Kantorenmonitor Limburg 2012

Kantorenmonitor Limburg 2012 De Limburgse kantorenmarkt in beeld

Colofon Provincie Limburg Postbus 5700 6202 MA Maastricht Tel.: +31 (0)43 389 99 99 Fax.: +31 (0)43 361 80 99 E-mail: postbus@prvlimburg.nl Internet: www.limburg.nl Limburglaan 10 6229 GA Maastricht drs. R.J.P.J.B. Creemers Provincie Limburg, afd. Economische Zaken Etil BV Postbus 1016 6201 BA Maastricht Tel.: +31 (0)43 350 62 80 Fax.: +31 (0)43 350 62 81 E-mail: info@etil.nl Internet: www.etil.nl Wilhelminasingel 68C 6221 BK Maastricht Roger Vaessens Sandra van de Ven Bronverantwoording: - BAG (Basisregistratie Adressen en Gebouwen) - WOZ-monitor Limburg (monitor Waarde Onroerend Zaken) - VRL (Vestigingenregister Limburg) - BOG-monitor Limburg (monitor Bedrijfsonroerendgoed) Publicatiedatum: 16 augustus 2013

VOORWOORD De Provincie Limburg heeft in het kader van haar ruimtelijk-economische regiefunctie de nieuwe taak om de programmering en planning van kantoren en kantoorlocaties te sturen. De benodigde beleidslijnen wil de provincie uitvoeren in samenspraak met de vijf belangrijkste Limburgse kantorensteden, te weten: Venlo, Roermond, Sittard-Geleen, Heerlen en Maastricht. Daartoe is inzicht nodig in de kantorenvoorraad in Limburg en welke ontwikkelingen in die voorraad optreden. Naast inzicht in de aanbodzijde is het voor een totaalbeeld van het functioneren van de kantorenmarkt ook noodzakelijk dit met de marktdynamiek aan de vraagzijde te completeren. Dit is in deze monitor gedaan aan de hand van opnamecijfers, zijnde gegevens over het afsluiten van koop- en huurcontracten in bestaande bouw dan wel nieuwbouw. De basisgegevens voor het monitoren van de kantorenvoorraad in Limburg zijn samengebracht in de 'Kantorenmonitor Limburg'. Deze monitor is in 2012 door Etil ontwikkeld en in het voorjaar van 2013 voor het eerst samengesteld; het betreft zodoende een eerste nulmeting. In het kader van de kantorenmonitor is een vastgoedregister opgebouwd; het zogenaamde 'Kantorenregister Limburg'. Dit register betreft een compleet bestand van het kantoorvastgoed op adresniveau in Limburg. Tevens is de dynamiek aan de aanbod- en vraagzijde van de provinciale kantorenmarkt in beeld gebracht en zijn aspecten zoals voorraadontwikkeling, marktdynamiek en vestigingskenmerken in de monitor opgenomen en in de voorliggende rapportage geanalyseerd, beeldend ondersteund met grafieken en tabellen. Op basis van deze eerste nulmeting is de komende jaren een jaarlijkse herijking en vergelijking van de Limburgse kantorenmarkt mogelijk. Het kantorenregister is tot stand gekomen op basis van de landelijke BAG (Basisregistratie Adressen en Gebouwen) en drie door Etil ontwikkelde inhoudelijke provinciale monitors: de WOZ-monitor (monitor Waarde Onroerend Zaken), het Vestigingenregister Limburg (bedrijvenregister) en de BOG-monitor (aanbodmonitor zakelijk vastgoed). Deze bronnen vormen niet alleen de input voor de afbakening en gegevensinhoud van het kantorenregister, maar liggen ook ten grondslag aan de voorliggende monitorrapportage. De rapportage 'Kantorenmonitor Limburg' is op een korte en bondige wijze vorm gegeven, waarbij wordt ingegaan op de kantorenvoorraad in de provincie en in de vijf Limburgse kantoorsteden en de te onderscheiden kantorenlocaties in het bijzonder. Daarbij wordt ook gebruik gemaakt van de provinciale monitor werklocaties (REBIS) en de Etil-monitor 'Centrumgebieden in Kaart' (CiK), zodat een geïntegreerd en compleet beeld van de provinciale kantorenmarkt geschetst kan worden. Zo wordt niet alleen inzicht verkregen in de groot- en kleinschalige kantorenvoorraad, maar ook in het aanwezige kantooraanbod (als indicatie van leegstand), de marktdynamiek en de kantoorwerkgelegenheid op diverse ruimtelijke schaalniveaus en vestigingsmilieus. 1

2

INHOUD VOORWOORD 1 INHOUDSOPGAVE 3 SAMENVATTING 5 INLEIDING 9 Rapportage Kantorenvastgoed Limburg 9 Kantorenregister Limburg 9 1 KANTORENVOORRAAD 11 Provinciale kantorenvoorraad 12 Kantoorsteden 14 Kantoorlocaties 15 Indicatieve leegstand 16 2 NIEUWBOUW EN SLOOP 19 Nieuwbouw 20 Sloop 21 3 AANBOD VAN KANTOORRUIMTE 23 Aanbodontwikkeling 24 Samenstelling 25 Kantoorsteden 26 Kantoorlocaties 27 Vraagprijzen 28 4 VRAAG NAAR KANTOORRUIMTE 29 Vraagontwikkeling 30 Samenstelling 31 Kantoorsteden 32 Kantoorlocaties 33 5 KANTOREN; BEDRIJVEN EN WERKGELEGENHEID 35 Kantoorvestigingen 36 Werkgelegenheid in kantoren 37 BIJLAGEN 39 Kantorenvoorraad regio's en gemeenten 40 Kantoorsteden en kantoorlocaties 41 Kantoorparken 42 Bronregisters 43 Onderzoeksverantwoording 44 3

