TOP VASTGOEDJURISTEN PropertyNL Top Vastgoedjuristen 2013 Loyens & Loeff Loyens & Loeff is een van de grootste advocatenkantoren van Nederland. Het kantoor is vaak betrokken bij het tot stand brengen van transacties, het begeleiden van (her) financieringen en de verwerving of vervreemding van non-performing loan portfolio s (leningen die onder water staan). Wat betreft transacties heeft het fiscale praktijkdeel van het kantoor een sterke focus op vastgoed. Dit geldt vooral voor de groepen die zich bezighouden met BTW en overdrachtsbelasting. De erfpachtlease is een voorbeeld van een constructie die tot stand gekomen is doordat verschillende disciplines binnen het kantoor zich over één kwestie bogen. Mede vanuit de vestiging in Luxemburg is het kantoor ook vaak betrokken bij het structureren van vastgoedfondsen. Enkele van haar Nederlandse cliënten op dit gebied zijn Bouwfonds REIM, Altera, CBRE, ABN Amro MeesPierson en Annexum. Daarnaast is Loyens & Loeff thuis in fiscale beleggingsinstellingen (FBI) en adviseert op dit vlak in Nederland onder andere NSI, Corio en VastNed. Andere praktijkdelen waarbij het kantoor vaak wordt ingezet zijn bouwrecht (inclusief gebied- en projectontwikkeling), ruimtelijk ordeningsrecht, milieurecht en huurrecht. Kenmerkend voor de vastgoedpraktijk van Loyens & Loeff zijn zaken waar internationale en fiscale aspecten samenkomen. Voorbeelden hiervan zijn de genoemde aankopen van BGV V Rotterdam 1 GmbH in Rotterdam en Amsterdam, net als de aankoop van het nieuwe hoofdkantoor van RET in Rotterdam (gekocht door een fonds van Hannover Leasing). Andere belangrijke zaken waarmee de advocaten en notarissen van Loyens & Loeff zich bezighouden, hebben betrekking op de procespraktijk. Het kantoor heeft eerder Rabo Vastgoed bijgestaan gedurende de zaak rond de vastgoedfraude, Loyens & Loeff is ingeschakeld bij procedures rondom Eurocommerce en het kantoor adviseert de eigenaren van het winkelcentrum t Loon in Heerlen. Het kantoor ziet in toenemende mate belangstelling in zorgvastgoed als beleggingscategorie en in de juridische aspec- Aantal vastgoedjuristen: 65 Type kantoor: Internationaal, breed Aankoop en levering kantoorgebouw Blaak 28 34, Rotterdam, BGV V Rotterdam 1 GmbH & CO KG 36 mln Aankoop en levering Saturn, Oosterdokskade, Amsterdam BGV V Rotterdam 1 GmbH & CO KG 36 Aankoop en levering hoofdkantoor RET, Rotterdam Hannover Leasing Wachtumswerte Europa VII GmbH 33 mln Hypotheekakte 35 StakOkay Hotels Stichting NJHC Beheer 40 mln ten van duurzaamheid in het algemeen (green offices, green leases) en de verduurzaming van de bestaande voorraad in Nederland in het bijzonder. PROPERTYNL MAGAZINE PNL13-MA12-037-TOP-JURISTEN.indd 37 NR. 12-20 SEPTEMBER 2013 37 12-09-13 17:10
Lexence Vastgoed is de core business van Lexence. De afdeling wordt geleid door Bob Bekker (advocaat) en Taco de Lange (notaris). Binnen het vastgoed is Lexence breed ; ze houdt zich onder andere bezig met omgevingsrecht, gebiedsontwikkeling, bouw, koop en verkoop en herstructureringen. Lexence doet veel op het gebied van gebiedsontwikkeling. Hier ziet het kantoor dat partijen steeds vaker kiezen voor één kantoor dat voor alle partijen samen optreedt. Lexence is in dit segment in transparant legal services. Dit houdt in dat één legal advisor voor alle betrokken partijen samen optreedt en transparant en neutraal de juridische analyses en contracten opmaakt. Het voordeel hiervan is de hogere doorloopsnelheid, de lagere kosten en optimale verstandhoudingen. Het kantoor is in 2012 bij veel zaken betrokken geweest. Afgelopen jaar heeft het kantoor meer overheden, gemeenten en overheidsbedrijven tot haar cliënten mogen rekenen. Een belangrijke opdracht is de opdracht van het staatsbedrijf DCGV/TPN. Dit project heet Greenport Venlo en is het grootste vastgoedproject ooit in Nederland. Het project is 5400 ha groot. Lexence verzorgt alle aspecten van het staatsbedrijf met de naam TPN/DCGV. Het bedrijf is opgericht door de provincie Limburg en de gemeenten Venlo, Peel en Maas en Horst aan de Maas. Deze overheden houden zich samen bezig met de ontwikkeling en de realisatie van het Klavertje 4-gebied. Een andere ontwikkeling waarbij Lexence betrokken is, betreft de ontwikkeling van De Rotterdam, een project van MAB en OVG rond de Wilhelminakade in Rotterdam. Lexence, onder leiding van het team van Menno van Groningen, adviseert OVG. Ook partners Jan Hockx en Rene Rietbroek zijn bij deze zaak betrokken. De Rotterdam is op