43e jaargang nr april 2017

Transcriptie

1 43e jaargang nr april 2017 Pagina 1

2 ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar. Bankrekening: NL60 INGB t.n.v. G. Keijzers Postbus AA Oss Voor België: Belfius - Neerpelt Bankrekening: BE Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen. Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament!!!!!! Eindredactie Gerard Keijzers Lay-out - Theo Appeldoorn - Gerard Keijzers Internet realisatie Stephan Brands Foto voorpagina: Maan Enceladus. NASA sonde Cassini ontdekte waterstofgas en dat kan primitief leven doen ontstaan. Lees hierover elders in deze ASTRUIM. INHOUD: Astronauten maakten twee ruimtewandelingen... 3 ISS nieuws... 4 Dezelfde Falcon 9 rakettrap maakte een tweede vlucht... 6 Kosmonaut Grechko overleden... 8 Diverse ruimtevaartberichten... 8 Mogelijk leven op Saturnus' maan Enceladus Marsnieuws Valt komeet 67P uit elkaar? Juno scheerde opnieuw langs Jupiter Berichten sterrenkunde Wat er aan de sterrenhemel te zien is Activiteiten Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde NASA kan ook jouw hulp gebruiken Pagina 2

3 EERSTE RUIMTEWANDELING: VOORBEREIDINGEN VOOR EEN NIEUWE ADAPTER De ruimtevaarders Shane Kimbrough en Thomas Presquet voerden op vrijdag 24 maart een ruimtewandeling uit. Via de Quest luchtsluis hadden zij het ruimtestation verlaten om aan hun zes uur en 34 minuten durend verblijf buiten het ISS te beginnen. In die tijd troffen zij voorbereidingen voor het verplaatsen een dockingadapter, werkzaamheden aan de Dextre robot en het installeren van een nieuwe computerkast. Ze moesten kabels en elektrische verbindingen loskoppen tussen de Presssured Mating Adapter 3 (PMA-3) en de Rust module Presquet aan het werk tijdens zijn ruimtewandeling Presquets werk kostte meer tijd dan was voorzien. Hij werd dan ook geholpen door Peggy Whitson die hem aanwijzingen gaf en later ook met het bedienen van de robotarm. Kimbrough hield zich bezig met het vervangen van de computerkast, die verbeterde software bevat, nodig voor de nieuwe koppelingsadapter. De nieuwe buitencomputer Presquet had het druk met het opsporen van een kleine lekkage. Vermoedelijk lekte ammoniak uit een radiator van het koelsysteem van het ISS. Na twee uren zoeken kon hij nergens een lekkage ontdekken. Het scharnierwerk van de Dextre verdiende een klein onderhoudsbeurt. Het moest gesmeerd en schoon gemaakt worden. Een klus die Presquet vier uren werken kostte. Kimbrough voltooide zijn vijfde ruimtewandeling en Presquet zijn tweede. SCHILD VERLOREN TIJDENS TWEEDE RUIMTEWANDELING De ruimtewandeling op donderdag 30 maart was voor Peggy Whitson een heel bijzondere. Ze verbrak het record voor vrouwen wat uitstapjes buiten het ruimtestation betreft. Het was haar achtste ruimtewandeling en kwam daarbij op een totaal van 53 uur en 22 minuten. Tezamen met Shane Kimbrough verlieten zij via de luchtsluis het ruimtestation. Echt succesvol kon deze ruimtewandeling niet genoemd worden. De astronauten verloren per ongeluk materiaal in de ruimte. De losgekoppelde kabels en elektrische aansluitingen op de PMA-3 (Pressured Mating Adapter -3) waren twee dagen na de vorige ruimtewandeling met behulp van de robotarm verplaatst Nu werd de rest van de kabels losgekoppeld alsmede het thermische deken dat ook bescherming bood tegen micrometeorieten. Door even niet goed op te letten verdween dat schild in de ruimte. Het blootgelegde deel werd uit nood bedekt door het 'deksel' van de PMA 3. Dat was van hetzelfde materiaal als van het schild. dat verloren was gegaan. Of het later nog opnieuw aangebracht zal worden, gaat NASA nog bekijken. De astronauten kweten zich ook van hun taak tot het uitvoerig fotograferen van de Node 2 en de PMA 3. NASA kan dan bekijken of hieraan en welke werkzaamheden nog gedaan dienen te worden. Na 7 uur en 4 minuten zal deze ruimtewandeling (de tweede in zeven dagen) er op. Pagina 3

4 Achter Kimbrough is het wegzweven van het beschermingsschild nog net te zien EXPEDITIE 50 TERUG OP AARDE Na een verblijf in de ruimte van 173 dagen keerden de Russen Sergey Ryzhikov en Andrey Borisenko en de Amerikaan Shane Kimbrough veilig terug naar de aarde op maandag 10 april. Zij landden in hun capsule Sojoez MS-02 in de steppe van Kazachstan. Sojoez MS-02 is geland Eerder die dag ontkoppelden zij hun toestel van de Poisk module van het ruimtestation. Langzaam dreven zij weg van het ISS. Op veilige afstand ontstaken zij gedurende 4 minuten en 38 seconden hun remraketten en dook het toestel de atmosfeer in. Ongeveer 25 minuten later vond de scheiding plaats van de centrale bemanningsmodule van de bovenste compartiment en de onderste voortstuwingsmodule. Het hitteschild van de capsule, gekeerd naar de dikkere lagen, beschermende de ruimtevaarders tegen de wrijvingshitte. De afremming was voor hen goed voelbaar. Na 6 minuten was het zover dat de parachute tevoorschijn kwam, die gedurende 15 minuten moest zorgen voor een veilige afdaling door de dampkring. Vlak voor het neerkomen werden nog even de remraketjes in werking gesteld. Die konden niet voorkomen dat de aanraking met het aardse oppervlak nog voor een flinke klap zorgde De reddings-, en bergingsploegen plus het medisch personeel, die zich in de buurt bevonden, stevenden naar de landingsplek. Na de eerste medische controles en de telefoontjes naar huis werden ze alle drie met een helikopter naar Karaganda gebracht voor de gebruikelijke welkomstbegroeting. Daarna vlogen de Russen naar Sterrenstad bij Moskou en de Amerikaan naar Johnson Space Center in Houston. Pagina 4