4

SAMENVATTING De Limburgse kantorenmarkt; 'de rode lijn' Hoewel in Limburg een aantal grotere landelijke kantoorgebruikers (zoals CBS, APG en Vodafone) zijn gevestigd, is de Limburgse kantorenmarkt vooral regionaal van aard. De kantorenmarkt is grotendeels geconcentreerd in de vijf kantoorsteden, te weten; Maastricht, Heerlen, Sittard-Geleen, Venlo en Roermond. Van de in totaal 2,7 mln vierkante meter kantoorruimte in Limburg is 67% hier te vinden. De kantorenmarkt in de rest van Limburg is voor het overgrote deel lokaal van aard. De regionale (en lokale) aard van de Limburgse kantorenmarkt uit zich ook in het feit dat een groot deel van de kantorenvoorraad kleinschalig van aard is; bijna driekwart van de kantoorobjecten heeft een omvang van minder dan 500 m² vvo. De Limburgse kantorenmarkt wordt dan ook grotendeels bepaald door het midden- en kleinbedrijf. Dit is ook in de vraag naar kantoorruimte te zien; zo lag eenderde van de vraag vorig jaar tussen 100-250 m² vvo. Na jaren van voorspoed is de laatste jaren sprake van een vastgoedcrisis, welke zich ook op de kantorenmarkt uit. Alhoewel de kantorenmarkt landelijk gezien met name in de Randstad is geconcentreerd, heeft de (vastgoed)crisis ook invloed op de Limburgse kantorenmarkt. In de jaren negentig en in het eerste decennium van de 21ste eeuw werden gemiddeld jaarlijks bijna 60 kantoorobjecten, oftewel 48.000 m² vvo aan de kantorenvoorraad toegevoegd. In deze periode was in Limburg, zoals ook landelijk, sprake van een snel groeiende kantorenmarkt. Ter vergelijking in de periode 1960-1990 werden jaarlijks gemiddeld circa 40 kantoorobjecten (31.000 m² vvo) aan de markt toegevoegd. In de afgelopen jaren is de nieuwbouw echter nagenoeg tot stilstand gekomen. Zo werd in 2012 'slechts' 20.000 m² vvo aan de kantorenvoorraad toegevoegd. De vastgoedcrisis uit zich ook in de snel toenemende leegstand. Eind 2012 staat ruim 354.000 m² vvo leeg in Limburg oftewel 13% van de totale kantoorruimte. Dit is nagenoeg een verdubbeling sinds het begin van de crisis in 2008. Deels is de leegstand incourant, zo wordt 40% van de op de Limburgse kantorenmarkt aangeboden kantoorobjecten al langer dan twee jaar aangeboden. In 2008 bedroeg dit percentage nog 32%. De verwachting is dan ook dat dit percentage de komende jaren nog verder zal toenemen en zodoende ook de incourantheid van een deel van de aangeboden kantoorruimte. Voor dit deel van de kantorenmarkt is in de komende jaren een transformatieopgave nagenoeg onvermijdelijk. De vastgoedcrisis uit zich tenslotte ook bij de kantoorgebruikers. Alhoewel het aantal kantoorgebruikers nog wel toe neemt, was in de periode 2011-2012 sprake van een afname van de werkgelegenheid bij deze bedrijven van 1.500 kantoorbanen (-1,5%). Deze afname was zelfs iets groter dan de gemiddelde werkgelegenheidsafname in Limburg (-1,3%). De conclusie is dan ook gerechtvaardigd dat het niet alleen met de landelijke kantorensector, maar dat het ook met de Limburgse kantorensector niet goed gaat. Een grotere sturing van de kantorenmarkt lijkt dan ook noodzakelijk. De Provincie Limburg en de vijf Limburgse kantoren - steden hebben dan ook een gezamenlijke verantwoordelijkheid om meer sturing te geven aan de Limburgse kantorenmarkt. De voorliggende kantorenmonitor biedt hiervoor een eerste startpunt en basis voor het vormgeven van een provinciaal en regionaal kantorenbeleid. De belangrijkste conclusies over de Limburgse kantorenmarkt zijn hieronder per onderdeel beknopt weergegeven, waarbij wordt ingegaan op de stand van zaken per 31-12-2012 en de ontwikkelingen in 2012. Kantorenvoorraad Limburg telde eind vorig jaar bijna 4.100 kantoorobjecten met een omvang van 2,7 miljoen vierkante meter verhuurbare vloeroppervlakte (vvo). Het overgrote deel (74%), bestaat uit kleinschalige kantoren (< 500m²). Het grootste deel van de verhuurbare vloeropppervlakte betreft het grootschaligere aanbod, groter dan 500 m² (80%). De kantorenvoorraad betreft de voorraad aan kantoorrruimte van die vastgoedobjecten die als hoofdfunctie een kantoorfunctie hebben. Kantoorruimten in andersoortig vastgoed is zodoende in de kantorenvoorraad buiten beschouwing gelaten. 5

Een groot deel van het Limburgse kantoorvastgoed, circa 1,8 miljoen m² vvo, is te vinden in de vijf Limburgse kantoorsteden die de Limburgse kantorenmarkt domineren (Maastricht, Heerlen, Sittard-Geleen, Venlo en Roermond). Circa tweederde van het kantorenvastgoed in Limburg is er geconcentreerd. Maastricht en Heerlen steken boven de overige gemeenten uit, hier is respectievelijk 21 en 17% van de Limburgse kantorenvoorraad (vvo) te vinden. Deze gemeenten worden op afstand gevolg door Sittard-Geleen, Venlo en Roermond met ieder 10% van het kantooroppervlak in Limburg binnen hun gemeentegrenzen hebben. In Limburg worden verschillende soorten kantoorlocaties onderscheiden, te weten; stadscentra, stationsgebieden en kantoorparken. Circa 21% van het aantal kantoorbjecten en 36% van het Limburgse kantorenmetrage bevindt zich op een van deze formele kantoorlocaties. De grootschalige voorraad is grotendeels hier te vinden. Zo is bijna een kwart van de provinciale kantorenvoorraad, 655.000 m² vvo, te vinden op de kantoorparken. Qua aantal kantoorobjecten bevindt zich echter 79% buiten een van de formele kantoorlocaties. Het betreft veelal de kleinere kantoorobjecten. Verder opvallend is het grote aandeel kantoorobjecten op bedrijventerreinen. Om de leegstand 'indicatief' in beeld te kunnen brengen, wordt uitgegaan van die objecten die in het kader van de 'Kantorenmonitor Limburg' als kantoorobjecten zijn gedefinieerd en die op de markt voor verhuur/verkoop worden aangeboden. Op te merken is dat het een deel betreft van de aangeboden kantoorruimten. Een deel van de aangeboden kantoorruimten wordt namelijk aangeboden in andersoortig vastgoed, bijvoorbeeld kantoorruimte in logistiek vastgoed en /of fabriekspanden. Circa 21% van de kantoorruimte is in niet-kantoorvastgoed te vinden. Daarnaast bestaat er ook verborgen leegstand; dat wil zeggen niet in gebruik zijnde kantorenvastgoed dat niet op de markt wordt aangeboden en daardoor ook niet 'officieel' bekend is. Zo is een deel van het kantorenvastgoed van APG in Heerlen en het DSM in Sittard momenteel niet in gebuik. Het betreft zodoende een indicatieve leegstand. Deze indicatieve leegstand bedroeg eind 2012 circa 13%. Dat wil zeggen dat 13% van de verhuurbare vloeroppervlakte (vvo) van het Limburgse kantoorvastgoed werd aangeboden. Indien wordt gekeken naar de vijf Limburgse kantoorsteden, staat relatief veel kantoorvastgoed leeg in de Roermond (17%) en Maastricht (15%). Opmerkelijk is het hoge leegstands- percentage in de gemeente Kerkrade (26%). Dit is grotendeels te verklaren doordat op de Rodaboulevard in het verleden grootschalig kantoorvastgoed is gerealiseerd, dat sinds de oplevering leeg staat. Nieuwbouw en sloop In 2012 is ruim 20.000 m² vvo aan nieuw kantoorvastgoed opgeleverd; dit is gelijk aan een toename van de kantorenvoorraad van 0,8%. Het betrof onder andere de nieuwbouw van twee grootschalige kantoorobjecten in de gemeente Venlo, te weten; Villa Flora (10.000 m² vvo) op het Floriade terrein en Trencadis (5.900 m² vvo) aan de A73. Daarentegen is 5.800 m² vvo vorig jaar gesloopt; hetgeen een afname van 0,2% betekent. Zo is bij de luchthaven Maastricht-Aachen Airport in de gemeente Beek het voormalige MUAC-gebouw aan de Horsterweg gesloopt (2.400 m²). Per saldo is de kantorenvooraad in Limburg in 2012, als gevolg van nieuwbouw en sloop, met circa 14.600 m² vvo toegenomen, hetgeen gelijk is aan groei van 0,6%. Aanbod kantoorruimte Eind 2012 werden 777 kantoorruimten met 449.000 m² aan verhuurbare vloeroppervlakte (vvo) aangeboden op de Limburgse kantorenmarkt. Op te merken is dat hierin ook kantoorruimten zijn opgenomen in niet-kantoorvastgoed, zoals kantoorruimten in logistiek/industriële panden. Het aanbod is in 2012 met 8,5% oftewel met 35.000 m² toegenomen, hetgeen minder is dan in 2011 (+15,3%). Daarmee is het aanbod sinds begin van de meting in 2005 meer dan verdubbeld. 6

