Geen kennis van vastgoed bij schoolbesturen (en onvoldoende bij gemeenten) Schoolbesturen hebben niet de knowhow of de tijd om zich goed te verdiepen in vastgoedbeheer. Vaak heeft de gemeente ook niet alle kennis in huis of onvoldoende tijd om zich in een plan te verdiepen. Vaak wordt een architect of adviesbureau ingehuurd. Echter, de wensen die een schoolbestuur (vaak de bouwheer) heeft moet goed worden aangegeven anders is de kans groot dat er alleen een oplossing bedacht voor de specifieke vraag die wordt gesteld (en geen integrale oplossing). In een aantal gemeenten staat de milieudienst of afdeling milieu klaar om advies te geven over energieneutraal bouwen. Er moet dan wel een verwijzing komen vanuit bijvoorbeeld de afdeling onderwijs naar de milieudienst. Rapport Action Research Energieneutrale scholen Vertrouwelijk versie 2 14

15 Gemeente is onpartijdig en schoolbesturen concurreren De gemeente heeft één budget en mag een schoolbestuur geen voorrang verlenen. Dus als één van de schoolgebouwen meer budget krijgt, of een bepaalde maatregel daar wordt toegepast, staan alle andere schoolbesturen met vergelijkbare gebouwen in de rij. Dit heet de materiële gelijkstellingsregeling, maar kan wel worden opgelost door de gemeentelijke huisvestingsverordening. Een aantal gemeenten heeft dit ook zo aangepakt. Gebouw- en renovatiegebonden knelpunten In energieadviezen geopperde maatregelen zijn niet altijd toepasbaar binnen het bestaande gebouw. Ook moeten nieuwe installaties of aanbouwen zorgvuldig worden aangesloten op het bestaande systeem en opnieuw worden ingeregeld. Daarbij is bij ingrijpende renovaties geen onderwijs mogelijk en als het niet binnen de schoolvakanties gerealiseerd kan worden, is er (kostbare) tijdelijke huisvesting nodig. Onzekerheid over de toekomstige budgetten De gemeentelijke afdeling onderwijshuisvesting weet niet precies wat de nieuwe wet voor doordecentralisatie voor hen gaat betekenen. Ze weten wel dat het Economisch Claimrecht bij de gemeente blijf. Daarnaast houden ze vast aan de VNG-normen voor budgetten en VNG-adviezen omtrent de doordecentralisatie. Initiatieven op gebied van energieneutraal moeten bij de afdeling milieu vandaan komen, door de milieu-collega s worden geadviseerd en de veronderstelde meerkosten moeten vanuit de afdeling milieu bekostigd worden. Ook is er in veel regio's sprake van krimp, waardoor niet alle schoolgebouwen nodig zijn in de toekomst. In afwachting van overeenstemming en een plan van de schoolbesturen wordt er geen onderhoud gepleegd. In beide situaties ontstaat achterstallig onderhoud. De gelden die hiervoor gereserveerd zijn, moeten uiteindelijk wel terecht komen bij de te behouden schoolgebouwen. Hier moet rekening mee gehouden worden in de doordecentralisatie. Knelpunten voor de invoering van ESCo's Hoewel ESCo's bij alle gemeenten als mogelijke optie worden meegenomen, zijn er in de praktijk maar enkele daadwerkelijk bij basisschoolgebouwen geïmplementeerd. Dit vindt zijn oorzaak in terughoudendheid bij schoolbesturen en bij de beperkte mate waarin ESCo s voor basisscholen interessant zijn voor financiers. Schoolbesturen vinden de business case is vaak niet voldoende transparant, ze hebben weerstand tegen een nieuwe constructie, het juridisch eigendom is niet helder genoeg, de vraag wie het beste is toegerust om de rol van Energy Service Company op zich te nemen is niet voldoende beantwoord en schoolbesturen vragen zich af hoe de verzekeringen zijn geregeld. Alleen wanneer er een grote vastgoedportefeuille van al snel 50 tot 100 miljoen euro wordt ondergebracht bij een ESCo dan kan het interessant zijn voor financiers. Wel zijn er schoolbesturen waar een ESCo is afgesloten voor deeltoepassingen zoals verlichting Oplossingen voor de knelpunten Financiële knelpunten Er moeten transparante verdienmodellen komen voor zowel de gemeenten, de schoolbesturen als de eventuele financiering door ESCo's. Hiermee kan een gezonde exploitatie hard gemaakt worden. De transparante financiering is alleen betrouwbaar als de verwachte resultaten ook geborgd worden. De adviezen die gedaan worden, moeten worden overgenomen. Hiervoor moeten (prestatie)contracten worden afgesloten met de betrokken partijen. Mogelijk kan de gemeente een duurzaamheidslening verstrekken aan schoolbesturen met een lagere rente, bijvoorbeeld 2%. Rapport Action Research Energieneutrale scholen Vertrouwelijk versie 2 15