5 Ryzhikov had zijn eerste ruimtevlucht erop zitten die 173 dagen, 3 uur en 15 minuten had geduurd. Veteraan Borisenko kwam in totaal op 337,3 dagen en Kimbrough op 188,9 dagen. Achter in het ISS bleven Whitson, Novitskey en Presquet. Niet voor lange tijd, want als alles volgens plan verloopt krijgen zij weer gezelschap van twee Russen en een Amerikaan. Hun lancering met de Sojoez MS- 04 zal op 20 april gebeuren. Trouwringen in de ruimte Expeditie veilig op aardse bodem v.l.n.r. Shane Kimbrough, Sergey Ryzhikov en Andrey Borisenko TROUWRINGEN IN DE RUIMTE De Franse ruimtevaarder Presquet nam in zijn privéhandbagage van 1,5 kg twee trouwringen mee naar het ISS. Niet dat hij binnenkort gaat trouwen, maar ze zijn bestemd voor zijn beste vriend die binnenkort in het huwelijksbootje stapt. Dat gaat gebeuren zodra Presquet na een verblijf van zes maanden in de ruimte, weer teruggekeerd is naar de aarde. Presquet zal daarbij als getuige aanwezig zijn op die veertiende augustus. De Franse ruimtevaarder zelf is niet getrouwd, maar heeft wel een vriendin die bij de VN in Rome werkt. ASTRONAUTEN MISSEN CHOCOLADE Op Paaszondag 16 april hadden de ruimtevaarders in het ISS gehoopt wat meer chocolade te kunnen eten. Die is er niet meer en nu hopen ze vurig dat in de Sojoez, die op 20 april van start gaat, wat extra van dit soort lekkernij aanwezig zal zijn. Pagina 5

6 ZELFDE FALCON 9 MAAKTE EEN TWEEDE VLUCHT Groot was de vreugde bij het ruimtevaartbedrijf SpaceX na een geslaagde lancering van een Falcon 9 raket waarvan de eerste trap voor de tweede keer werd gebruikt. Voor het eerst in de geschiedenis kon men van een herbruikbare raket spreken. Dezelfde raket meerdere malen gebruiken dat is het streven van elk bedrijf dat zich bezighoudt met het bouwen en lanceren van raketten. Eindelijk was die droom kort na middernacht op 30 maart uitgekomen. Een fraaie prestatie die straks de lanceerkosten drastisch zal verminderen. Het bergen, schoonmaken en weer lanceerklaar maken van de eerste trap, uitgerust met 9 Merlin motoren, is bijzonder belangrijk. De eerste trap met een hoogte van 47 meter en een doorsnede van 3,5 meter, neemt maar liefst 70% van de lanceerkosten voor zijn rekening. Door die vele malen te gebruiken, zorgt dat dus voor een forse kostenbesparing. De lancering geschiedde vanaf lanceerbasis Cape Canaveral. Negen minuten na liftoff landde de eerste van de twee rakettrappen waaruit de Falcon 9 bestaat, op het drijvend platform in de Atlantische Oceaan op 550 kilometer ten oosten van Cape Canaveral. Dat was niet het enige dat terugkeerde. Ook de 'kuip' waarin de SES-10 satelliet tijdens de lancering bevond landde behouden in de oceaan. Hiervoor zorgden remraketjes en een parachute. Weer een onderdeel dat tijdens een van de volgende vluchten van de Falcon 9 lanceringen opnieuw gebruikt kan worden. Een camera aan boord van de raket legt het moment vast dat de SES-10 aan zijn omloopbaan om de aarde begint, 32 minuten na liftoff Maar intussen zorgde de tweede trap dat de Luxemburgse communicatiesatelliet SES-10 in een geostationaire overgangsbaan op een hoogte van 218 tot kilometer terecht kwam, waarbij het een hoek van 26,2 graden met de evenaar maakte. Vervolgens vonden er de nodige manoeuvres plaats die deze communicatiesatelliet in een geostationaire baan boven de evenaar dirigeerde. Na de nodige testen zal het op 67 gr. W.L. zijn werkzaamheden kunnen verrichten voor gebieden in Mexico, het Caribische gebied tot de zuidelijke punt van Argentinië. JAPAN LANCEERDE SPIONAGESATELLIET Voor de tweede keer werd de eerste trap van een Falcon 9 raket met succes gebruikt voor een lancering Japan wil de Noord-Koreaanse en Chinese bewegingen kunnen volgen wanneer er spanningen optreden. Daarom heeft het een spionagesatelliet in een polaire baan om de aarde gebracht. Dat gebeurde op vrijdag 17 maart met een 53 meter hoge Japanse H-2A raket vanaf lanceerbasis Tanegashima in het zuiden van Japan. Pagina 6

7 communicatienetwerk voor het Amerikaanse leger en zijn bondgenoten. De totale kosten werden betaald door Canada, Denemarken, Luxemburg, Nederland en Nieuw-Zeeland. Als tegenprestatie krijgen ze toegang tot het gehele netwerk. Een H-2A raket brengt de spionagesatelliet GS-Radar 5 naar een omloopbaan om de aarde Vanaf de ruimte kan een speciale radar aan boord dag en nacht, bewolkt of onbewolkt objecten van ongeveer een meter groot waarnemen. Deze zogeheten informatie Gathering Satellite (GS-Radar 5) is de zesde radar spionagesatelliet van Japan. Deze kunstmaan is vooral een antwoord op de recente raketproeven van Noord-Korea. De lancering van deze 33e H-2 raket en de tweede H-2A had eigenlijk een dag eerder moeten plaatsvinden, maar het slechte weer zorgde voor een uitstel van een dag. V.S. LANCEERDE MILITAIRE SATELLIET Een Delta 4 raket van ULA (United Launch Alliance) verliet op 19 maart (onze tijd) complex 37 van de lanceerbasis op Cape Canaveral. Het bracht de Wideband Global SATCOM 9 in een baan om de aarde. Het moet zorgen voor een wereldwijde De WGS 9 Na de lancering verstreken drie maanden om deze WGS-9 van een geostationaire overgangsbaan naar een cirkelvormige geostationaire boven de evenaar op zo'n kilometer hoogte te manoeuvreren. Dat gebeurde door middel van xenon-ion voortstuwing. Vandaar die lange periode. De WGS-10 is reeds gebouwd en ondergaat momenteel de nodige testen. De bedoeling is dat deze eveneens militaire kunstmaan in de loop van volgend jaar eveneens met een Delta 4 raket in een baan om de aarde geschoten zal worden. EINDE AAN DE EO-1 SATELLIET Gelanceerd in 2000 zou de Earth Observing-1 ruimtesonde een jaar lang aardobservatie uitvoeren. Maar tot in 2017 bleef het toestel landmetingen verrichten, foto's maken enz. Pagina 7