Het grootste deel van de aangeboden kantoorruimten is te vinden bij vastgoedobjecten tussen 100 en 500 m² vvo. Ruim de helft van het aanbod valt in deze grootteklasse. Dit komt overigens overeen met het aandeel in de voorraad als geheel. Een groot deel van de aangeboden kantoorruimten staat al langer te huur /koop; zo wordt circa 40% van het aanbod al langer dan twee jaar aangeboden. Het is de vraag of deze vastgoed - objecten nog aansluiten bij de behoefte van de kantoorgebruiker. Een groot deel van het aangeboden kantoorvastgoed (56%) stamt namelijk van voor 1980. De gemiddelde vraagprijs in 2012 voor kantoorruimten bedroeg 109. Daarmee is de vraagprijs ten opzichte van een jaar eerder gelijk gebleven. De vraagprijs in Maastricht ligt met 133 beduidend hoger dan in de overige vier kantoorsteden, waar de prijs tussen 96 en 111 ligt. Vraag naar kantoorruimte In 2012 werden 286 kantoorruimten met 148.550 m² aan verhuurbare vloeroppervlakte (vvo) door de markt opgenomen. De opname in 2012 is daarmee iets groter dan in 2011 (+1,6%). Het aantal verhuurde/verkochte kantoorruimten lag echter wel duidelijk lager dan een jaar eerder. In 2012 werden bijna 6,8% minder objecten door de markt opgenomen dan het jaar er voor. Het grootste deel van de opgenomen kantoorruimten betrof kantoorruimten tussen 100 en 500 m² vvo. Het spreekt voor zich dat het grootste deel van de opname plaats vond in de vijf Limburgse kantoorsteden. Zo werd vorig jaar in Maastricht 28.600 m² kantoorruimte opgenomen. Op de tweede en derde plaats staan Venlo en Sittard-Geleen, met respectievelijk 26.700 en 25.800 m² vvo. De opname in Heerlen bleef vorig jaar met 12.000 m² achter. Kantoren; bedrijven en werkgelegenheid In april 2012 bevonden zich in Limburg circa 4.450 kantoorvestigingen. Dit is iets meer dan het jaar er voor (+1,7%). Bijna 19% van de kantoorvestigingen in Limburg is in Maastricht te vinden. Deze gemeente is dan ook dé kantorenstad in Limburg. Bij bedrijven die zijn gevestigd in een kantoorpand zijn in 2012 ruim 100.000 personen werkzaam. Daarmee betreft 19% van de totale werkgelegenheid in Limburg, de zogenaamde kantoorwerkgelegenheid. De kantoorwerkgelegenheid is tussen 2011 en 2012 met circa 1.500 arbeidsplaatsen afgenomen, hetgeen gelijk is aan een afname van 1,5%. Vooral in de Westelijke Mijnstreek en in iets mindere mate Maastricht & Mergelland nam de kantoorwerkgelegenheid relatief sterk af. 7

8

Inleiding Rapportage Kantorenmonitor Limburg 'Kantorenmonitor Limburg' is de jaarlijkse monitorrapportage betreffende de ontwikkeling van het aanbod en vraag naar kantoorvastgoed in Limburg. De voorliggende rapportage betreft een eerste monitorrapportage, welke naar verwachting jaarlijks wordt geactualiseerd. In de rapportage worden de ontwikkelingen met betrekking tot het Limburgse kantoorvastgoed geanalyseerd. De basisgegevens zijn afkomstig van een viertal seperate registraties, te weten: de BAG (Basisregistratie Adressen en Gebouwen), de WOZ-monitor Limburg, de BOG-monitor Limburg en het Vestigingenregister Limburg (VRL). De BAG is als basis gebruikt, waar de andere drie monitorsystemen aan zijn gekoppeld. De Provincie Limburg verleende in het najaar van 2012 aan Etil de opdracht om deze monitor voor het eerst uit te voeren. Het betreft zodoende een nul-meting. De monitorresultaten zijn in de voorliggende rapportage geanalyseerd. Daarbij wordt bijzondere aandacht besteed aan de vijf Limburgse kantoorsteden; Maastricht, Heerlen, Sittard-Geleen, Venlo en Roermond. Deze eerste rapportage 'Kantorenmonitor Limburg 2012' gaat in op de stand van zaken per 31-12-2012 en de ontwikkelingen in 2012. Het kantorenregister Limburg De basis van de monitor vormt het 'Kantorenregister Limburg'. In dit register is aan de hand van de bovengenoemde vier bronregisters het kantorenvastgoed in Limburg op adresniveau afgebakend, waarbij de inhoudelijke gegevens uit de vier seperate registers in het kantorenregister zijn opgenomen. Zo zijn voor ieder kantoorobject gegevens over het bouwjaar, de leegstand, de bruto en verhuurbare vloeroppervlakte (bvo en vvo in m²), de locatie, het gebruik (bedrijfsvestigingen), de werkgelegenheidsomvang en het aanbod bekend. Het kantorenregister is daarmee dé bron voor informatie over het Limburgse kantorenvastgoed. In het register is ook de ligging van de kantoorobjecten nader afgebakend. Daarbij is gebruik gemaakt van geografische afbakeningen zoals deze worden gehanteerd in tweetal andere monitors : REBIS en Centrumgebieden in Kaart (CiK). REBIS is de provinciale monitor betreffende de werklocaties in Limburg. In opdracht van de Provincie Limburg brengt Etil sinds 1978 in samenwerking met terreinbeheerders de ontwikkelingen op de Limburgse werklocaties in beeld. Daarbij gaat het om bedrijventerreinen en stedelijke dienstenterreinen (grootschalige retail- en kantoorparken). In deze monitor worden alle terreinen op kavelniveau op kaart geregistreerd en gemonitord. Naast de ligging op bedrijventerreinen en kantoorparken is ook de ligging in stadscentra en stationsgebieden relevant. Hiervoor is gebruik gemaakt van het door Etil ontwikkelde geografisch informatiesysteem 'Centrumgebieden in Kaart' (CiK). Hierin zijn de stadscentra en stationsgebieden afgebakend. De stadscentra betreffen de centra van de zeven stedelijke gemeenten in Limburg (Maastricht, Heerlen, Sittard, Venlo, Roermond, Weert en Venray). Bij de stationsgebieden wordt uitgegaan van de gebieden rondom stations met een intercity aansluiting (Maastricht, Heerlen, Sittard, Roermond, Venlo en Weert). In de rapportage zijn de cijfers zo veel mogelijk uitgesplitst voor de vijf kantoorsteden, te weten : Maastricht, Heerlen, Sittard-Geleen, Roermond en Venlo. Dit zijn gemeenten in Limburg met een (boven-)regionale kantoorfunctie. 9

10

Kantorenmonitor Limburg kantorenvoorraad 1 Omvang kantorenvoorraad in Limburg Limburg telde eind vorig jaar bijna 4.100 kantoorobjecten met een omvang van 2,7 miljoen vierkante meter verhuurbare vloeroppervlakte (vvo). Een groot deel van het Limburgse kantoorvastgoed, circa 1,8 miljoen m² vvo, is te vinden in de vijf Limburgse kantoorsteden die de Limburgse kantorenmarkt domineren (Maastricht, Heerlen, Sittard-Geleen, Venlo en Roermond). Meer als tweederde van het kantorenvastgoed in Limburg is er geconcentreerd. Maastricht en Heerlen steken boven de overige gemeenten uit, hier is respectievelijk 21 en 17% van de Limburgse kantorenvoorraad (vvo) te vinden. Deze gemeenten worden op afstand gevolg door Sittard-Geleen, Venlo en Roermond die respectievelijk 10, 10 en 9% van het kantooroppervlak in Limburg binnen hun gemeentegrenzen hebben. In Limburg worden verschillende soorten kantoorlocaties onderscheiden, te weten; stadscentra, stationsgebieden en kantoorparken. Circa 21% van het aantal kantoorbjecten en 36% van het Limburgse kantorenmetrage bevindt zich op een van deze formele kantoorlocaties. De grootschalige voorraad is grotendeels hier te vinden. Zo is bijna eenkwart van de provinciale kantorenvoorraad, 655.000 m² vvo, te vinden op de kantoorparken. Deze kantoorparken zijn met name gelegen in een van de vijf Limburgse kantoorsteden. Vooral in Maastricht (Randwyck: 134.000 m², Ceramique: 103.000 m²) en Heerlen (Zeswegen: 72.000 m², ABP Heerlen: 69.000 m²) bevinden zich grootschalige kantoorparken. Qua aantal kantoorobjecten bevindt zich echter 79% buiten een van de formele kantoorlocaties. Het betreft veelal de kleinere kantoorobjecten. Verder opvallend is het grote aandeel kantoorobjecten op bedrijventerreinen. Indicatieve leegstand Om de leegstand 'indicatief' in beeld te kunnen brengen, wordt uitgegaan van de vastgoedobjecten die in het kader van de 'Kantorenmonitor Limburg' als kantoorobjecten zijn gedefinieerd en die op de markt voor verhuur/verkoop worden aangeboden. Op te merken is dat het grootste deel betreft van de aangeboden kantoorruimten. Een deel van de aangeboden kantoorruimten wordt namelijk aangeboden in andersoortig vastgoed, bijvoorbeeld kantoorruimte in logistiek vastgoed en /of fabriekspanden; het betreft daarbij circa 21% van de aangeboden kantoorruimte. Daarnaast moet opgemerkt te worden dat niet al de aangeboden kantoorruimte daadwerkelijk leeg staat, maar pas op afzienbare termijn vrij komt. Ook wordt niet al het leegstaand kantoorvastgoed op de markt aangeboden (verborgen leegstand). Zeker bij grotere bedrijven kan het voorkomen dat een deel van het vastgoed leeg staat. Zo is bij de kantoren van het APG in Heerlen en van DSM in Sittard een deel van het kantoorvastgoed niet in gebruik en wordt ook niet op de markt aangeboden. Per saldo is de schatting dat de leegstand eerder wordt onderschat dan overschat. Het betreft zodoende een indicatieve leegstand. De indicatieve leegstand bedroeg eind 2012 circa 13%. Dat wil zeggen dat 13% van de verhuurbare vloeroppervlakte (vvo) van het Limburgse kantoorvastgoed werd aangeboden. Indien in het bijzonder wordt gekeken naar de vijf Limburgse kantoorsteden, staat relatief veel kantoorvastgoed leeg in de gemeenten Roermond (17%) en Maastricht (15%). Opmerkelijk is het hoge leegstandspercentage in de gemeente Kerkrade (26%). Dit is grotendeels te verklaren doordat op de Rodaboulevard in het verleden grootschalig kantoorvastgoed is gerealiseerd, dat sinds de oplevering leeg staat. Ook in de gemeenten Bergen en Valkenburg is de leegstand relatief hoog; de omvang van het kantoorvastgoed is echter in deze gemeenten in absolute zin beperkt. 11