16 Weerstand bij schoolbesturen Door schoolbesturen vanaf het begin van de planvorming een rol te geven in het renovatie- of onderhoudsplan en de taal van de schoolbestuurders te spreken kan veel weerstand weggenomen worden. Ook schoolbesturen met ambities moeten zonder vooroordelen met de gemeente en andere (markt)partijen in gesprek om tot een gemeenschappelijke deler te komen: het kind centraal. Dus: Wees attent op elkaars verschillen in golflengte. Geen kennis van vastgoed bij schoolbesturen (en onvoldoende bij gemeente) Schoolbesturen wordt aangeraden om zelf contracten te beoordelen en precies de procedures te kennen. Dit is een enorme uitdaging. Er moet altijd een nulmeting van de stand van onderhoud van het gebouw plaatsvinden waarbij, evenals bij de berekening van kosten en baten, moet worden uitgegaan worden van reële, transparante gegevens. Na oplevering van de renovatie of nieuwbouw moeten de energieverbruiken gemeten en gecontroleerd worden. De gemeente kan overwegen om monitoring-software aan de basisscholen beschikbaar te stellen, wellicht is het mogelijk om dit gratis te krijgen zoals in een van de gemeenten is gebeurd. Een voorstel van een van de gemeenten is om een onafhankelijke energiecoördinator voor de scholen aan te stellen per regio, een doorgeefluik voor betrouwbare informatie over energiebesparing. Dit moet iemand zijn met gezag, bekend met de onderwijswereld en hij moet vertrouwen wekken. De coördinator moet actief in gesprek met schoolbesturen, op zoek naar renovatie en/of nieuwbouwplannen. Binnen deze plannen moet de coördinator kijken waar hij meerwaarde kan creëerden voor de gemeente (gebouwkwaliteit) en voor de schoolbesturen (kwaliteit bouwen binnen budget met daardoor o.a. hogere leerprestaties en lager ziekteverzuim) door de kansen voor energieneutraal bouwen vanuit een integrale visie op de bouwopgave. Hiermee kan hij zichzelf terugverdienen. Kansen voor meerwaarde liggen in werkzaamheden als: het schoolbestuur adviseren over de proces- en projectaspecten, zoals de meest geschikte contractvorm, helpen bij het formuleren van een visie op de bouwopgave en het programma van (prestatie)eisen en het samenstellen van een (bouw)team. Tot slot is het belangrijk dat het schoolbestuur zo goed als mogelijk op de hoogte is van de contracten en de procedures en dat alle mondelinge afspraken worden vastgelegd. Gemeente is onpartijdig en schoolbesturen concurreren Hoewel schoolbesturen in sommige gevallen zich als concurrenten gedragen, is het aan te raden om vanuit de gemeente gezamenlijk met alle schoolbesturen van de basisschoolgebouwen in een gemeente een matrix te maken met op de ene as de maatregelen en op de andere as de terugverdientijden. Hiermee is het voor iedereen inzichtelijk waarom er keuzes gemaakt worden en kan de gemeente een onpartijdig en transparant beleid voeren ten aanzien van onderhoud, energiezuinig maken en gebouwkwaliteit. Hiervoor kan vaak draagvlak binnen het college van B&W worden gevonden. Gebouw- en renovatiegebonden knelpunten Zoals bij de Wilgenstam in Rotterdam is gebeurd kan er met een goed plan, mits het gebouw het toelaat, binnen acht weken zomervakantie een grondige renovatie gerealiseerd worden. De basisschoolgebouwenvoorraad bevat veel vergelijkbare gebouwen, dus er is zeker perspectief voor deze oplossing. Onzekerheid over de toekomstige budgetten Door een nulmeting te doen op de gebouwkwaliteit en de door de gemeente gereserveerde budgetten voor onderhoud over te hevelen naar de schoolbesturen, kan voorkomen worden dat de schoolbesturen financieel opdraaien voor de gevolgen van Rapport Action Research Energieneutrale scholen Vertrouwelijk versie 2 16