dit moment het grootste bouwproject van Nederland. Het bestaat uit een combinatie van appartementen, een hotel, uitgaans- en vrijetijdsgelegenheden en kantoren. De Rotterdam is een ontwerp van Koolhaas OMA Architecten. Lexence richt zich onder meer op logistiek Aantal vastgoedjuristen: 49 Type kantoor: Internationaal, kantoor Ontwikkeling Greenport Venlo DCGV 4,5 mrd Ontwikkeling van de Zuidas Staat der Nederlanden/ProRail/NS 3,7 mrd Ontwikkeling Beethovenpark (nieuwe kantoren Stibbe en AkzoNobel) Dura Vermeer 160 mln Herstructurering Bouwinvest Dutch Institutional Residential Fund Bouwinvest 3,5 mrd VG-transactiebegeleiding en voorbereiding JV Prologis Prologis 2,4 mrd vastgoed. Zo adviseert het kantoor Prologis bij vastgoedkwesties over een nieuwe joint venture met een belang van meer dan 2,4 mrd. Houthoff Buruma Houthoff Buruma heeft 70 vastgoedjuristen in dienst. Het kantoor is binnen het vastgoedrecht breed, met werkzaamheden die uiteenlopen van advies bij aan- en verkooptransacties van enkele gebouwen of portefeuilles tot het advies bij het opzetten van vastgoedfondsen en bij publiekprivate projecten. Een team onder leiding van Jan Frans de Groot heeft onder andere als speerpunt het kritisch volgen van het proces dat moet leiden tot de nieuwe Omgevingswet. Marloes Brans heeft een preadvies geschreven over het Gebiedsontwikkelingsplan (dat een instrument vormt voor de nieuwe Omgevingswet) voor de Verenging voor Bouwrecht en de Handleiding Gebiedsontwikkelingsplan voor het ministerie van Infrastructuur en Milieu. Daarnaast is het kantoor bij de uitvoering ervan betrokken door advies aan de eigenaar van Hedwigepolder. De Nederlandse overheid moet op grond van verdragsbepalingen de Hedwigepolder verwerven en ontpolderen. Het gaat hierbij om circa 300 ha landbouwgrond; voor de eigenaar een project met een zeer aanzienlijk financieel belang en voor de Staat een project met een groot politiek en bestuurlijk belang. Houthoff Buruma heeft ook Stichting Vestia geadviseerd over de afwikkeling van haar derivatenportefeuille, onder meer over het vestigen van hypotheekrecht door Stichting Waarborgfonds Sociale Woningbouw op het bezit van Stichting Vestia, nadat het WSW aanspraak had gemaakt op de hypotheek. Vanwege de vele belanghebbenden had de advisering aan Vestia zowel een juridisch als strategisch karakter. Marry de Gaay Fortman gaf hierbij leiding aan een team van vastgoed-, insolventie- en banking juristen. Houthoff Buruma adviseert veel over erfpachtlease en is specialist in lopende huurcontracten, bestaande opstalrechten en zekerheden die de financier van de koper wenst (hypotheek- en pandrecht). Een voorbeeld hiervan is de sale-and-lease-back via een erfpachtconstructie van het AkzoNobel-terrein in Arnhem. Houthoff Buruma adviseerde hierbij twee fondsen van Ping Properties. Aantal vastgoedjuristen: 70 kantoor Herstructurering Uni-Invest TPG en Patron Capital Partners 450 mln Vestiging hypotheekrecht t.b.v. objectenportefeuille Vestia Vestia, WSW 8 mrd Vestiging hypotheekrecht The Rock, Amsterdam Helaba 90,3 mln Herontwikkeling van De 5 Keizers, Amsterdam Credit Suisse 40 mln Sale-and-lease-back via erfpachtconstructie AkzoNobel terrein, Arnhem Ping Properties (t.b.v. twee van haar fondsen) 58 mln Voor een grote retailer is Herman Lohman betrokken geweest bij de erfpachtlease voor circa 30 objecten. Ook Jan Cees Kuiken is veelal betrokken bij erfpachtleases. 38 NR. 12-20 SEPTEMBER 2013 PROPERTYNL MAGAZINE PNL13-MA12-037-TOP-JURISTEN.indd 38 12-09-13 17:10
Boekel De Nerée Het real estate team van Boekel De Nerée adviseert over de gehele breedte van de vastgoedpraktijk. Een vastgoedteam vanuit het kantoor in London komt tegemoet aan de groeiende belangstelling vanuit het VK om in Nederlands vastgoed te investeren. De situatie op de vastgoedmarkt is ook terug te zien in de werkzaamheden van het kantoor. Op het gebied van vastgoedfinancieringen worden door terughoudendheid van banken weinig nieuwe kredieten afgesloten. In plaats daarvan worden bestaande financieringen verlengd en geherstructureerd, met als doel de hypothecaire schuld zo snel mogelijk af te bouwen. Ook adviseert het kantoor kopers en verkopers van vastgoedkredietportfolio s, zoals verschillende banken en investeerders. Deutsche Pfandbriefbank wordt geadviseerd over het herfinancieren en afbouwen van hun Nederlandse vastgoedfinancieringsportefeuille. Dit is ook het geval bij de Hypothekenbank Frankfurt (voorheen Eurohypo). Het advies aan