Kantorenvoorraad provinciale kantorenvoorraad Kantorenvoorraad naar regio, aantal objecten Kantorenvoorraad naar regio, vvo in m² Aantal In % VVO In % Noord-Limburg 889 22% Midden-Limburg 902 22% Zuid-Limburg 2.302 56% waarvan: Westelijke Mijnstreek 773 19% Parkstad Limburg 734 18% Maastricht en Mergelland 795 19% Anders 1.791 44% Noord-Limburg 476.100 18% Midden-Limburg 505.650 19% Zuid-Limburg 1.706.740 63% waarvan: Westelijke Mijnstreek 422.310 16% Parkstad Limburg 655.630 24% Maastricht en Mergelland 628.800 23% Anders 981.750 37% Totaal 4.093 100% Totaal 2.688.490 100% vvo = verhuurbare vloeroppervlakte Kantorenvoorraad naar grootteklasse vvo, aantal objecten verhuurbare vloeroppervlakte (vvo) in m² Aantal In % VVO In % Klein < 50 m² 360 9% 11.580 0% 50-100 m² 603 15% 45.290 2% 100-250 m² 1.298 32% 212.210 8% 250-500 m² 780 19% 272.090 10% Subtotaal 3.041 74% 541.170 20% Middel 500-1.000 m² 493 12% 341.880 13% 1.000-2.500 m² 344 8% 539.170 20% Subtotaal 837 20% 881.040 33% Groot 2.500-5.000 m² 137 3% 452.420 17% 5.000-10.000 m² 49 1% 325.200 12% 10.000 m² e.m. 29 1% 488.660 18% Subtotaal 215 5% 1.266.280 47% Totaal 4.093 100% 2.688.490 100% Kantorenvoorraad naar grootteklasse vvo, aantal objecten Kantorenvoorraad naar grootteklasse vvo, vvo in m² < 500 m² 74,3% 500-1.000 m² 12,0% 1.000-2.500 m² 8,4% 2.500-5.000 m² 3,3% 5.000-10.000 m² 1,2% 10.000 m² e.m. 0,7% Totaal: 100,0% < 500 m² 20,1% 500-1.000 m² 12,7% 1.000-2.500 m² 20,1% 2.500-5.000 m² 16,8% 5.000-10.000 m² 12,1% 10.000 m² e.m. 18,2% Totaal: 100,0% 12

Kantorenvoorraad provinciale kantorenvoorraad Kantorenvoorraad naar bouwjaar, aantal objecten Kantorenvoorraad naar bouwjaar, vvo in m² Aantal In % VVO In % < 1945 1.285 31% 1945-1960 322 8% 1960-1970 393 10% 1970-1980 396 10% 1980-1990 430 11% 1990-2000 568 14% 2000-2010 615 15% 2010 en jonger 44 1% Onbekend 40 1% Totaal 4.093 100% < 1945 520.330 19% 1945-1960 156.370 6% 1960-1970 186.190 7% 1970-1980 318.420 12% 1980-1990 433.040 16% 1990-2000 494.790 18% 2000-2010 470.610 18% 2010 en jonger 54.540 2% Onbekend 54.200 2% Totaal 2.688.490 100% vvo = verhuurbare vloeroppervlakte Kantorenvoorraad naar bouwjaar, aantal objecten Kantorenvoorraad naar bouwjaar, vvo in m² < 1945 31,4% 1945-1960 7,9% 1960-1970 9,6% 1970-1980 9,7% 1980-1990 10,5% 1990-2000 13,9% 2000-2010 15,0% 2010 en jonger 1,1% Onbekend 1,0% Totaal: 100,0% < 1945 19,4% 1945-1960 5,8% 1960-1970 6,9% 1970-1980 11,8% 1980-1990 16,1% 1990-2000 18,4% 2000-2010 17,5% 2010 en jonger 2,0% Onbekend 2,0% Totaal: 100,0% Top 15 gemeenten kantorenvoorraad Gemeente Regio Aantal VVO Maastricht Maastricht en Mergelland 576 555.280 Heerlen Parkstad Limburg 394 462.830 Venlo Noord-Limburg 428 271.110 Sittard-Geleen Westelijke Mijnstreek 561 268.470 Roermond Midden-Limburg 335 256.280 Weert Midden-Limburg 212 98.160 Beek Westelijke Mijnstreek 93 89.580 Kerkrade Parkstad Limburg 122 78.650 Venray Noord-Limburg 187 76.030 Landgraaf Parkstad Limburg 68 57.000 Stein Westelijke Mijnstreek 74 51.800 Leudal Midden-Limburg 93 43.480 Horst aan de Maas Noord-Limburg 79 41.950 Peel en Maas Noord-Limburg 93 40.710 Echt-Susteren Midden-Limburg 104 39.810 13

Kantorenvoorraad kantoorsteden Kantoorsteden en overige gemeenten Kantoorsteden en overige gemeenten Aantal In % VVO in m² In % Maastricht 576 14% Sittard-Geleen 561 14% Venlo 428 10% Heerlen 394 10% Roermond 335 8% Overige gemeenten 1.799 44% Totaal 4.093 100% Maastricht 555.280 21% Heerlen 462.830 17% Venlo 271.110 10% Sittard-Geleen 268.470 10% Roermond 256.280 10% Overige gemeenten 874.510 33% Totaal 2.688.490 100% vvo = verhuurbare vloeroppervlakte Kantoorsteden, vvo in m² Kantoorsteden versus overige gemeenten Maastricht Heerlen 33% Venlo 67% Sittard-Geleen Roermond 0 100.000 200.000 300.000 400.000 500.000 600.000 Kantoorsteden Overige gemeenten Kantoorsteden en overige gemeenten naar grootteklasse vvo, aandeel objecten in % Klein: Middel: Groot: < 500 m² 500-2.500 m² 2.500 m² e.m. Maastricht 71% 20% 9% Heerlen 66% 24% 10% Sittard-Geleen 80% 17% 3% Venlo 71% 25% 5% Roermond 69% 23% 8% Overige gemeenten 77% 19% 3% Totaal 74% 20% 5% Aandeel Kantoorsteden in de regionale kantorenvoorraad Venlo. Noord-Limburg Roermond.. Midden-Limburg Sittard-Geleen... Westelijke Mijnstreek Heerlen... Parkstad Limburg Maastricht... Maastricht en Mergelland 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 14