17 achterstallig onderhoud. Een gemeente gaf aan al gesprekken te voeren met de schoolbesturen omtrent deze bruidsschat. Knelpunten voor de invoering van ESCo's Om het doel en de kansen van ESCo's en andere financieringsconstructies helder te maken aan schoolbesturen en gemeenten zouden er (meer) bijeenkomsten kunnen komen over dit onderwerp. Dit zou kunnen worden aangevuld door een betrouwbare financier te vinden in bijvoorbeeld de Bank Nederlandse Gemeenten (BNG). Wel moeten er financiers gevonden worden die daadwerkelijk energiebesparende maatregelen in basisscholen willen financieren. Slimme financieringsconstructies De meeste gemeenten zijn vrij traditioneel in de toegepaste financieringsconstructies. Vaak wordt alleen eigen geld en (rijks)subsidies, eventueel aangevuld met eigen geld van de schoolbesturen, toegepast om renovaties of nieuwbouw te realiseren. De genoemde financieringsconstructies zijn wel bekend bij de gemeenten. Er is in enkele gemeenten een toeslag mogelijk voor (nieuw)bouwplannen die fris en/of energiezuinig zijn. In sommige gemeenten is het fonds voor duurzaam bouwen of een revolving fund ook toegankelijk voor basisscholen. Schoolbesturen hebben geen toegang tot goedkope leningen via BNG, maar een gemeente stelt zich voor dat dit wel een betrouwbare financier zou kunnen worden in de toekomst. Zoals eerder genoemd, kunnen scholen alleen van de fiscale regeling voor duurzame technieken gebruik maken als zij de installaties verhuren aan een marktpartij of een ESCo afsluiten. Echter, het afstaan van eigendom van installaties levert nog veel vragen op, dus wordt zeer weinig toegepast. Prestatiecontracten worden vanuit de gemeente ook nog niet toegepast, in zoverre dat de school of gemeente de besparingen meten, zodat financiële winst kan worden aangewend voor beter onderwijs na afbetaling van eventuele leningen. Nieuwe, slimme financieringsconstructies zijn in de praktijk voornamelijk toegepast op de laagdrempelig, maar zeer aansprekende techniek van zon-pv (zie ook bijlage 08 voor voorbeelden van zonne-energieprojecten voor (basis)scholen). Voorbeelden van slimme financieringsconstructies zijn: Participerende scholen betalen de gemeente terug met inverdieneffecten van zon-pv. Na de positieve ervaringen hiermee, wordt deze constructie ook toegepast op nieuwbouw. Er is voorfinanciering voorgesteld door de gemeente voor zon-pv op schooldaken. Het idee is vooralsnog afgeketst, omdat de verzekering niet was meegenomen. De zonnefabriek werkt met Enexis-Fudura aan een groot zon-pv scholen-leaseplan. Ook van crowdfunding wordt het potentieel onderkend, omdat het meer geld kan opbrengen dan overheden beschikbaar hebben. Echter, het is nog niet toegepast. Behoefte aan ondersteuning (binnen Green Deal) Om tot een breed gedragen Green Deal te komen waarmee het gemeenschappelijk doel van hoge kwaliteit, energieneutrale, frisse en toekomstgerichte basisscholen te komen, hebben gemeenten behoefte aan ondersteuning op de volgende vlakken: Financieel is er behoefte aan antwoord op de volgende vragen: Hoe berekenen we de kosten en baten op een eerlijke manier? Wat is de netto-contante waarde? De gemeente merkt dat de terugverdientijd soms niet genoeg is. De opbrengsten moeten in de boekhouding terug te zien zijn. Rapport Action Research Energieneutrale scholen Vertrouwelijk versie 2 17