8 Ongelooflijk veel langer dan verwacht was. Helaas is aan zijn werkzaamheden ook een einde gekomen. Op 30 maart werden de instrumenten uitgeschakeld. De drijfgassen voor de stuurraketjes zijn op en dat betekent dat deze kunstmaan niet meer in de juiste stand gehouden kan worden. Het gaat tollen in de ruimte en daardoor bereiken de signalen en gegevens niet meer de aarde. Zo'n satelliet is dan waardeloos. Grechko vlak voor zijn eerste ruimtevlucht EO-1 Momenteel draait het op een hoogte van 680 kilometer om de aarde. Het kan wel tot rond 2056 duren alvorens deze eigenwijze satelliet in de dampkring terugkeert en verbrandt. Eigenwijs? Meerdere malen gebeurde het dat de camera's foto's maakten van gebieden waarvoor het geen opdracht had gekregen. Tijdens zijn 17 jaar dat het in bedrijf was, testte het ook drie instrumenten uit om nog beter aardonderzoek te kunnen uitvoeren. In zijn levensduur heeft het ruim foto's gemaakt. Van start (met een Delta 2 raket op 21 november 2000) tot het einde heeft het NASA ruim 300 miljoen dollar gekost. KOSMONAUT GRECHKO OVERLEDEN Een kosmonaut uit het Sovjet-tijdperk, Georgy Grechko is op 8 april overleden. De op 25 mei 1931 geboren ruimtevaarder overleed in het hospitaal in Moskou na een langdurige ziekte op 85-jarige leeftijd. Georgy Mikhailovich Grechko werd in 1968 tot een groep kosmonauten geselecteerd die een bemande landing moest uitvoeren. Door allerlei tegenslagen gingen die maanvluchten van de destijds Sovjet-Unie niet door. Grechko heeft drie ruimtemissies op zijn naam staan. Zijn eerste begon op 10 januari Tezamen met Alexei Gubarev vlogen zij aan boord van de Sojoez 17 naar het ruimtestation Saljoet 4. Na een verblijf van 29 dagen keerden zij op 9 februari 1976 terug naar de aarde. Aan boord van de Sojoez 26 begon hij op 10 december 1977 aan zijn tweede ruimtevlucht nu naar het ruimtestation Saljoet 6 tezamen met Yoeri Romanenko. Tien dagen later maakte hij zijn eerste en enige ruimtewandeling. Grechko droeg toen een Orlan-D ruimtepak, dat heden ten dage nog steeds door de Russen wordt gebruikt. Tijdens zijn ruimtewandeling deden er zich problemen voor in de luchtsluis. Verder moest hij de koppelingspoort uitvoerig inspecteren. Na 96 dagen en 10 uur landden ze weer veilig op onze planeet. Zijn derde vlucht duurde maar bijna 9 dagen. Hij vertrok met Vladimir Vasyutin en Alexander Volkov op 17 september 1985 in de Sojoez T-14 naar het ruimtestation Saljoet 7. Met Vladimir Dzhanibekov keerde hij in de Sojoez T-13 op 26 september 1985 terug naar de aarde. Lang bleef hij hopen op een vierde missie. Naar de MIR hoopte hij. Tevergeefs gewacht. In maart 1992 verliet hij het kosmonauten corps. Hij werd leider van een laboratorium aan het Instituut voor Atmosferische Fysica in Moskou. KABELBAAN GEINSTALLEERD ALS VLUCHTWEG Over enige tijd zal het ruimtevaartuig Starliner van Boeing aan zijn vluchten gaan beginnen. Pagina 8

9 Voor de lanceringen zullen Atlas 5 raketten gebruikt worden. Er kunnen daarbij en ervoor situaties ontstaan dat het personeel hals-overkop de top op een hoogte van zo'n 50 meter moet verlaten. Als dat heel snel moet gebeuren, is het gebruik maken van gondels aan een kabelbaan de meest snelle manier. Een systeem dat we ook kenden bij de lanceringen van de space shuttles. Toen hoefde het nooit gebruikt te worden. De kans dat het bij de Starliner nodig zal zijn, acht men zeer klein. De vier missies, die zeer waarschijnlijk beëindigd gaan worden, zijn de OSCOVR (die het ruimteweer vanuit de L1 Lagrange punt bestudeert), het lanceren van de OCO-3 (die de concentratie van broeikasgassen moet bestuderen), de CLARREO ( voor klimaatonderzoek) die in 2020 naar het ISS geschoten diende te worden,, en een ruimtesonde voor bestudering van het hele zonnestelsel. De voorstellen wachten nog op goedkeuring van het Congres, maar bij NASA vrezen ze dat ze grotendeels of misschien wel helemaal aanvaard zullen worden. President Trump staat bepaald niet bekend als een verbeteraar van het klimaat. De bezuinigingen komen dan ook niet als een donderslag bij heldere hemel. Daarentegen wil hij 54 miljard dollar extra uitgeven voor militaire doeleinden. We kunnen alleen maar hopen dat het minder rampzalig in het Congres gaat uitpakken. ITALIAANSE KUNSTMANEN De kabelbaan met stoeltjes als reddingssysteem bij de Starliner Het geheel is in delen gebouwd en is vervolgens op het lanceercomplex op elkaar gestapeld. In geval van nood kunnen maximaal 20 personen in stoeltjes plaatsnemen. In slechts 30 seconden zullen ze op een plek op 1340 meter neerkomen.. De persoon in de gondel maakt gebruik van handremmen om de daalsnelheid af te remmen om op die manier langzaam op de grond neer te komen. De Italiaanse regering heeft besloten de twee radarsatellieten Cosmo-Skymed vanaf de Europese lanceerbasis Kourou te laten lanceren. Elk vliegt mee met een andere hoofdsatelliet in de neuskegel. Aanvankelijk was het de bedoeling dat ze met een Falcon 9 raket vanaf lanceerbasis Vandenberg in Californië zouden vertrekken. Dat plan is nu gecancelled. NASA VERWACHT MINDER WETENSCHAPPELIJKE MISSIES Ambtenaren van NASA hebben laten weten dat ze verwachten dat er de komende jaren minder wetenschappelijke missies uitgevoerd gaan worden. Zo heeft de regering Trump al laten weten dat er vier missies voor aardonderzoek geschrapt zullen worden. Voor andere projecten komt er minder geld beschikbaar. Vergeleken met vorig jaar zal dat ongeveer zes procent bedragen. De Italiaanse Cosmo-Skymed radar verkenningssatelliet Pagina 9