Kantorenvoorraad kantoorlocaties Kantoorlocaties en overige locaties Kantoorlocaties en overige locaties Aantal In % VVO in m² In % Stadscentra 327 8% Stationsgebieden 186 5% Kantoorparken 325 8% Bedrijventerreinen 706 17% Overige locaties 2.549 62% Totaal 4.093 100% Stadscentra 192.380 7% Stationsgebieden 128.820 5% Kantorenparken 654.850 24% Bedrijventerreinen 454.150 17% Overige locaties 1.258.280 47% Totaal 2.688.490 100% Stadscentra; het betreft de stadscentra van de zeven stedelijke gemeenten in Limburg: Maastricht, Heerlen, Sittard-Geleen, Roermond, Venlo, Weert en Venray. Stationsgebieden: het betreft locaties bij stations met een Intercity aansluiting, te weten: Heerlen, Maastricht, Sittard, Roermond, Venlo en Weert. Kantoorlocaties in de kantoorsteden, aandeel vvo in % 9% 8% 46% 4% 33% Maastricht 9% 3% 47% 10% 30% Heerlen 3% 2% 25% 22% 49% Sittard-Geleen 10% 7% 5% 29% 49% Venlo 9% 16% 13% 17% 45% Roermond 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Stadscentra Stationsgebieden Kantoorparken Bedrijventerreinen Overige locaties Kantoorlocaties in kantoorsteden, vvo in m² Maastricht Heerlen Sittard-Geleen Venlo Roermond Stadscentrum 50.290 43.190 6.780 26.810 23.460 Stationsgebied 45.130 15.700 5.550 19.640 41.330 Kantoorparken 254.760 216.630 67.060 13.700 33.280 Bedrijventerreinen 20.460 46.390 57.870 78.390 43.880 Overige locaties 184.650 140.920 131.220 132.580 114.330 Totaal 555.280 462.830 268.470 271.110 256.280 Top 10 kantoorparken, vvo in m² Randwyck (SD) Ceramique (SD) Zeswegen (SD) ABP Heerlen (SD) Kantorenpark Sittard (SD) Kantorenboulevard Heerlen (SD) Kantorenzone Luchthaven (SD) Centrum Noord (SD) Geusselt (SD) Coriopolis (SD) 0 20.000 40.000 60.000 80.000 100.000 120.000 140.000 15

Kantorenvoorraad Indicatieve leegstand Indicatieve leegstand naar regio Indicatieve leegstand naar regio, aandeel in % VVO in m² In % Noord-Limburg 60.060 12,6% Midden-Limburg 71.980 14,2% Zuid-Limburg 222.180 13,0% waarvan: Westelijke Mijnstreek 47.930 11,3% Parkstad Limburg 80.330 12,3% Maastricht en Mergelland 93.930 14,9% Anders 132.040 13,4% Totaal 354.220 13,2% Noord-Limburg 17% Midden-Limburg 20% Westelijke Mijnstreek 14% Parkstad Limburg 23% Maastricht en Mergelland 27% Totaal: 100% Indicatieve leegstand: betreft het aanbod op de kantorenmarkt van kantoorvastgoed (per 1 januari 2013), zijnde vastgoedobjecten die in het kader van de voorliggende kantorenmonitor als kantoorvastgoed zijn gedefinieerd. Leegstandspercentage: op basis van verhuurbare vloeroppervlakte Indicatief leegstandspercentage kantoorsteden Indicatief leegstandspercentage kantoorlocaties 18,0 11,1 15,8 Maastricht Heerlen 16,0 14,0 12,0 12,9 15,1 12,7 15,9 12,3 13,0 Sittard-Geleen 10,0 13,9 Venlo 8,0 6,0 17,0 Roermond 4,0 11,3 0,0 2,0 4,0 6,0 8,0 10,0 12,0 14,0 16,0 18,0 Overige gemeenten 2,0 0,0 Stadscentra Kantoorparken Overige locaties Stationsgebieden Bedrijventerreinen Indicatieve leegstand naar grootteklasse vvo, aantal objecten verhuurbare vloeroppervlakte (vvo) in m² Aantal In % VVO In % Klein < 50 m² 43 7% 28.640 8% 50-100 m² 39 7% 3.340 1% 100-250 m² 161 28% 26.150 7% 250-500 m² 108 19% 36.690 10% Subtotaal 351 60% 94.820 27% Middel 500-1.000 m² 107 18% 57.370 16% 1.000-2.500 m² 69 12% 83.650 24% Subtotaal 176 30% 141.030 40% Groot 2.500-5.000 m² 39 7% 62.760 18% 5.000-10.000 13 2% 31.040 9% 10.000 m² m² e.m. 4 1% 24.570 7% Subtotaal 56 10% 118.380 33% Totaal 583 100% 354.220 100% 16

Kantorenvoorraad Indicatieve leegstand Indicatieve leegstand naar bouwjaar, aantal objecten Indicatieve leegstand naar bouwjaar, vvo in m² Aantal In % VVO In % < 1945 187 32% 1945-1960 39 7% 1960-1970 47 8% 1970-1980 54 9% 1980-1990 72 12% 1990-2000 72 12% 2000-2010 95 16% 2010 en jonger 6 1% Onbekend 11 2% Totaal 583 100% < 1945 75.990 21% 1945-1960 15.200 4% 1960-1970 17.110 5% 1970-1980 24.380 7% 1980-1990 64.170 18% 1990-2000 62.910 18% 2000-2010 72.070 20% 2010 en jonger 6.630 2% Onbekend 15.760 4% Totaal 354.220 100% vvo = verhuurbare vloeroppervlakte Indicatieve leegstand naar bouwjaar, aantal objecten Indicatieve leegstand naar bouwjaar, vvo in m² < 1945 32,1% 1945-1960 6,7% 1960-1970 8,1% 1970-1980 9,3% 1980-1990 12,3% 1990-2000 12,3% 2000-2010 16,3% 2010 en jonger 1,0% Onbekend 1,9% Totaal: 100,0% < 1945 21,5% 1945-1960 4,3% 1960-1970 4,8% 1970-1980 6,9% 1980-1990 18,1% 1990-2000 17,8% 2000-2010 20,3% 2010 en jonger 1,9% Onbekend 4,4% Totaal: 100,0% Top 15 gemeenten; indicatieve leegstand, m² vvo en leegstandspercentage Gemeente Regio VVO Leegstandspercentage Maastricht Maastricht en Mergelland 87.507 15,8% Heerlen Parkstad Limburg 51.431 11,1% Roermond Midden-Limburg 43.545 17,0% Venlo Noord-Limburg 37.739 13,9% Sittard-Geleen Westelijke Mijnstreek 34.875 13,0% Kerkrade Parkstad Limburg 20.560 26,1% Weert Midden-Limburg 12.753 13,0% Venray Noord-Limburg 10.926 14,4% Beek Westelijke Mijnstreek 9.915 11,1% Leudal Midden-Limburg 6.432 14,8% Peel en Maas Noord-Limburg 4.993 12,3% Landgraaf Parkstad Limburg 3.534 6,2% Echt-Susteren Midden-Limburg 3.218 8,1% Stein Westelijke Mijnstreek 3.140 6,1% Valkenburg aan de Geul Maastricht en Mergelland 3.120 16,8% 17

18

Kantorenmonitor Limburg nieuwbouw en sloop 2 Op basis van gegevens uit de BAG (Basisregistratie Adressen en Gebouwen) is de nieuwbouw en sloop van kantoorvastgoed in Limburg bepaald. Hieruit blijkt dat in Limburg in 2012 nauwelijks kantoorvastgoed is gerealiseerd of is gesloopt. De mutatiegraad (nieuwbouw en sloop ten opzichte van de kantorenvoorraad) bedroeg vorig jaar slechts 0,97%. Een vergelijking met voorgaande jaren is helaas niet mogelijk, omdat deze gegevens voor de voorgaande jaren ontbreken en de voorliggende monitor een eerste nulmeting betreft. De komende jaren zal blijken in hoeverre dit percentage representatief is. Dit geldt overigens ook voor de nieuwbouw- en sloopomvang. In 2012 is ruim 20.000 m² vvo aan kantoorvastgoed opgeleverd; dit is gelijk aan een toename van de kantorenvoorraad van 0,8%. Het betrof onder andere de nieuwbouw van twee grootschalige kantoorobjecten in de gemeente Venlo, te weten; Villa Flora (10.000 m² vvo) op het Floriade terrein en Trencadis (5.900 m² vvo) aan de A73. Daarentegen is 5.800 m² vvo vorig jaar gesloopt; hetgeen een afname van 0,2% betekent. Zo is bij de luchthaven Maastricht-Aachen Airport in de gemeente Beek het voormalige MUAC-gebouw aan de Horsterweg gesloopt (2.400 m²). Per saldo is de kantorenvooraad in Limburg in 2012, als gevolg van nieuwbouw en sloop, met circa 14.600 m² vvo toegenomen, hetgeen gelijk is aan groei van 0,6%. 19