deze bank betreft onder meer de herstructurering van Eurocommerce en Immorendita. De in volume grootste financiële zaak waar Boekel De Nerée bij betrokken was, was de herstructurering van de derivatenportefeuille van Vestia. Boekel adviseerde hierbij de Stichting Waarborgfonds Woningbouw. Hoewel banken weinig financieringen verstrekken, willen ze vaak wel hypothecaire leningen verkopen. Er is een toenemende interesse van Anglo-Amerikaanse investeerders om Nederlands vastgoedkrediet tegen korting over te nemen. Hierbij gaat het soms ook om interesse in het vastgoed zelf, dat na uitwinning van het hypotheekrecht in eigendom kan worden genomen: loan to own. Boekel De Nerée adviseerde in 2012 bij verschillende transacties, waaronder de aankoop van het MGallery The Convent Hotel in Amsterdam door Internos en de verkoop van het Eurocentrum in Leiden door Matrix Property. Ook adviseerde het kantoor bij de Uni- Invest/Merin-transactie; een deal waarbij de belegger van een object tevens participeert in de herontwikkeling. Op het gebied van project- en gebiedsontwikkeling is duidelijk dat veel projecten worden gestopt of aangepast, omdat investeerders niet meer in staat of bereid zijn erin te investeren. Om toch projecten van de grond te krijgen wordt vaak gezocht naar nieuwe vormen van samenwerking, waarbij ook de wensen van de eindgebruiker en belegger een grotere rol spelen dan voorheen. Van de betrokken juristen wordt dan ook verwacht dat ze creatief meedenken. Boekel De Nerée adviseerde onder andere bij de ontwikkeling van het Andaz Hotel Prinsengracht (herontwikkeling van de voormalige Openbare Bibliotheek) Aantal vastgoedjuristen: 61 kantoor Projectfinanciering MCE Ontwikkeling Landesbank Berlin/Berlin-Hannoversche Hypotheken Bank 53 mln Herfinanciering Nederlandse vastgoedfinancieringsportfolio Deutsche Pfandbriefbank waarde vertrouwelijk Herstructurering portefeuille Eurocommerce & Immorendita Hypothekenbank Frankfurt waarde vertrouwelijk Huurrecht adviezen Wereldhave & Unibail Rodamco waarde vertrouwelijk Binnenstedelijke herontwikkeling Breda MAB Development waarde vertrouwelijk en de binnenstedelijke herontwikkeling van Breda door MAB, het grootste interstedelijke project sinds de start van de financiële crisis. Boekel De Nerée is de vaste adviseur van verschillende grote beleggers, waaronder Unibail-Rodamco, Wereldhave en CBRE GI, op het gebied van (retail-)huurrecht. Straatman Koster Straatman Koster Advocaten is een kantoor dat gericht is op het realiseren van projecten en daarbij in het bijzonder vastgoedprojecten. Naast het opstellen van vastgoedcontracten, financierings- en samenwerkingsstructuren geeft het kantoor onder andere advies op het gebied van grondverwerving, aanbestedingsrecht, staatssteunrecht en aanneming van werk. Vooral op het gebied van aanbesteding verricht Straatman Koster veel advieswerk. Het kantoor begeleidt aanbestedingstrajecten volledig, inclusief het opstellen van alle relevante stukken. Andere zaken die kenmerkend zijn voor het kantoor zijn de ontwikkeling van circa 170 ha bedrijfsterrein langs de A4 bij Schiphol, de gebiedsontwikkeling in Nieuw Rhijngeest/ Oegstgeest aan de Rijn en de ontwikkelingen op de Zuidas in Amsterdam (de projecten Royaal Zuid en Zuidschans). In dergelijke projecten heeft Straatman Koster onder andere de samenwerkingsovereenkomsten op- Aantal vastgoedjuristen: 15 Type kantoor: Nationaal, Overeenkomsten opstellen Hart van Zuid, Rotterdam gemeente Rotterdam 750 mln Aanbesteding en contractering Ontwikkeling Braassemerland gemeente Kaag en Braasem waarde vertrouwelijk gesteld en geadviseerd omtrent de mogelijkheden tot heronderhandeling van bestaande afspraken als gevolg van gewijzigde (markt) omstandigheden, alsmede de uit- en toetreding van partijen tot de samenwerking en de (her)financieringen. Aanbesteding en contractering Food Center Amsterdam gemeente Amsterdam waarde vertrouwelijk Overeenkomsten opstellen ontwikkeling hoogbouw Wilhelminapier, Rotterdam gemeente Rotterdam, Vesteda, VOF Pier III 100 mln Verkoop bedrijventerrein, Schiphol Expeditors International 30 mln PROPERTYNL MAGAZINE NR. 12-20 SEPTEMBER 2013 39 PNL13-MA12-037-TOP-JURISTEN.indd 39 12-09-13 17:10