10 De 2200 kg wegende wegende Cosmo- Skymed zal in 2020 met een Vega C raket in een baan om de aarde worden geschoten. Het zal de aarde dag en nacht observeren. Het netwerk is bedoeld voor zowel militair als civiel gebruik. AMERIKAANSE LUCHTMACHT WIL WEER TWEE EXTRA VERKENNINGSSATELLIETEN Orbital ATK is begonnen met het voorbereiden voor het lanceren van twee verkenningssatellieten. Wanneer deze GSSAP 5 en 6 in de ruimte gebracht zullen worden, is nog niet bekend. De bouw ervan zal zeker twee tot drie jaar gaan duren. Dan volgt de lancering. De CHEOPS telescoop De 250 kg wegende CHEOPS zal tezamen met een van de twee Cosmo-Skymed kunstmanen in dezelfde neuskegel van een Sojoez raket van start gaan. Het gaat de grootte en de dichtheid van exoplaneten meten. De lancering staat gepland voor het najaar CHEOPS is een samenwerkingsverband van ESA en Zwitserland. CHINA LANCEERDE CHINASAT 16 Een 56-meter hoge Long March 3B raket bracht op woensdag 12 april de Shijlan 13, beter bekend als de CHINASAT 16 in een baan om de aarde. De baan was aanvankelijk eivormig met als hoogste punt ongeveer kilometer. Daarna werd de baan veranderd in een geostationaire boven de evenaar. Vanaf de positie 110,5 gr. O.L. verzorgt het internetverbindingen naar afgelegen delen van China, luchtvaartreizigers en hogesnelheidstreinen. Het is de eerste kunstmaan die werkt met stuwraketten die gebruik maken van elektrische voortstuwing. In eerdere Chinese kunstmanen testten de Chinezen dat systeem. De bedoeling is dat deze communicatiesatelliet zeker 15 jaar in bedrijf blijft. GSSAP 5 en 6 zoals de tekenaar die in de ruimte ziet Vanuit een geostationaire baan zullen ze hun observaties verrichten. Zeg maar gerust hun spionageactiviteiten. Het eerste duo kwam in juli 2014 in een baan om de aarde. In augustus 2016 volgde er opnieuw twee exemplaren. GAAT HAWKING DE RUIMTE IN? Volgens zijn eigen zeggen op de Britse televisie, zal de bekende astrofysicus aan boord van een commerciële vlucht van Virgin Galactic een klein sprongetje in het heelal maken. Wanneer dat dit gaat gebeuren, is nog niet bekend. De aan de neurologische ziekte ALS lijdende Hawking heeft de toezegging van de eigenaar van Virgin Galactic, de Britse zakenman Richard Branson, persoonlijk te horen gekregen De eerste toeristische vlucht had al in begin 2009 moeten plaatsvinden, maar door de vele tegenslagen, waaronder een testvlucht met dodelijke afloop, loopt de eerste start een vertraging op van vele jaren. Pagina 10

11 Zo ontwikkelen zich de ijspluimen op de oceaanbodem van maan Enceladus Pagina 11

12 MOGELIJK LEVEN OP SATURNUS' MAAN ENCELADUS!? Wetenschappers maakten op donderdag 13 april bekend dat instrumenten aan boord van het NASA ruimtevaartuig Cassini, waterstofgas hebben gevonden in de pluimen van maan Enceladus van Saturnus. Dat maakt de kans groter dat er microscopisch leven aanwezig kan zijn. De waterstof is afkomstig van bronnen op de bodem van de ondergrondse oceaan op die maan en is te vergelijken met de geologische kenmerken die diep onder het water op aarde zijn aangetroffen. Deze vondst is van een geweldige betekenis en is het eerste teken van een mogelijk bestaan van leven op een ander hemellichaam. Waterstof werd aangetroffen in de jets van gas en stof dat door de breuken in de ijskorst naar buiten wordt gespoten. Die eerste pluimen werden in 2005 ontdekt. We zoeken koortsachtig naar buitenaards leven op exoplaneten die ver van ons vandaan staan. Maar dat leven zou best wel eens veel dichterbij kunnen bestaan dan wij denken De gedachte aan buitenaards leven in de vorm van aliens of andere grote tot zeer grote wezens, moeten we voorlopig voor zeer lange tijd vergeten. Wezens, die net als wij op dezelfde wijze met elkaar communiceren, willen wij vinden. Zijn die wel in onze 'omgeving'? Zitten die, als dat al mogelijk is, op onze ontmoeting te wachten? We kunnen dat op onze eigen planeet niet eens, zonder ruzie te maken en ze op te sluiten in kooien als bezienswaardigheid. De pluimen op maan Europa van planeet Jupiter lijken qua samenstelling met die van maan Enceladus overeen te komen. Die aanwijzingen kregen we uit waarnemingen met de Hubble ruimtetelescoop. Krijgen de wetenschappers voor 100 procent zekerheid over de aanwezigheid van veel waterstof, dan betekent dat onderzoek van de samenstelling van die ondergrondse oceanen in deze manen veel gemakkelijker en goedkoper uitgevoerd kan worden. Er hoeft dan immers geen kostbare lander met een boor op het oppervlak neergezet te worden om vervolgens een gat naar het water te maken. Een sonde kan gewoonweg door de pluimen vliegen en instrumenten aan boord kunnen onderzoek en metingen verrichten. Op 28 oktober 2015 vloog Cassini op 50 kilometer hoogte dwars door de pluimen heen. Uit metingen bleek dat er waterstofmoleculen in voorkomen. Die zijn volgens Amerikaanse planeetonderzoekers maar op een manier te verklaren. De waterstofmoleculen ontstaan door reacties van het hete oceaanwater met mineralen in de bodem. De hitte is het gevolg van getijdenwerking waarvoor de planeet verantwoordelijk is. Er is naast waterstofgas ook methaan aangetroffen. Hoe die aanwezigheid valt te verklaren, is nog niet na te gaan. Op onze planeet produceren primitieve microorganismen dat gas. Zijn die ook in de oceanen van Enceladus aanwezig? Dat is de grote vraag. Misschien kan een eerste antwoord gegeven worden door de onbemande Europa Clipper in die in 2022 door NASA gelanceerd zal worden. Mogelijk gaat een lander op het oppervlak van maan Europa landen en door middel van een boor oceaanwater bestuderen. Duidelijk is wel geworden dat Cassini voor verrassende ontdekkingen heeft gezorgd. En dat is nog niet helemaal afgelopen. Op 22 april zal de passage langs maan Titan ervoor zorgen dat het toestel door de ringen van de planeet gaat vliegen. Dat moet ongetwijfeld adembenemende mooie plaatjes opleveren. Wie weet welke verrassende ontdekkingen er dan worden gedaan. Spannende weken liggen er voor ons. Hopelijk heel veel stof voor de volgende Astruim. IJspluimen op de Zuidpool van maan Enceladus Pagina 12