Nieuwbouw en sloop nieuwbouw Nieuwbouw kantoorvastgoed in 2012, naar regio Aantal VVO in m² Aandeel in % in % voorraad Aantal VVO Aantal VVO Noord-Limburg 5 19.390 71% 95% 0,6% 4,1% Midden-Limburg 1 950 14% 5% 0,1% 0,2% Zuid-Limburg 1 100 14% 1% 0,0% 0,0% waarvan: Westelijke Mijnstreek 0 0 0% 0% 0,0% 0,0% Parkstad Limburg 1 100 14% 1% 0,1% 0,0% Maastricht en Mergelland 0 0 0% 0% 0,0% 0,0% Anders 6 20.330 86% 99% 0,3% 2,1% Totaal 7 20.440 100% 100% 0,2% 0,8% vvo = verhuurbare vloeroppervlakte Nieuwbouw kantoorvastgoed in 2012, kantoorsteden (vvo in m²) Nieuwbouw kantoorvastgoed in 2012, aandeel kantoorsteden 950 17% 15.960 Venlo 15.960 94,4% Roermond 950 5,6% Maastricht 0 0,0% Heerlen 0 0,0% Sittard-Geleen 0 0,0% Totaal: 16.910 100,0% Kantoorsteden 83% Overige gemeenten Nieuwbouw kantoorvastgoed in 2012, naar kantoorlocatie Aantal VVO in m² Aandeel in % in % voorraad Aantal VVO Aantal VVO Stadscentra 0 0 0% 0% 0,0% 0,0% Stationsgebieden 0 0 0% 0% 0,0% 0,0% Kantoorparken 0 0 0% 0% 0,0% 0,0% Bedrijventerreinen 5 20.130 71% 99% 0,7% 4,3% Overige locaties 2 300 29% 1% 0,1% 0,0% Totaal 7 20.440 100% 100% 0,2% 0,8% Nieuwbouw kantoorvastgoed in 2012, kantoorobjecten vanaf 500 m² vvo 10.040 Venlo - Sint Jansweg 20 5.920 Venlo - Hulsterweg 82 3.010 Oostrum - De Amfoor 15 950 Roermond - Louis Pasteurweg 21 0 2.000 4.000 6.000 8.000 10.000 12.000 20

Nieuwbouw en sloop sloop Sloop kantoorvastgoed in 2012, naar regio Aantal VVO in m² Aandeel in % in % voorraad Aantal VVO Aantal VVO Noord-Limburg 9 3.150 75% 54% 0,9% 0,6% Midden-Limburg 1 270 8% 5% 0,1% 0,0% Zuid-Limburg 2 2.400 17% 41% 0,1% 0,1% waarvan: Westelijke Mijnstreek 1 2.370 8% 41% 0,1% 0,5% Parkstad Limburg 1 40 8% 1% 0,1% 0,0% Maastricht en Mergelland 0 0 0% 0% 0,0% 0,0% Anders 10 3.420 83% 59% 0,5% 0,3% Totaal 12 5.830 100% 100% 0,3% 0,2% vvo = verhuurbare vloeroppervlakte Sloop kantoorvastgoed in 2012, kantoorsteden (vvo in m²) Sloop kantoorvastgoed in 2012, aandeel kantoorsteden 270 40 38% 62% 1.910 Venlo 1.910 86,0% Roermond 270 12,2% Heerlen 40 1,8% Maastricht 0 0,0% Sittard-Geleen 0 0,0% Totaal: 2.220 100,0% Centrumgemeenten Overige gemeenten Sloop kantoorvastgoed in 2012, naar kantoorlocatie Aantal VVO in m² Aandeel in % in % voorraad Aantal VVO Aantal VVO Stadscentra 0 0 0% 0% 0,0% 0,0% Stationsgebieden 0 0 0% 0% 0,0% 0,0% Kantoorparken 0 0 0% 0% 0,0% 0,0% Bedrijventerreinen 1 2.370 8% 41% 0,1% 0,5% Overige locaties 11 3.460 92% 59% 0,4% 0,3% Totaal 12 5.830 100% 100% 0,3% 0,2% Sloop kantoorvastgoed in 2012, kantoorobjecten vanaf 500 m² vvo 2.370 Maastricht-Airport - Horsterweg 9 1.100 Venlo - Garnizoenweg 15 630 Gennep - Zandstraat 70 0 400 800 1.200 1.600 2.000 2.400 21

22

Kantorenmonitor Limburg aanbod van kantoorruimte 3 Dit hoofdstuk besteedt aandacht aan het aanbod van kantoorruimte in Limburg; dat wil zeggen het te koop c.q. te huur staand deel van de kantorenvoorraad. De gegevens zijn afkomstig uit de BOG-monitor Limburg van Etil. In deze monitor wordt het aanbod en opname van bedrijfsvastgoed ieder kwartaal gevolgd. Op te merken is dat het aanbod het totaal aan aangeboden kantoorruimte betreft, inclusief het aanbod van kantoorruimten in niet-kantoorvastgoed (bijvoorbeeld kantoorruimten in vastgoedobjecten ten behoeve van logistiek, handel of industrie) (1). Eind 2012 werden 777 kantoorruimten met 449.000 m² aan verhuurbare vloeroppervlakte (vvo) aangeboden op de Limburgse kantorenmarkt. Hiermee is het aanbod in 2012 met 8,5% oftewel met 35.000 m² toegenomen, hetgeen minder is dan in 2011 (+15,3%). Daarmee is het aanbod sinds begin van deze meting in 2005 meer dan verdubbeld. Het grootste deel van de aangeboden kantoorruimten is te vinden bij vastgoedobjecten tussen 100 en 500 m² vvo. Bijna de helft van het aanbod valt in deze grootteklasse. Dit komt overigens overeen met het aandeel in de voorraad als geheel. Het spreekt voor zich dat de meeste aangeboden kantoorruimten te vinden zijn in de vijf kantoorsteden. Zo wordt in Maastricht bijna 107.000 m² aan kantoorruimte aangeboden, hetgeen gelijk is aan 24% van het provinciale aanbod. In de tweede kantorenstad in Limburg, Heerlen, werd eind 2012 circa 59.000 m² vvo aan kantoorruimte aangeboden. Een groot deel van de aangeboden kantoorruimten staat al langer te huur /koop; zo wordt circa 40% van het aanbod al langer dan twee jaar aangeboden. Het is de vraag of deze vastgoedobjecten nog aansluiten bij de behoefte van de kantoorgebruiker. Een groot deel van het aangeboden kantoorvastgoed (56%) stamt namelijk van voor 1980. De gemiddelde vraagprijs in 2012 voor kantoorruimte bedroeg 109. Daarmee is de vraagprijs ten opzichte van een jaar eerder gelijk gebleven. De vraagprijs in Maastricht ligt met 133 beduidend hoger dan in de overige kantoorsteden waar de prijs tussen 96 en 111 ligt. Ook tussen de verschillende kantoorlocaties zijn er prijsverschillen te zien. Zo ligt de vraagprijs van kantoorruimte op bedrijventerreinen in Limburg gemiddeld bij 95 en in stationsgebieden en kantoorparken respectievelijk bij 124 en 128. 1. Dit wijkt af van de gebruikte definitie in hoofdstuk 1 voor de kantorenvoorraad en (indicatieve) leegstand. Echter op basis van die definitie van enkel het kantorenvastgoed (vastgoed met hoofdfunctie kantoor) geldt het jaar 2012 als nulmeting, waardoor voorraad- en leegstandsontwikkelingen (nog) niet in beeld te brengen zijn. Op basis van de hier gebruikte definitie van kantoorruimte kunnen wel ontwikkelingen worden gepresenteerd. 23