Pels Rijcken & Droogleever Fortuijn De vastgoed- en infrastructuurpraktijk van Pels Rijcken bestaat uit 52 advocaten en (kandidaat-)notarissen, verdeeld over drie secties: Ruimtelijke ordening en Milieu, Vastgoed en Bouw en Aanbestedingsrecht. Hiermee heeft het kantoor een van de grootste praktijken op het gebied van vastgoed in Nederland. Pels Rijcken is vaak betrokken bij advisering van overheden bij transacties en geschillen over vastgoed en infrastructuur. Tot haar clienten behoren onder andere de Staat der Nederlanden, de provincies Noord-Holland en Utrecht en grotere gemeenten zoals Amsterdam, Rotterdam en Den Haag. Pels Rijcken is huisadvocaat voor deze laatste twee gemeenten en begeleidde bijvoorbeeld Rotterdam bij de afwikkeling van het via een erfpachtconstructie gefinancierde Calypso-project. Andere cliënten (niet overheden) zijn onder andere pensioenfondsen en vastgoedfondsen, grote ondernemingen met vastgoed zoals KPN, projectontwikkelaars, bedrijfsmatige huurders en verhuurders en woningcorporaties. Voor KPN heeft Pels Rijcken onder andere de verkoop van telefooncentrales inclusief kantoorgebouwen begeleid. Deze worden afgestoten in verband met de overgang naar een all-ip-netwerk. Aantal vastgoedjuristen: 52 Vestigen hypotheek Vestia-portefeuille Vestia, WSW 8 mrd Verkoop woningportefeuille (80 woningen), Bergen op Zoom Altera/ Daelmans 10,2 mln Splitsing appartementsrechten en verkoop Stadskantoor, Den Haag Gemeente Den Haag 10,3 mln Allen & Overy Aantal vastgoedjuristen: 25 High Tech Campus, Eindhoven o.a. J.P. De praktijkgroep Projects & Real Estate telt 25 vastgoedadvocaten- en notarissen die werkzaam zijn op het gebied van onroerend goed, bouw, omgevingsrecht en financieringen. De vastgoedadvocaten- en notarissen van Allen & Overy werken nauw samen met de Banking en M&A praktijkgroepen op onder meer vastgoedfinancieringen, securitisaties en M&A deals. Dit is terug te zien in de top voor financieringen en tevens worden de betrokken advocaten van Allen & Overy door collega-kantoren genoemd in verband met hun medewerking bij complexe financieringen. Door het internationale karakter van het kantoor is Allen & Overy in staat om effectief te adviseren over grensoverschrijdende transacties. Een voorbeeld hiervan is het advies aan JP Morgan Chase wat betreft de financiering van $ 432 mln ten behoeve van de aankoop van de High Tech Campus in Eindhoven. Allen & Overy adviseerde de koper van het door Philips teruggehuurde deel van de campus. Er was hier sprake van een bijzondere financiële constructie, waarbij voor het eerst bij een Neder- Morgan Chase 425 mln Afkoop diverivatenportefeuille Vestia 10 derivatenbanken Structuurwijziging 2 cv s Primark Eindhoven 54 C1000-supermarkten en een C1000- distributiecentrum Jumbo en COOP landse vastgoedtransactie en een Nederlandse initiatiefnemer US CTL notes zijn uitgegeven aan Amerikaanse investeerders. De praktijkgroep van het kantoor is tevens betrokken bij grote pps-samenwerkingen in Nederland. Voorbeeld hiervan zijn de Soesterberg Defensie Museum PPS en de Internationale School Eindhoven PPS. AKD Advocaten & Notarissen Met haar team van 65 vastgoedjuristen is AKD op verschillende gebieden binnen het vastgoed. In 2012 was het kantoor wederom bij een aantal grote ontwikkelingen betrokken. Een van de opvallendste daarvan is het Atrium Ziekenhuis in Heerlen, dat door juristen van AKD wordt begeleid bij de eerste zorg- Aantal vastgoedjuristen: 65 kantoor Aankoop Lake Side-portefeuille Warehouses De Pauw Nederland 102 mln Financiering Laurentius Ziekenhuis St. Laurentius Ziekenhuis Roermond 109 mln Advisering herontwikkeling Strijp S, Eindhoven VolkerWessels, Park Strijp cv en gemeente Eindhoven waarde vertrouwelijk Overdracht portefeuille C1000-supermarkten CVC Capital Partners 314 mln Sale-and-lease-back distributiecentrum Pon Warehouses De Pauw Nederland 26 mln PROPERTYNL MAGAZINE NR. 12-20 SEPTEMBER 2013 41 PNL13-MA12-037-TOP-JURISTEN.indd 41 12-09-13 17:10
PPS in Nederland. Dit DBMO-contract is vernieuwend in de zorgsector. Een ander voorbeeld van de werkzaamheden van AKD binnen de zorgsector is het adviseren van het Laurentius Ziekenhuis over de financierings- en zekerhedendocumentatie voor de nieuwbouw van het ziekenhuis ( 109 mln). Andere werkzaamheden betroffen het ontwikkelen van vernieuwende leegstandsconstructies. Ook werd bij verschillende vastgoedtransacties geadviseerd. Hierbij moet bijvoorbeeld gedacht worden aan de aankoop van de Lake Side-portefeuille door WDP, de grootste logistieke vastgoedtransactie in 2012 ( 102 mln). AKD heeft diverse partijen zoals Sectie5 Investments en Duinweide Investeringen begeleid bij het structureren van vastgoedfondsen waarbij wordt belegd in winkelcentra in Nederland. CMS