13 WIND VORMT MARSOPPERVLAK Marsrover Curiosity heeft laten zien dat, ondanks de ijle atmosfeer, de wind op Mars nog steeds effect heeft op het oppervlak. Het is nu zomer op Mount Sharp, waar de rover rondrijdt, en dat brengt relatief sterke wind. Beelden die Curiosity maakte laten zien dat windribbels ter plaatse, kleine golfpatronen in het zand, in de loop van de dag een paar centimeter opschuiven. Foto van kleine zandribbels gemaakt door Curiosity. Linksboven is een stukje wiel te zien. [NASA/JPL- Caltech/MSSS] door Michel van Pelt Hoe zwak die wind ook is, over een periode van een miljard jaar was het toch genoeg om Mount Sharp uit te slijten uit de dikke laag sediment die de 160 kilometer grote Gale krater ooit vulde. Dit blijkt uit nieuwe berekeningen gebaseerd op de gemeten wind in de krater. EXOMARS 2016 KLAAR VOOR HET ECHTE WERK De Europees/Russische ruimtesonde ExoMars Trace Gas Orbiter (TGO) heeft alle tests goed doorstaan en blijkt prima te werken. Het is daarmee in principe klaar om aan het onderzoek van de Marsatmosfeer te beginnen. Pagina 13

14 Momenteel draait de TGO echter nog in een langgerekte baan. Die baan moet cirkelvormig worden gemaakt. Om stuwstof te besparen zal de satelliet dat doen door een jaar lang met vaste tussenpozen korte duiken in de atmosfeer te maken. De luchtweerstand zal de TGO daarbij afremmen, met een meer cirkelvormige en ook wat lagere baan als gevolg. Behalve voor atmosfeeronderzoek zal de TGO ook gebruikt gaan worden als communicatiesatelliet voor de nog te lanceren ExoMars 2020 missie, die bestaat uit een meet/landingsplatform en een rover. voor vloeibaar water op Mars; ijs in de wanden zou door de oplopende temperatuur smelten, waardoor waterstromen uitbreken en naar beneden stromen. De strepen zouden hiervan de overgebleven sporen zijn. Probleem hierbij is dat de Marsatmosfeer zo ijl is dat waterijs eerder sublimeert dan smelt, oftewel in waterdamp overgaat in plaats van in vloeibaar water. Een alternatieve verklaring is dat condenserend water uit de atmosfeer de waterstromen veroorzaakt. Daarvoor bevat de Marslucht echter hoogstwaarschijnlijk te weinig vocht. Wetenschappers uit Frankrijk en Slowakije stellen nu dat de strepen slechts schaduwen zijn in steile wanden waar droge zandverschuivingen het terrein hebben verstoord. Volgens hun computersimulaties ontstaan de strepen doordat de bovenste laag van zand en stof opwarmt, waarbij gas in kleine holtes tussen de zandkorreltjes opstijgt. De zanddeeltjes raken daarbij in beroering en glijden vervolgens naar beneden. Een automatisch sorteereffect zou er dan voor zorgen dat de grovere deeltjes aan de oppervlakte komen te liggen, en/of de fijnste stofdeeltjes zouden tijdens de zandverschuivingen wegschieten. De grovere deeltjes veroorzaken meer schaduwwerking, met de gefotografeerde strepen als gevolg Dat de strepen vervolgens weer vervagen zou komen door de afzetting van fijn stof uit de atmosfeer. ARSIA MONS WAS MOGELIJK RECENT ACTIEF Mozaiëkopname in het nabij-infrarood van een stukje van het zuidelijk halfrond van Mars, samengesteld uit testopnamen die de TGO op 5 maart 2017 maakte. [ESA/Roscosmos/CaSSIS] DONKERE STREPEN OP MARS MISSCHIEN TOCH GEEN SPOREN VAN WATER In de lente op Mars verschijnen er langs steile wanden soms opvallende donkere strepen. Deze worden vaak aangevoerd als bewijs De 110 kilometer brede Marsvulkaan Arsia Mons was misschien slechts 50 miljoen jaar geleden nog actief. Tot die conclusie komen wetenschappers op basis van beelden die de NASA Mars Reconnaissance Orbiter heeft gemaakt. De planeetwetenschappers bepaalden de leeftijden van verschillende gestolde lavastromen op basis van het aantal kraters daarin. Hoe ouder de lavastroom is, hoe meer kleine inslagkraters. Pagina 14