18 Gemeenten kunnen gemeentebreed een matrix voor alle schoolgebouwen maken (zie voorbeeldgemeente Antwerpen, bijlage 09-1) en daarna oplossingen zoeken, zodat ze niet boven het aanbestedingsplafond uitkomen of binnen de aanbesteding een manier vinden om de lokale economie te stimuleren. Bij alle oplossingen moeten zowel de PO-Raad als de VNG betrokken worden. In plaats van algemene maatregelenpakketten is het beter om een specifiek advies per gebouw te maken, blijkt uit de ervaring van verschillende gemeenten. Kijk naar het gebouw en de gebruikers en zoek uit wat de specifieke behoeften zijn en wat je wilt en kunt bereiken. De uitvoering van het maatwerk moet niet liggen bij de uitvoerende partijen die hier geen tijd en middelen voor hebben, dit moet al in de planfase worden meegenomen. Voorts zijn de volgende elementen als onderdeel van de Green Deal voorgesteld: Gemeenten kunnen samen met scholen en (lokale) installateurs een zonne-energieactie doen en daarmee gelijk de lokale economie stimuleren Er moeten manieren gevonden worden om schoolbesturen te verleiden om maatregelen te treffen Er is altijd interesse in subsidie Als er een nieuwe website wordt gemaakt met elementen als kennisnetwerk, database, juridische ondersteuning, Plan van Aanpak, dan moet die site heel toegankelijk zijn Een energiescan kan interessant zijn, maar die moet dan diepgaand zijn en op het juiste moment (juiste timing) komen Technisch is er behoefte aan informatie over wat slimme maatregelen zijn per bouwsoort (na-isolatie, installatie en gedrag) Een gemeente vond het idee van TreFoil voor een maatregelen-app, waarmee je door een gebouw kan lopen, interessant. Ambities schoolbesturen Vier gemeenten weten niet wat de ambities zijn van schoolbesturen ten aanzien van een energieneutraal schoolgebouw. Sommige gemeenten hebben enig idee, vooral met betrekking tot de ambities voor Frisse Scholen. Alleen gemeenten die een gemeentebrede aanpak met alle schoolbesturen kiezen, weten echt wat de ambities zijn van de schoolbesturen in hun gemeente. Hier kan ook gekozen worden voor een intentieverklaring met hoge ambitie die ondertekend wordt door alle schoolbesturen. Daaropvolgend kan een werkgroep met alle schoolbesturen opgezet worden, waarmee in drie stappen de gebouwen naar energieneutraal gaan: Stap 1 intentieverklaring, stap 2 haalbaarheidsstudie, stap 3 pilot/onderzoek. In een aantal gemeenten zijn de schoolbesturen negatief over Frisse Scholen vanwege de bijkomende hogere onderhoudskosten en juist hogere energierekening. Daarmee vragen schoolbesturen zich af of er wel een business case voor energieneutraal is te maken. Het Frisse Scholen project wordt dan ook niet altijd serieus genomen. In andere gemeenten zijn de schoolbesturen juist enthousiast vanwege de hogere leerprestaties en streven naar minimaal klasse B. Rapport Action Research Energieneutrale scholen Vertrouwelijk versie 2 18

19 3 Conclusies Trefoil Knelpunten & oplossingen Uit de gevoerde gesprekken, de energiescans en uit eigen ervaringen van TreFoil, DWA en Sustinno komen de volgende belangrijkste knelpunten en de mogelijke oplossingen voor Energieneutrale Scholen naar voren. Het volledige rapport is te vinden als bijlage (07). Allereerst wordt het knelpunt omschreven, vervolgens wordt in enkele trefwoorden een toelichting gegeven en aangegeven voor welke partij(en) het knelpunt zich het meest manifesteert. Eronder geven we mogelijke oplossingen voor het genoemde knelpunt. Knelpunt 1. Onduidelijkheid door doordecentralisatie per Wat in de periode tussen nu en ? Hoe ziet flankerend beleid eruit? Belangentegensteling Rijk, Gemeenten, Schoolbesturen Onzekerheid leidt tot stagnatie van renovatieplannen Partijen: Gemeenten / Schoolbesturen / Schooldirecteuren / Financiers Oplossing knelpunt 1: Dit is een complex en uitdagend vraagstuk dat bij uitstek in het kader van de Green Deal verder uitgewerkt kan worden. Aandachtspunten hierbij: Overdracht van budgetten passend bij de staat van onderhoud Uitwerken verschillende scenario s: nieuwbouw, verbouw, onderhoud en renovatie. Knelpunt 2. Focus op stichtingskosten i.p.v. exploitatie en laagste prijs i.p.v. beste prestaties Geen focus op laagste kosten gedurende levensloop (25% van totale levensduurkosten bij stichtingsmoment en 75% gedurende levensloop) Geen focus op prestaties gedurende levensloop Doordat investeringen