Star Derks Busmann Vanuit Amsterdam en Utrecht zijn er in Nederland circa 50 vastgoedspecialisten werkzaam bij CMS. Het kantoor behoort met 250 advocaten, notarissen en belastingadviseurs die werkzaam zijn op de praktijkgroep Real Estate & Construction tot de grootste van Europa en is tevens actief in Rusland, China, Noord-Afrika en Zuid-Amerika. CMS bemerkt dat er nadruk ligt op transformatie van vastgoed naar woningen, hotels en studentenwoningen, met aandacht voor bestuursrechtelijke aanpassingen, afwaarderen van vastgoed en fiscale issues. Er is ook sprake van vernieuwende financieringsstructuren voor woningen en van toenemende advisering aan bancaire instellingen betreffende pre-executietrajecten. CMS is tevens betrokken bij de verdere ontwikkeling en uitbouw van online executieveilingen, waaronder via BOG-auctions. com. De vastgoedpraktijk van CMS maakt een groei door op het gebied van de fondsen transactiepraktijk. Tevens krijgt het kantoor vaker opdrachten omtrent (her) financiering. Aantal vastgoedjuristen: 50 Type kantoor: Internationaal, kantoor Herontwikkeling hoofdkantoor ASR ASR 100 mln Transformatie glastuinbouwgebied gemeente Kaag en Braassem, VolkerWessels en Verwelius Aankoop twee wooncomplexen in Leiden en Rotterdam (375 woningen) BERF 4 GmbH & Ko 52 mln Stibbe Bij Stibbe zijn 25 vastgoedjuristen werkzaam, waaronder 8 partners. Verder kent het kantoor 1 vastgoednotaris (ook partner) en 3 kandidaat-vastgoednotarissen. Stibbe verwacht in de nabije toekomst haar vastgoeddivisie te kunnen vergroten. Het kantoor houdt zich onder andere bezig met vastgoedfondsen en vastgoedtransacties, vastgoedontwikkelingen, bestuursrecht en DBFM(O)-projecten. De sectie van Stibbe is in staat cliënten te voorzien van civiel, notarieel en fiscaal vastgoedadvies, tegelijk met advies op het gebied van financieringen, bestuursrechtelijke en toezichtsrechtelijke (AIFMD) kwesties. Stibbe heeft een track-record in zogenaamde secondary PPP-market -transacties. Dit zijn transacties waarbij belangen in één of meerdere DBFM(O)-projecten worden verkocht. Een voorbeeld van een dergelijke transactie was het in 2011 opzetten van de joint venture Benelux Secondary PPP tussen Ballast Nedam en DG Infra Yield, waarbij Ballast Nedam de belangen in drie DBFM(O)-projecten heeft ondergebracht in de joint venture. Stibbe was destijds adviseur van zowel Ballast Nedam als DG Infra Yield. Daarnaast adviseerde Stibbe in 2012 Ballast Nedam inzake de verkoop van een meerderheidsbelang in een infrastructuurproject in Nederland aan DG Infra Yield. Een ander voorbeeld is de advisering aan Heijmans en Barclays bij het structureren van een langjarige samenwerking voor toekomstige DBFM(O)-projecten. Als onderdeel van deze transactie heeft het joint venture vehikel van Heijmans en Barclays een belang verworven in het DBFM(O)- project voor het Nationaal Defensie Museum. Transacties van dit type vinden al enige tijd plaats in de UK, maar in Nederland zijn ze een van de eerste transacties van dit type. Ook Stibbe signaleert dat ze vaker wordt Aantal vastgoedjuristen: 29 JV Barclays en Heijmans ( Heijmans Capital ) t.b.v. inschrijving op aanbesteding waarde undisclosed Verhoging kredietfaciliteit Q-Park waarde meer dan 50 mln Verkoop winkelcentrum Terwijde waarde meer dan 100 mln Heijmans Wijnhavenkwartier waarde meer dan 50 mln Project De Rotterdam waarde vertrouwelijk ingeschakeld bij geschillen als gevolg van de crisis in de vastgoedsector. Dit vraagt om nieuwe en creatieve oplossingen, zoals tijdelijke joint ventures. 42 NR. 12-20 SEPTEMBER 2013 PROPERTYNL MAGAZINE PNL13-MA12-037-TOP-JURISTEN.indd 42 12-09-13 17:10
De Brauw Blackstone Westbroek De Brauw Blackstone Westbroek is een breed kantoor, met tevens een breed specialisme binnen de discipline vastgoed. Het kantoor richt zich onder andere op vastgoedtransacties van grote omvang of complexiteit, internationale transacties, project- en gebiedsontwikkeling/binnenstedelijke herontwikkeling, netwerken en projectfinancieringen en PPS. Onder haar cliënten bevinden zich Bouwinvest, Amvest, Vesteda en CBRE GI. Ook Philips, AkzoNobel, BAM, Stork, Shell, Unilever, Tennet en Gasunie behoren tot de vaste clientèle van het kantoor. Het kantoor is vaak betrokken bij omvangrijke gestructureerde verkoopprocessen van woning/vastgoedportefeuilles van institutionele beleggers. De Brauw Blackstone Westbroek adviseert en begeleidt veel grote investeerders, vermogensbeheerders en investment managers bij het