15 Hieruit blijkt dat de laatste actieve periode van Arsia Mons ongeveer 200 miljoen jaar geleden begon en zo n 150 miljoen jaar geleden een hoogtepunt bereikte. De jongste lavastromen zijn mogelijk slechts 50 miljoen jaar geleden ontstaan, toen bij ons de dinosaurussen al waren uitgestorven. Geologisch gezien is dat heel recent. en gaat dus geen chemische verbindingen aan; het is kan dus niet verdwenen zijn door bindingen in de grond van Mars. De enige verklaring is dat het gas de ruimte in verdween. De zon breekt op twee manieren de Marsatmosfeer af. Donkere strepen in de wand van de krater Garni, gezien door de Mars Reconnaissance Orbiter. [NASA/JPL-Caltech/Univ. of Arizona] ZON BREEKT MARSATMOSFEER AF Gegevens verzameld door de NASA Marssonde MAVEN (Mars Atmosphere and Volatile Evolution Mission) laat zien dat de zonnewind en straling van de zon inderdaad verantwoordelijk zijn geweest voor een gestage afbraak van de Marsatmosfeer. MAVEN heeft de verhouding van argonisotopen in de hoge atmosfeer gemeten, en daaruit blijkt dat ongeveer twee derde van alle argon die ooit in de Marsatmosfeer heeft gezeten is verdwenen. Argon is een edelgas Ultraviolette zonnestraling kan atomen in de hoge atmosfeer elektronen doen kwijtraken. De resulterende ionen (geladen atomen) kunnen vervolgens door het elektromagnetische veld van de zonnewind worden meegesleept. Ook kunnen directe botsingen tussen luchtdeeltjes en deeltjes in de zonnewind ervoor zorgen dat atomen de ruimte in worden gekaatst. Aan de hand van het argonverlies is het mogelijk uit te rekenen hoeveel andere atmosferische gassen verloren zijn gegaan. Daaruit blijkt dat de Marsatmosfeer waarschijnlijk ooit net zo dicht was als de aardatmosfeer, maar voornamelijk uit koolstofdioxide heeft bestaan. Toen deze broeikasatmosfeer weglekte koelde Mars sterk af en droogde tevens uit. Pagina 15

16 VALT KOMEET 67P/CHURYUMOV-GERASIMANKO UIT ELKAAR? Het is nu ruim een half jaar geleden dat de Europese sonde Rosetta op het oppervlak van komeet 67P/churyumov-Gerasimanko neerstortte. Daarmee kwam een einde aan een stroom van informatie over deze staartster door de ruimtevaartuigen Rosetta en Philae. Dat betekent nog niet dat we verder geen nieuws meer kunnen vernemen. Integendeel, er is zoveel informatie naar de aarde gestuurd, zodat wetenschappers nog vele maanden bezig zijn om die allemaal te verwerken. Twee opvallende ontdekkingen zijn inmiddels bekend geworden: het breken van het oppervlak en een aardverschuiving die is veroorzaakt door een uitbarsting van stof. Een van de meest interessante ontdekkingen was hoe het oppervlak er uit ziet. Het landschap van deze komeet, die veel op een eend lijkt, vertoonde rotsachtige klippen en valleien, vlaktes bezaaid met stenen, afgewisseld met diepe kloven. Nog nooit hadden we een komeet van zo dichtbij kunnen bekijken en bestuderen. Maar waar waren de gebieden met ijs? En het ijs in de spleten? De benaming dat een komeet een grote vuile sneeuwbal is, ging hier niet op. Hij kon veel beter een smerige bal met ijs genoemd worden. Doch er viel vrijwel geen ijs te bekennen, maar tot ieders verbazing wel heel veel stenen. Tegen de achtergrond waren de vele jets en pluimen van stof zichtbaar, dat uit het oppervlak ontsnapte. ijs dat onmiddellijk sublimeert (het smelt niet maar verdampt meteen). Dat zorgde tot de ineenstorting van breuken en uitbarstingen van stof en vluchtige gassen. Naarmate de komeet dichter bij de zon kwam, veranderde het landschap van aanzien. Zo namen de lengtes van de breuken aanmerkelijk toe met name op het noordelijk halfrond en in het halsgebied. Sommige met wel 50 tot 150 meter. Dat moest te maken hebben met de activiteiten in de kern en met de sublimatie. Toen de komeet zich weer verwijderde van de zon, krompen de breuken niet, zover nagegaan kon worden. Dat ziet er voor in de toekomst niet gunstig uit. Elke 6,45 jaar rondt het de zon op korte afstand. De breuken zullen telkens groter worden, zoals het proces nu verloopt. Weldra zullen er dan grote stukken afbreken, met de vernietiging tot gevolg. Een uitbarsting veroorzaakt door een ineenstorting van een klif Pagina 16

17 Een opvallend verschijnsel op de foto's genomen door de VavCam,was er te zien. Na een bijzonder grote uitbarsting van stof en gas in juli 2015 viel die pluim terug naar de regio Aswan. Een paar dagen later waren op de gedetailleerde beelden, afkomstig van OSIRIS van een steile helling meer teruggekaatst zonlicht terug te vinden dan in de omliggende regio's. Een nieuwe, scherpere en heldere rand op de Aswan klif, die duidelijk was gevormd door een aardverschuiving na een ineenstorting van een deel van de klif. De helderheid van die rand werd veroorzaakt door ijs dat onder het oppervlak lag verborgen en meer zonlicht reflecteerde. Vijf maanden later was die helderheid teruggekeerd naar de normale helderheid. Het ijs was verdampt en de rots lag weer onder het stof. Voor de wetenschappers is het duidelijk dat het oppervlak steeds verandert, mede door de invloed van de seizoenen. Hoe zal het de komeet tijdens de volgende passage om de zon vergaan? Komeet 67P/churyumov-Gerasimanko in het IJsselmeer Komeet 67P/churyumov-Gerasimanko in vergelijking met Amsterdam Pagina 17

18 JUNO SCHEERDE OPNIEUW LANGS PLANEET JUPITER Op maandag 27 maart scheerde het Amerikaanse ruimtevaartuig Juno voor de vierde keer sinds zijn lancering op 4 juli van het vorige jaar over de wolkentoppen van Jupiter. De JunoCam aan boord zorgde opnieuw voor schitterende beelden waarvan de kleuren daarna versterkt werden zodat er nog meer details en ook scherper te zien waren. Voor het eerst vond de passage op slechts een hoogte van ongeveer 4400 kilometer plaats. Dat gebeurde met een snelheid van liefst 57,8 kilometer per seconde. Daarna vloog het weer naar het verste punt in zijn omloopbaan om de reuzenplaneet. Na 53,5 dagen zal het weer de planeet op korte afstand passeren. NASA had inmiddels besloten geen pogingen meer te ondernemen om het toestel na iedere passage dichter bij de wolkentoppen te brengen. Dat was aanvankelijk wel de bedoeling. Maar vanwege besturings-problemen bij de eerste pogingen Een opname gemaakt door de JunoCam van een deel van Jupiter. Dat gebeurde op 2 februari op een hoogte van kilometer. Door de versterking van de kleuren zijn de details veel beter te zien. Goed zichtbaar is ook de mysterieuze donkere vlek, die de naam 'galaxy van Jupiter' heeft gekregen besloot NASA de Juno in zijn huidige baan te laten blijven. De Juno-missie is bedoeld om het sterke magnetisch veld te bestuderen en de diepe inwendige structuur van de gasreus te onderzoeken. Uit de eerste resultaten blijkt dat het magnetisch veld veel ingewikkelder in elkaar zit dan tot nu toe werd aangenomen, Dat geldt ook voor de kleurrijke gordels en zones. Hebben de krachtige aurora's mogelijk iets te maken met de vulkanische activiteiten op de manen? Een vraag die wetenschappers ook bezighoudt. Na elf omloopbanen om de reuzenplaneet beschreven te hebben, zal het eind februari 2018 zijn einde naderen met een dikke atmosfeer. Of misschien toch niet. NASA Pagina 18