Aanbod van kantoorruimte aanbodontwikkeling Aanbodontwikkeling, aantal objecten Aanbodontwikkeling vanaf 2005, aantal objecten 800 2008 2009 2010 2011 2012 Aantal per 31 dec 594 629 650 735 777 Verandering Abs. 35 21 85 42 In % 5,9% 3,3% 13,1% 5,7% 750 700 650 600 550 500 450 400 1 jan 2005 31 dec 2012 Aanbodontwikkeling, VVO in m² 2008 311.800 2009 2010 2011 2012 VVO per 31 dec 354.030 358.850 413.900 449.110 42.230 4.820 55.050 35.210 Verandering Abs. In % 13,5% 1,4% 15,3% 8,5% Aanbodontwikkeling vanaf 2005, VVO in m² 480.000 440.000 400.000 360.000 320.000 280.000 240.000 200.000 1 jan 2005 31 dec 2012 Aanbod- versus opname-ontwikkeling vanaf 2005, vvo in m² 500.000 400.000 300.000 200.000 100.000 0 2005 2012 Aanbod Opname 24

Aanbod van kantoorruimte samenstelling Aanbod naar grootteklasse per 31 dec 2012 Klasse in m² Abs. Aantal objecten VVO-totaal in m² In % Abs. In % <50 38 5% 1.220 0% 50-100 68 9% 5.000 1% 100-250 239 31% 40.060 9% 250-500 156 20% 56.100 12% 500-1.000 122 16% 86.160 19% 1.000-2.500 95 12% 141.640 32% > 2.500 27 3% 118.940 26% Onbekend 32 4% 0 0% Totaal 777 100% 449.110 100% Aanbod naar regio per 31 dec 2012 Aantal objecten VVO in m² Abs. In % Abs. In % Noord-Limburg 172 22% 82.700 18% Midden-Limburg 185 24% 88.670 20% Zuid-Limburg 420 54% 277.740 62% waarvan: Westelijke Mijnstreek 126 16% 58.380 13% Parkstad Limburg 134 17% 105.740 24% Maastricht & Mergelland 160 21% 113.630 25% Anders 357 46% 171.370 38% Totaal 777 100% 449.110 100% Top 15 aanbod gemeenten per 31 dec 2012 VVO in m² Aanbod: VVO in m² naar startjaar aanbod per 31 dec 2012 Maastricht Heerlen Roermond Venlo Sittard-Geleen Kerkrade Weert Venray Beek Peel en Maas Echt-Susteren Leudal Bergen (L) Voerendaal Landgraaf 106.670 58.590 51.230 48.030 42.840 33.390 18.470 17.010 12.270 6.900 6.160 5.910 4.320 3.910 3.750 2012 138.735 30,9% 2011 129.075 28,7% 2010 39.350 8,8% 2009 44.874 10,0% 2008 41.907 9,3% 2007 18.640 4,2% 2006 7.333 1,6% 2005 14.765 3,3% 2004 8.194 1,8% 2003 2.937 0,7% 2002 3.298 0,7% Totaal: 449.108 100,0% 25

Aanbod van kantoorruimte kantoorsteden Aanbod kantoorsteden, per 31 dec 2012 Aantal objecten VVO in m² Abs. In % Abs. In % Maastricht 133 17% 106.670 24% Heerlen 75 10% 58.590 13% Sittard-Geleen 101 13% 42.840 10% Venlo 97 12% 48.030 11% Roermond 76 10% 51.230 11% Overige gemeenten 295 38% 141.760 32% Totaal 777 100% 449.110 100% Aanbodontwikkeling kantoorsteden, vanaf januari 2005 160.000 140.000 120.000 100.000 80.000 60.000 40.000 20.000 0 1-1-2005 1-1-2006 1-1-2007 1-1-2008 1-1-2009 1-1-2010 1-1-2011 1-1-2012 1-1-2013 Maastricht Heerlen Sittard-Geleen Venlo Roermond Overige gemeenten 26

Aanbod van kantoorruimte kantoorlocaties Aanbod kantoorlocaties, per 31 dec 2012 Aantal objecten VVO in m² Abs. In % Abs. In % Stadscentra 77 10% 30.540 7% Stationsgebieden 47 6% 22.260 5% Kantoorparken 73 9% 91.810 20% Bedrijventerreinen 146 19% 111.510 25% Overige locaties 434 56% 193.000 43% Totaal 777 100% 449.110 100% Stadscentra; het betreft de stadscentra van de zeven stedelijke gemeenten in Limburg: Maastricht, Heerlen, Sittard-Geleen, Roermond, Venlo, Weert en Venray). Stationsgebieden: het betreft locaties bij stations met een Intercity aansluiting, te weten: Heerlen, Maastricht, Sittard, Roermond, Venlo en Weert. Aanbodontwikkeling kantoorlocaties, vanaf januari 2005 200.000 160.000 120.000 80.000 40.000 0 1-1-2005 1-1-2006 1-1-2007 1-1-2008 1-1-2009 1-1-2010 1-1-2011 1-1-2012 1-1-2013 Stadscentra Stationsgebieden Kantoorparken Bedrijventerreinen Overige locaties 27

Aanbod van kantoorruimte vraagprijzen De gemiddelde prijs (=vraagprijs) per m² verhuurbaar vloeroppervlak is exclusief BTW, servicekosten, goodwill en overnamekosten. Uitgegaan wordt van het totale verhuurbare oppervlak. Bij de berekening van de gemiddelde prijs worden objecten waarvan de oppervlakte en/of prijs niet bekend is, niet meegenomen. Het gemiddelde wordt vastgesteld op basis van het huidige aanbod en de transacties die gedurende één jaar voorafgaand aan de peildatum hebben plaatsgevonden. Op te merken is dat het prijsniveau niet alleen afhankelijk is van marktomstandigheden, maar ook van de kwaliteit en locatie van het aanbod. Indien de prijs wordt berekend op basis van een beperkt aantal objecten, kunnen daardoor grote schommelingen ontstaan en is de representativiteit beperkt. Gemiddelde huurprijs per m² in Gemiddelde huurprijs per m² in 31 dec 2012 31 dec 2011 Limburg 109 Limburg 109 De gemiddelde huurprijs in Limburg is berekend op basis van 760 objecten. Gemiddelde huurprijs per m² in, 31 dec 2012, regio's 106 Noord-Limburg 100 Midden-Limburg 104 Westelijke Mijnstreek 104 Parkstad Limburg 131 Maastricht & Mergelland 0 20 40 60 80 100 120 140 Gemiddelde huurprijs per m² in, 31 dec 2012, kantoorsteden 133 Maastricht 107 Heerlen 96 Sittard-Geleen 111 Venlo 105 Roermond 100 Overige gemeenten 0 20 40 60 80 100 120 140 Gemiddelde huurprijs per m² in, 31 dec 2012, kantoorlocaties 112 Stadscentra 124 Stationsgebieden 128 Kantoorparken 95 Bedrijventerreinen 106 Overige locaties 0 20 40 60 80 100 120 140 28

Kantorenmonitor Limburg vraag naar kantoorruimte 4 In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de vraagzijde van de kantorenmarkt ofwel de opname van kantoorruimten in Limburg door bedrijven en instellingen. Evenals de aanbodgegevens zijn de opnamegegevens afkomstig uit de BOG-monitor Limburg (1). In 2012 werden 286 kantoorruimten met 148.550 m² aan verhuurbare vloeroppervlakte (vvo) door de markt opgenomen. De opname in 2012 is daarmee iets groter dan in 2011 (+1,6%). Het aantal verhuurde/verkochte kantoorruimten lag echter wel duidelijk lager dan een jaar eerder; in 2012 werden 6,8% minder objecten door de markt opgenomen dan het jaar er voor. Het grootste deel van de opgenomen kantoorruimten betrof kantoorruimten tussen 100 en 500 m² vvo. Circa 54% van de opname viel in 2012 in deze grootteklasse. Dit komt overigens overeen met de samenstelling van de voorraad en aanbod. Het spreekt voor zich dat het grootste deel van de opname plaats vond in de vijf kantoorsteden. Zo werd vorig jaar in Maastricht 28.600 m² kantoorruimte opgenomen. Op de tweede en derde plaats stonden vorig jaar de gemeenten Venlo en Sittard-Geleen, met respectievelijk 26.700 en 25.800 m² vvo. 1. Dit wijkt af van de gebruikte definitie in hoofdstuk 1 voor de kantorenvoorraad en (indicatieve) leegstand. Echter op basis van die definitie van enkel het kantorenvastgoed (vastgoed met hoofdfunctie kantoor) geldt het jaar 2012 als nulmeting, waardoor voorraad- en leegstandsontwikkelingen (nog) niet in beeld te brengen zijn. Op basis van de hier gebruikte definitie van kantoorruimte kunnen wel ontwikkelingen worden gepresenteerd. 29