toetreden tot, het opzetten van en het herstructureren of omzetten van vastgoedfondsen. Het team van De Brauw Blackstone Westbroek is voor Tennet betrokken bij de advisering rond haar landelijke hoogspanningsnetwerken. Er zijn veel vastgoedgerelateerde vraagstukken rond het energienetwerk (grondtransacties, ruimtelijke bestuursrechtkwesties en financieringen). Het gaat om een totale investering van circa 3 mrd. Voor Gasunie en Seaport Groningen verricht het kantoor gelijksoortige werkzaamheden. Het kantoor adviseert ook Havenbedrijf Rotterdam de bouw van de eerste containerterminals op de Tweede Maasvlakte. Aantal vastgoedjuristen: 25 30 Verkoop High Tech Campus, Eindhoven Philips 425 mln Aankoop 78 C1000- en 4 Jumbo-supermarkten Ahold (ten behoeve van uitbreiding AH-supermarkten) 290 mln AkzoNobel Center (nieuw hoofdkantoor Zuidas) AkzoNobel waarde vertrouwelijk Verkoop woningportefeuille ASR ASR waarde vertrouwelijk Verkoop twee wooncomplexen in Leiden en Rotterdam (375 woningen) Vesteda 52 mln Six Advocaten Six Advocaten is vorig jaar uitgebreid met 3 senior vastgoedadvocaten en telt nu 9 advocaten en één paralegal. Het kantoor is gericht op vastgoedgerelateerde adviezen en behandelt zaken in brede zin; projectontwikkeling, bouw, koop en verkoop, omgevingsrecht, commerciële verhuur, milieu en aanbestedingen. Het kantoor is bij diverse complexe gebieds- en projectontwikkelingen betrokken. Meestal neemt de advisering hierbij meerdere jaren in beslag. Ook procedures op het gebied van bouw- en vastgoedrecht waarbij Six Advocaten vaak betrokken is, lopen veelal meerdere jaren. Een voorbeeld van een dergelijke procedure had betrekking op het bepalen van de canontarieven bij heruitgifte in erfpacht. Aantal vastgoedjuristen: 10 Type kantoor: Nationaal, De Rotterdam, Wilhelminapier Rotterdam De Rotterdam cv 344 mln Defensiemuseum, Soesterberg meerdere partijen binnen het bouwconsortium Het kantoor bemerkt een toenemende vraag naar advisering bij vertraging in de bouw en meerwerkclaims. Six Advocaten stond in 2012 diverse aannemers en opdrachtgevers bij. Voor de gemeente Amsterdam werd met succes verweer gevoerd bij de civiele rechter tegen een miljoenenclaim over de vertraagde herontwikkeling van het voormalige hoofd- 160 mln EYE, Amsterdam EYE Film Instituut 35 mln Paleis van Justitie, Amsterdam Claus en Kaan Architecten 165 mln Hoofdkantoor DE Masterblenders, Oosterdokseiland Amsterdam OOA cv waarde vertrouwelijk kantoor van ABN Amro tot het Amsterdamse Stadsarchief. Six Advocaten is bij een aantal belangrijke ontwikkelprojecten en vastgoedtransacties betrokken geweest. Een aantal voorbeelden hiervan zijn De Rotterdam op de Wilhelminapier in Rotterdam en het nieuwe Paleis van Justitie aan het IJ in Amsterdam. Boot Advocaten Boot is een in vastgoed- en Europees recht nichekantoor. In totaal zijn er 7 advocaten werkzaam. Boot Advocaten streeft ernaar in een vroeg stadium te anticiperen op nieuwe ontwikkelingen, zoals de rendabele verduurzaming van vastgoed. Bij deze projecten wordt voor het eerst de materie energierecht gekoppeld aan vastgoedrecht. Wanneer projecten niet van de grond dreigen te komen doordat wet- en regelgeving of voorwaarden voor financiering een belemmering vormen, overleggen de advocaten van Boot met ministeries, provincies en gemeenten PROPERTYNL MAGAZINE NR. 12-20 SEPTEMBER 2013 43 PNL13-MA12-037-TOP-JURISTEN.indd 43 12-09-13 17:10
om een oplossing te vinden voor deze projecten. Boot advocaten heeft bijvoorbeeld in het kader van het zoeken van oplossingen voor de leegstand van kantoren de gemeente Amsterdam zo ver gekregen te onderhandelen over haar erfpachtbeleid, zoals het afboeken van erfpachtschulden en verlaging van de canonprijs. Dit is nog niet eerder voorgekomen. Boot Advocaten bedient vooraanstaande Nederlandse bedrijven en overheden op het gebied van bouw- en vastgoed, aanbestedingsrecht, Europees recht, energierecht en zorg. Aantal vastgoedjuristen: 7 Type kantoor: Nationaal, Staatssteun bij gebiedsontwikkeling gemeente Winsum Montagne 10 mln Nieuwbouw metrowerkplaats GVB Diemen GVB 15 mln PPS Nationaal Militair Museum Soesterberg Oostingh Staalbouw 180 mln ESCO scans verduurzaming retailvastgoed Corio 50 mln Realisatie woon/zorgproject Sassembourg Woningstichting de Vooruitgang 40 mln DLA Piper DLA Piper heeft kantoren in meer dan 30 landen. In Amsterdam werken 119 advocaten en notarissen, van wie 14 zich bezighouden met vastgoedzaken. DLA Piper heeft zich onder meer