in energieneutrale oplossingen initieel meer geld kosten en pas in de loop der tijd zich terugverdienen, worden deze vaak vermeden Belangen gemeenten en schoolbesturen in deze tegengesteld Uitvoerende partijen worden niet uitgedaagd tot betere oplossingen Partijen: Gemeenten / Schoolbesturen / Schooldirecteuren / Uitvoerende partijen / Financiers Oplossing knelpunt 2: De omslag naar het denken in levensduurkosten in plaats van stichtingskosten is noodzakelijk om gebruik te kunnen maken van de financieringsoplossingen. Daarnaast kan het hebben van een Duurzame Meerjaren Onderhoudsplan (DMOP) verplicht gesteld worden, om te voorkomen dat er vanuit het oogpunt van energieneutraal zinloze investeringen worden gedaan. Knelpunt 3. Onvoldoende kennis van energieneutraal renoveren Weinig kennisdeling, wiel wordt steeds opnieuw uitgevonden Opdrachtgevers kunnen onvoldoende tegenwicht bieden aan uitvoerende marktpartijen Onderlinge competitie tussen gemeenten Partijen: Gemeenten / Schoolbesturen / Schooldirecteuren Oplossing knelpunt 3: Om in deze basiskennis te kunnen voorzien, kan een (internet)platform ontwikkeld worden, waarop deze makkelijk en overzichtelijk wordt aangeboden. Rapport Action Research Energieneutrale scholen Vertrouwelijk versie 2 19

20 Knelpunt 4. Assetmanagement van gebouwen niet op orde Onvoldoende inzicht in staat van onderhoud en potentieel van gebouwen Geen categorisering gebouwen met vergelijkbare vraagstukken Ontbreken inzicht in energieverbruik Gezien levensduur steeds meer gebouwen aan renovatie toe, budgetten nemen af Geen Duurzame Meerjaren Onderhoudsplannen (DMOP) Partijen: Gemeenten / Schoolbesturen / Schooldirecteuren / Financiers Oplossing knelpunt 4: Ontwikkelen of gebruiken van gebouwbeheerprogramma s en van een methode om schoolgebouwen te kunnen categoriseren aan de hand van: Gebouwkenmerken (o.a. bouwjaar, omvang, bouwlagen, aantal en functies ruimten, gebruiksfuncties, staat van onderhoud, kenmerken installaties) Demografische kenmerken c.q. leerlingenprognoses Fusie-opties tussen scholen Energie- en binnenklimaatkenmerken Knelpunt 5. Renovaties worden aangepakt op niveau schoolgebouw Geen schaalvoordelen door vergelijkbare gebouwen tegelijk aan te pakken Minder kans op financieringsoplossingen door geen risicospreiding Marktpartijen worden niet uitgedaagd tot betere oplossingen Partijen: Gemeenten / Schoolbesturen / Schooldirecteuren / Marktpartijen / Financiers Oplossing knelpunt 5: Seriematige aanpak van duurzame renovatie. Hierdoor besparing op proceskosten, mogelijkheid van schaalvoordelen en betere financieringsmogelijkheden. Knelpunt 6. Marktpartijen en installaties presteren onvoldoende (Duurzame) installaties presteren minder dan aangegeven (Duurzame) installaties worden niet goed ingeregeld Wantrouwend richting de markt Onderhoudskosten van duurzame installaties nog onbekend Onbekendheid met nieuwe installaties schrikt financiers af Partijen: Gemeenten / Schoolbesturen / Schooldirecteuren / Marktpartijen / Financiers Oplossing knelpunt 6: Ontwikkelen en toepassen prestatiecontracten Vanuit samenwerking alle actoren ontwikkelen van (standaard)contracten Overleg met brancheorganisaties en marktpartijen, aanspreken op maatschappelijke verantwoordelijkheid en integriteit Afsluiten convenanten Knelpunt 7. Landelijk beleid richting CO 2 -reductie en energieneutraal niet vertaald naar gemeenten en schoolbesturen Onderwijs is meer gebaat bij goed binnenklimaat dan bij lage energiekosten Energieneutraal geen prioriteit bij gemeenten en schoolbesturen Geen instrumentarium om energieneutraal af te dwingen Partijen: Gemeenten / Schoolbesturen / Schooldirecteuren Oplossing knelpunt 7: In het kader van de Green Deal bestaat de mogelijkheid tot verdere uitwerking Breed overleg met alle actoren (overheden, schoolbesturen, marktpartijen en financiers) Pilotscholen in een aantal gemeenten. Rapport Action Research Energieneutrale scholen Vertrouwelijk versie 2 20