19 speelt namelijk met de gedachte de missie met drie jaar te verlengen. Wil jij zelf de ruwe beelden bekijken? Ze zelf met kleuren bewerken m.a.w. ook actief aan deze missie deelnemen? Ga dan naar: Exoplaneet GJ 1132b zoals de tekenaar die ziet MISSCHIEN TOCH EEN NEGENDE PLANEET...? Daarnaar wordt met tienduizenden mensen gezocht. Dat gebeurt in het kader van de burgerzoektocht Planet 9. In drie dagen tijd leverde die zoektocht met de SkyMapper in Australië maar liefst beelden op Daarop vonden onderzoekers o.a. de hemellichamen Chiron en Comacina met andere woorden deze werkwijze werkt. Volgens de onderzoekers Mike Brown en Konstatin Batygin is planeet X tien keer groter dan de aarde en bevindt de planeet zich op een afstand van ongeveer 90 miljard kilometer van de zon. Dat is twintig keer verder weg dan de afstand van Neptunus tot de zon. Deze grote zoektocht heeft geleid tot de vondst van vier onbekende bronnen. Die worden nu uitvoerig bestudeerd. Misschien is een van hen wel de negende planeet. De onderzoekers zijn ervan overtuigd binnen vijf jaar die 'nieuwe' planeet gevonden te hebben. DAMPKRING ONTDEKT ROND SUPERAARDE Voor het eerst hebben wetenschappers rond een exoplaneet een dampkring ontdekt. Dat is het geval bij GJ 1132b (ontdekt in 2015), die rond de rode dwergster GJ 1132 draait op een afstand van ongeveer 39 lichtjaar van de aarde. Die planeet meet een middellijn van ongeveer 2,8 keer groter dan de aarde en bezit een massa die 1,6 maal zwaarder is. De aanwezigheid van een dampkring wil nog niet zeggen dat er leven op voorkomt. Mars en Titan bijvoorbeeld bezitten ook een atmosfeer, maar hierop is tot dusver nog geen enkele vorm van leven waargenomen. De ontdekking werd gedaan met behulp van een telescoop van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) in Chili. Daar ontdekten de wetenschappers op de foto's dat er telkens een lichte dip in de helderheid vlak tegen de rand van de planeet te zien was.. Dat moest op de aanwezigheid van een dampkring duiden. Aangezien de planeet in elke anderhalve dag om de dwergster cirkelt, kon er over een lange periode geobserveerd worden, ook in het infrarood. De onderzoekers vermoeden dat die dampkring waarschijnlijk uit waterdamp en methaan bestaat. Ze hopen dat de James Webb Telescoop straks meer hierover kan vertellen. ASTEROIDE PASSEERDE DE AARDE Voor aardse begrippen altijd nog ver weg, maar in de sterrenkunde spreken we van dichtbij. De 650 meter grote asteroïde 2014 J025, oftewel Toutatis passeerde de aarde op 19 april op slechts 1,8 miljoen kilometer. Sinds 2004 is er geen asteroïde van die grootte meer langs onze planeet gevlogen. Een veilige afstand en er is geen moment van een gevaarlijke situatie geweest. Pagina 19

20 WAAROM WATERSTOF HET MEEST VOORKOMT IN HET HEELAL Waterstof is het element dat het meest voorkomt in het heelal. Nooit afgevraagd waarom dat zo is?om hierop een antwoord te kunnen geven, moeten we helemaal teruggaan naar het ontstaan van het heelal, de Oerknal. Waterstof met slechts één proton en één elektron (het is het enige element zonder neutron) is het eenvoudigste element in het heelal. Dat verklaart meteen waarom het ook de meest voorkomende is. In sterren wordt waterstof omgezet in helium en is daarmee het tweede meest voorkomende element. Helium heeft twee protonen, twee neutronen en twee elektronen. Samen vormen waterstof en helium 99,9 procent van de bekende materie in het heelal. Waterstof is hiervan 10 maal meer in hoeveelheid dan helium. Op de derde plaats komt zuurstof, dat altijd nog 1000 maal minder in hoeveelheid is dan waterstof. NIEUW STERRENSTELSEL ONTDEKT Een internationaal team van astronomen, waaronder ook onderzoekers van de Universiteit Leiden, heeft een reusachtig sterrenstelsel ontdekt. Het moet ontstaan zijn 1,6 miljard jaar na de Oerknal en draagt de naam ZF-COSMOS Een sterrenstelsel dat een merkwaardige groei meemaakte. Die groei stopte namelijk al nadat het 1 miljard jaar jong was. Vergelijkt dat met onze Melkweg dan valt dat verschil meteen op. Die is nog steeds aan het groeien. Vele miljarden jaren langer dus. Hoe ZF-COSMOS in zo'n korte tijd zo groot heeft kunnen worden, is voor de astronomen een groot raadsel. Met de huidige kennis is dat niet te verklaren. Tot dusver weten we niet beter dat sterrenstelsels minder dan 10 procent van het gas benutten door het om te zetten in sterren. Maar ZF-COSMOS heeft al in een korte tijd al het gas in zijn omgeving in sterren omgezet. Astronomen vermoeden dat er nog veel meer van zulke sterrenstelsels in het heelal te vinden zijn. Ze gaan er vanuit dat de nieuwe James Webb Telescoop ze zal vinden. Pagina 20