toegelegd op het gebied van distressed real estate. Er is veel kennis en ervaring opgedaan op het gebied van herstructureren met het oog op verkoop doordat het kantoor vaak betrokken is geweest bij faillissementen (als curator of stille bewindvoerder). De omvang van de portefeuilles is dusdanig groot dat dit vaak meerjarige trajecten betreft. Mede hierdoor heeft DLA Piper een sterke positie op het gebied van executieveilingen van bedrijfsonroerend goed. Per jaar krijgt het notariaat van het kantoor circa 200 veilingopdrachten toegewezen van onder andere ING, Deutsche Bank en GE Artesia. Aantal vastgoedjuristen: 14 Distressed portefeuille van 12 kantoorpanden in opdracht van de bank 40 mln Project de Hallen, renovatie van de Hallen met bancaire financiering en private financiering middels cv-participaties 37 mln Juridische begeleiding van ontwikkelaar COD bij verhuur, ontwikkeling en verkoop van nieuwe Motel One hotelvestiging bij Amsterdam RAI; verkoop aan Union Investment 40 mln; Verkoop/levering 49 appartementen in Miles Building Amsterdam 17,5 mln; Verkoop en levering/vestiging opstalrechten voor 275 telecom-masten van KPN aan Shere Masten 115 mln; Juridische begeleiding van retailer JD Sports bij de acquisitie van circa 15 lopende huurovereenkomsten van Setpoint, bij de lancering van JD Sports in Nederland waarde vertrouwelijk Twee voorbeelden van distressed real estate portfolio s zijn de Porto Kali-portefeuille en de Goleon-portefeuille. Samen met vijf andere kantoren heeft DLA Piper het initiatief genomen voor het oprichten van een onafhankelijk platform voor het veilen van bedrijfsonroerend goed via internet (www. bog-auctions.com). Van Doorne Bij Van Doorne zijn 150 advocaten, notarissen en fiscalisten werkzaam; het vastgoedteam bestaat uit 26 specialisten. Het kantoor is adviseur van Nederlandse en internationale ondernemingen, financiële instellingen, semipublieke instellingen en overheidsinstellingen. Sinds 1936 treedt Van Doorne op als Rijksadvocaat. Het vastgoedteam van Van Doorne is actief in projectontwikkeling, begeleidt vele aanbestedingsprojecten en adviseert en procedeert onder meer over ruimtelijke ordening- en milieukwesties. Daarnaast Aantal vastgoedjuristen: 26 Aankoopbegeleiding van Lake Side Portfolio WDP Overname Quintet Hotel Portfolio Aareal heeft het kantoor ruime ervaring in begeleiding bij expansie van (internationale) retailers in Nederland. Van Doorne Bank Gebiedsontwikkelingsproject Holy Zuid-Oost Waterweg Wonen Herfinanciering voor diverse zieken-, verpleeg- en verzorghuizen Zorgpartners Friesland De Ontmoeting Amstelveen ontwikkeling van een woon/zorg-complex De Nijs Projectontwikkeling begeleidt hierbij zowel de aankoop als de herbestemming van nieuwe bedrijfslocaties. Hornbach en Decathlon zijn twee PROPERTYNL MAGAZINE NR. 12-20 SEPTEMBER 2013 45 PNL13-MA12-037-TOP-JURISTEN.indd 45 12-09-13 17:10
voorbeelden van retailers die Van Doorne begeleidt bij de expansie van haar winkels. De afgelopen jaren is het kantoor betrokken geweest bij vele belangrijke pps-projecten in Nederland en Van Doorne is tevens al jaren betrokken bij de realisatie van nieuwe ziekenhuizen en zorgvastgoed. Zo heeft het kantoor Zorgpartners Friesland bijgestaan bij het verkrijgen van een nieuwe langdurige financiering en het vestigen van zekerheden. Ook is Van Doorne betrokken bij het initiatief voor BOG Auctions, een platform voor het veilen van bedrijfsmatig vastgoed via internet. Clifford Chance De vastgoedgroep van Clifford Chance telt 25 advocaten en notarissen die vooral adviseren bij grote en complexe vastgoedtransacties. De vastgoedpraktijk richt zich op transactioneel-, constructie-, huur- en financieringgerelateerd werk. Het kantoor signaleert een overcapaciteit aan commercieel vastgoed (kantoren) en een verminderde beschikbaarheid van bankfinanciering, maar tevens een opkomst van onder andere herfinancieringen. Clifford Chance wordt door collega-kantoren gezien als een specialistisch kantoor op het gebied van (her)financieringen. Hierbij maakt het kantoor regelmatig gebruik van haar internationale netwerk. Enkele zaken waarbij Clifford Chance betrokken is geweest in relatie tot (her)financiering waren de High Tech Campus in Eindhoven en de ontwikkeling van studentenwoningen in Amsterdam. ABN Amro en NIBC werden door het kantoor geadviseerd betreffende de financiering (door investeringsvehicles van Marcel Boekhoorn) en ABN werd tevens geadviseerd bij de verhoging van de facility