Vraag naar kantoorruimte vraagontwikkeling Opname per jaar, aantal objecten Opname per kwartaal, aantal objecten 100 Aantal objecten Abs. Verandering In % 80 60 2009 2010 2011 2012 274 248 307 286-26 59-21 -9,5% 23,8% -6,8% 40 20 0 1e kw 2005 4e kw 2012 Opname per jaar, VVO in m² Opname per kwartaal, VVO in m² 60.000 VVO in m² Abs. Verandering In % 50.000 40.000 2009 2010 2011 2012 108.800 120.160 146.140 148.550 11.370 25.980 2.400 10,4% 21,6% 1,6% 30.000 20.000 10.000 0 1e kw 2005 4e kw 2012 Opname van bestaand kantoorvastgoed versus nieuwbouw per kwartaal, VVO in m² 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 0 1e kw 2005 4e kw 2012 nieuwbouw bestaand vastgoed 30

Vraag naar kantoorruimte samenstelling Opname naar grootteklasse in 2012 Klasse in m² Aantal objecten VVO-totaal in m² Abs. In % Abs. In % Opname in 2012 versus kantorenvoorraad VVO (in m²) <50 12 4% 410 0% 50-100 38 13% 2.810 2% 100-250 94 33% 15.220 10% 250-500 60 21% 21.380 14% 500-1.000 38 13% 25.010 17% 1.000-2.500 23 8% 36.500 25% > 2.500 10 3% 47.220 32% Onbekend 11 4% 0 0% Totaal 286 100% 148.550 100% 93.706.241 Opname 51,3% Overige voorraad (48,7)% Totaal: 100,0% Opname in 2012 naar regio Aantal objecten VVO in m² Abs. In % Abs. In % Noord-Limburg 45 16% 37.120 25% Midden-Limburg 63 22% 22.410 15% Zuid-Limburg 178 62% 89.020 60% waarvan: Westelijke Mijnstreek 61 21% 36.860 25% Parkstad Limburg 50 17% 20.930 14% Maastricht & Mergelland 67 23% 31.220 21% Anders 108 38% 59.530 40% Totaal 286 100% 148.550 100% Top 15 gemeenten, opname in 2012 VVO in m² Opname in 2012 VVO in m² naar startjaar aanbod Maastricht Venlo Sittard-Geleen Heerlen Roermond Beek Venray Weert Kerkrade Echt-Susteren Horst aan de Maas Leudal Stein Brunssum Nederweert 28.600 26.710 25.750 12.020 8.970 8.660 6.410 5.270 4.180 3.550 3.370 2.320 2.220 2.010 1.880 2012 51.551 34,7% 2011 19.328 13,0% 2010 27.983 18,8% 2009 10.354 7,0% 2008 24.734 16,7% 2007 5.042 3,4% 2006 5.177 3,5% 2005 837 0,6% 2004 2.220 1,5% 2003 1.319 0,9% Totaal: 148.545 100,0% 31

Vraag naar kantoorruimte kantoorsteden Opname kantoorsteden in 2012 Aantal objecten VVO in m² Abs. In % Abs. In % Maastricht 55 19% 28.600 19% Heerlen 28 10% 12.020 8% Sittard-Geleen 43 15% 25.750 17% Venlo 21 7% 26.710 18% Roermond 19 7% 8.970 6% Overige gemeenten 120 42% 46.490 31% Totaal 286 100% 148.550 100% Opname kantoorsteden vanaf 2005 (per jaar) 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 Maastricht Heerlen Sittard-Geleen Venlo Roermond Overige gemeenten 0 32

Vraag naar kantoorruimte kantoorlocaties Opname kantoorlocaties in 2012 Aantal objecten VVO in m² Abs. In % Abs. In % Stadscentra 31 11% 10.650 7% Stationsgebieden 16 6% 5.800 4% Kantoorparken 20 7% 27.030 18% Bedrijventerreinen 64 22% 47.240 32% Overige locaties 155 54% 57.830 39% Totaal 286 100% 148.550 100% Stadscentra; het betreft de stadscentra van de zeven stedelijke gemeenten in Limburg: Maastricht, Heerlen, Sittard-Geleen, Roermond, Venlo, Weert en Venray). Stationsgebieden: het betreft locaties bij stations met een Intercity aansluiting, te weten: Heerlen, Maastricht, Sittard, Roermond, Venlo en Weert. Opname kantoorlocaties vanaf 2005 (per jaar) 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 Stadscentra Stationsgebieden Kantoorparken Bedrijventerreinen Overige locaties 0 33

34

Kantorenmonitor Limburg 2012 kantoren; bedrijven en werkgelegenheid 5 Om uitspraken te kunnen doen over de Limburgse kantoreneconomie wordt gebruik gemaakt van gegevens uit het Vestigingenregister Limburg (VRL) dat Etil sinds begin jaren negentig beheert. Dit register volgt de ontwikkelingen van het Limburgse bedrijfsleven. In dit register wordt voor de momenteel ruim 82.000 geregistreerde vestigingen van bedrijven en instellingen in Limburg onder andere vastgoed- en werkgelegenheidsontwikkelingen en -structuren in beeld gebracht. Kantoorvestigingen In april 2012 bevonden zich in Limburg circa 4.450 kantoorvestigingen in ruim 4.100 kantoorobjecten. Dit is iets meer dan het jaar er voor (+1,7%). Bijna 19% van de kantoorvestigingen in Limburg is in Maastricht te vinden. Deze gemeente is dan ook dé kantorenstad in Limburg. In totaal is 5% van de bedrijfsvestigingen in Limburg gevestigd in een kantoorpand. Indien nader wordt ingegaan op de afzonderlijke economische sectoren, blijkt dat dit percentage met name bij de overheid (55%) en bij financiële instellingen (34%) hoog is. Op te merken is dat veel van de bedrijven in de zakelijke dienstverlening ('slechts' 12% van deze bedrijven zijn gevestigd in een kantoorpand) kleine bedrijven of zelfs eenmanszaken zijn, die vanuit een thuissituatie opereren en dus in een woning zijn gevestigd. Werkgelegenheid in de Limburgse kantoren Bij bedrijven die zijn gevestigd in een kantoorpand zijn in 2012 ruim 100.000 personen werkzaam. Daarmee betreft 19% van de totale werkgelegenheid in Limburg de zogenaamde "kantoorwerkgelegenheid". Indien nader wordt ingegaan op de afzonderlijke economische sectoren, blijkt dat dit percentage met name bij bij financiële instellingen (83%) en de overheid (79%) hoog is. Dit, in tegenstelling tot het aandeel van de zakelijke dienstverlening (39%). Ruim 20% van die werkgelegenheid is in Heerlen te vinden. Dit komt met name doordat in deze gemeente een aantal grote kantoorgebruikers zijn gevestigd, zoals het CBS, DSM en APG. Maastricht staat met 19% op een tweede plaats, gevolgd door Sittard-Geleen met 13%. De werkgelegenheid in de Limburgse kantoren is tussen 2011 en 2012 met circa 1.500 arbeidsplaatsen afgenomen, hetgeen gelijk is aan een afname van 1,5%. Vooral in de regio Westelijke Mijnstreek en in iets mindere mate Maastricht & Mergelland nam die werkgelegenheid relatief sterk af. 35