21 WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE MAAND MEI 2017 MERCURIUS Trekt deze maand door de sterrenbeelden Vissen, Walvis en Ram. Komt 42 minuten voor de zon en bevindt zich heel laag boven de horizon. Is deze maand niet te vinden. VENUS Amper boven de horizon en heel laag erboven treffen we deze morgenster aan. Is daardoor ook nog niet te zien. Venus staat in het sterrenbeeld Vissen. MARS In het eerste deel van deze maand nog moeilijk te zien in het sterrenbeeld Stier. Gaat zo'n kleine 2 uren na de zon onder. Tegen het eind van de maand is de rode planeet voorlopig niet meer te vinden. JUPITER Is in de avond en een groot deel van de nacht (gaat pas ver na middernacht onder) in het sterrenbeeld Maagd te vinden. SATURNUS Komt elke avond steeds vroeger op. Staat laag boven de horizon in het sterrenbeeld Schutter. URANUS Wordt weer zichtbaar in de tweede helft van mei in het sterrenbeeld Vissen. Komt zo'n twee uren voor de zon op. Het gebruik van een verrekijker is wel noodzakelijk. NEPTUNUS Boven de oostzuidoostelijke horizon is met behulp van een sterrenkijker deze planeet op te zoeken. Komt eind mei al ruim drie uur voor de zon op in het sterrenbeeld Waterman. VAN DAG TOT DAG 1 mei: Vlak bij de Maan is ster Alhena van het sterrenbeeld te zien. 1 op 2 mei: De vier grootste manen van Jupiter bevinden zich ten westen van de planeet. 2 mei: Te uur komt maan Ganymedes van achter Jupiter weer te voorschijn. Even later verdwijnt het in de schaduw. 3 mei: Maan Titan bereikt deze ochtend de grootste westelijke afstand tot Saturnus. 5 mei: Rond 1.21 uur bedekt de Maan een ster van het sterrenbeeld Leeuw. 7 op 8 mei: Iets onder de Maan zien we Jupiter staan. 8 mei: Rechtsboven de Maan prijkt Jupiter 8 mei: Rechtsonder de Maan is Spica te zien, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd. 11 mei: Deze ochtend bereikt maan Titan de grootste westelijke afstand tot Saturnus. 12 mei: Links onder de Maan treffen we Antares aan, de helderste ster van het sterrenbeeld Schorpioen. 14 mei: Onder de Maan kunnen we Saturnus zien staan. 16 mei: De vier grootste manen van Jupiter bevinden zich ten westen van de planeet. 18 op 19 mei: De vier grootste manen van Jupiter bevinden zich ten oosten van de planeet. 19 mei; Maan Titan bereikt deze ochtend de grootste westelijke afstand tot Saturnus. 20 mei: Mocht je toevallig in Afrika zijn, kijk dan naar de bedekking van Neptunus door de Maan. 22 mei: Kijk rond 5.00 uur naar de oostelijke horizon. Links van de maansikkel laat Venus zich zien. 25 op 26 mei: De vier grootste manen van Jupiter staan ten oosten van de planeet. 26 op 27 mei: Maan Titan bereikt zijn grootste oostelijke afstand tot Saturnus. 27 mei: Rond 1.00 uur is maan Callisto bij de noordkant van Jupiter te vinden. 28 mei: Met een flinke vergroting zijn de schaduwen als twee stipjes van de manen Io en Ganymedes tegelijk op Jupiter te zien. 29 op 30 mei: Deze nacht zijn de vier grootste manen van Jupiter ten westen van de planeet te zien. 31 mei: De Maan staan ten oosten van Regulus, de helderste ster van het sterrenbeeld Leeuw. Pagina 21

22 ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst op een vrijdagavond in mei - bespreking nieuwtjes - waterraketten - bespreking project - bespreking excursie - kijken naar de maan - wat verder ter tafel komt Aanvang: uur, Einde: uur UDEN - VELDHOVEN Bijeenkomst op vrijdagavond 12 mei bespreking nieuwtjes - bespreking excursie - bespreking resultaten sterrenfotografie - bij goed weer kijken we naar de sterrenhemel - en wat verder ter tafel komt Lokatie: Iedereen krijgt hierover nog een bericht. Aanvang: uur, Einde: uur De volgende Astruim verschijnt 20 mei 2017 NASA KAN OOK JOUW HULP GEBRUIKEN De Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA heeft een website geopend, waarop iedereen beelden kan bekijken van sterren en andere objecten aan de rand van ons zonnestelsel. Op de films zijn lichtpuntjes te zien die mogelijk de locatie van nieuwe planeten kunnen verraden. De filmpjes op de website met de naam Backyards Worlds zijn gemaakt met de satelliet WISE. Deze kunstmaan neemt het infrarood licht waar dat wordt uitgezonden door objecten aan de rand van ons zonnestelsel. In deze regio is zo weinig zonlicht dat zelfs grote objecten nauwelijks zichtbaar licht weerkaatsen. Door met infrarood de omgeving te scannen heeft WISE mogelijk objecten in kaart gebracht die we anders niet zouden kunnen waarnemen. Op de beelden, gemaakt door WISE, is veel ruis te zien. Maar de video's tonen ook bekende sterren en lichtstipjes die mogelijk afkomstig zijn van ruimteobjecten en planeten. Het studiemateriaal zo uitgebreid dat de ruimtevaartdeskundigen de beelden onmogelijk alleen zelf kunnen bekijken. De wetenschappers van de NASA hopen dat WISE ook de mysterieuze negende planeet in beeld heeft gebracht. Dit is waarschijnlijk een grote planeet die zich ver buiten de baan van Neptunus bevindt, maar waarvan het bestaan niet zeker is. Wie weet, word jij die ontdekker ervan!!!!!! KOMETEN Komeet 41P/Tuttle-Giacobini-Kresak is heel gemakkelijk te vinden vooral begin mei. Zoek mal met een kleine kijker of een goede verrekijker bij de bolvormige sterrenhoop M 92. De helderheid bedraagt magnitude 7. Later in de maand gaat dat naar magnitude 8 Komeet C/2015 V2 staat in het sterrenbeeld Bootes. In het begin van de maand bedraagt diens helderheid magnitude 9 en wordt later magnitude 8. 'VALLENDE STERREN' Vanuit onze streken kunnen we niet genieten van 'vallende sterren'. Het is heel rustig op een enkele verdwaalde na. MAANFASEN Eerste Kwartier Volle Maan Laatste Kwartier Nieuwe Maan 03 mei 10 mei 19 mei 25 mei DE ZON Opkomst: Ondergang: 01 mei 6.09 uur uur 11 mei 5.52 uur uur 21 mei 5.37 uur uur 31 mei 5.26 uur uur Pagina 22

23