agreement (naar 30 mln) voor de High Tech Campus met betrekking tot de aankoop en ontwikkeling van de Solliance-gebouwen. Daarnaast heeft Clifford Chance The Carlyle Group/Benelux Property Group geadviseerd bij de financiering voor de ontwikkeling van studentenwoningen in Amsterdam. Het gaat om een lening ter grootte van 35 mln, waarbij de Rabobank de hypotheekverstrekker is. Aantal vastgoedjuristen: 25 Financiering High Tech Campus, Eindhoven ABN Amro en NIBC Bank 425 mln Financiering ontwikkeling studentenwoningen Amsterdam The Carlyle Group/ Benelux Property Group 35 mln Weebers Vastgoed Advocaten Bij Weebers Vastgoedadvocaten zijn 9 vastgoedadvocaten werkzaam. In 2004 is het kantoor gestart als nichekantoor dat is in het vastgoedrecht. Het kantoor is in zaken op het gebied rond contractsvorming/civiel recht in het algemeen, bestuurrecht/ruimtelijke ontwikkeling, aanbestedingsrecht en bouw- recht. Afgelopen jaar betrof de helft van de werkzaamheden van het kantoor advisering omtrent de totstandkoming en verdere begeleiding van gebiedsontwikkelingen. Het uitwerken van transacties en het begeleiden van bestuursrechtelijke procedures omvat tevens een steeds groter wordend deel van de werkzaamheden van Weebers Vastgoedadvocaten. Aantal vastgoedjuristen: 9 Type kantoor: Nationaal, Vertrouwelijk Rechtstaete RechtStaete is een advocaten- en belastingadvieskantoor dat als eerste zich helemaal richtte op actoren op de commerciële vastgoedmarkt. De oprichter, mr. Ton Oostenrijk, is al sinds jaar en dag hoofdredacteur van de PropertyNL Tax, waarbij hij samen met prof. Tom Berkhout alle fiscale expertise op het gebied van vastgoed weet te mobiliseren. De advocaten en belastingadviseurs van RechtStaete hebben zich toegelegd op juridische en fiscale advisering van vastgoedbeleggers en -ondernemers. Ondanks het teruggelopen aantal vastgoedtransacties wist het kantoor zich vorig jaar goed door de crisis te slaan, met nieuwe opdrachten van beleggingsinstellingen, projectontwikkelaars, overheden, vastgoedbeheerders en aannemers. Sinds de oprichting in 2001 bedient Recht- Staete ook een aantal van de top-100 Nederlandse particulieren met de grootste vastgoedportefeuilles in binnen- en buitenland. Aantal vastgoedjuristen: 9 Vertrouwelijk 46 NR. 12-20 SEPTEMBER 2013 PROPERTYNL MAGAZINE PNL13-MA12-037-TOP-JURISTEN.indd 46 12-09-13 17:10
PotJonker Advocaten PotJonker is een nieuwe speler in het onderzoek. Het kantoor telt 12 vastgoedadvocaten die zich bezighouden met civiel bouwrecht, project- en gebiedsontwikkeling, aanbestedingsrecht, onteigeningsrecht, omgevingsrecht, bestuursrecht, erfpacht, huurrecht, koop en verkoop. Grote zaken waarbij het kantoor betrokken is, zijn onder andere de aanleg van de Pol- overeenkomsten verder is toegenomen. Daarmee wordt bereikt dat de energievoorziening van bijvoorbeeld winkelcentra of -complexen integraal wordt uitbesteed aan e ondernemingen om op die manier tegen minder of gelijke kosten een hoger rendement en meer comfort te halen. Daarnaast merkt BarentsKrans dat partijen de vele mogelijkheden en flexibiliteit van erfpacht benutten, waarover het kantoor dan ook veelvuldig procedeert en adviseert. Een grote cliënt van de sectie vastgoed blijft woningcorporatie Vestia. In 2012 adviseerde BarentsKrans bij de beoordeling van af te stoten dan wel te continueren nieuwbouwprojecten. Net als bij andere corporaties is dit mede een gevolg van het terugkeren naar de kerntaak: sociale woningbouw. Een omvangrijk bouwproject waar BarentsKrans in 2012 bij betrokken was, betrof de ontwikkeling van nieuwbouw voor een intergouvernementele orderbaan op Schiphol, de omlegging van de N201 rond Aalsmeer en de omlegging van de A9 bij Badhoevedorp. Een andere zaak waarbij het PotJonker betrokken was, was de realisatie van een parkeervoorziening in Rotterdam. Het kantoor adviseerde de aannemer bij de ontwikkeling van de P+R Kralingse Zoom. Aantal vastgoedjuristen: 12 P+R Kralingse Zoom, Rotterdam Realisator (aannemer) 30 mln Schaap & Partners partementen, waarbij de praktijkgroep vooral banken en andere financieringsinstellingen, beleggers, bouwers, corporaties en zorginstellingen begeleidt en adviseert. De marktomstandigheden hebben ertoe geleid dat meer nadruk is komen te liggen bij het aangaan, prolongeren of beëindigen van financieringen en dat de daarbij horende zekerheden zwaarder wegen. Daarnaast zorgen voortdurende ontwikkelingen en toenemende aandacht voor zorgvastgoed voor een groter wordende vraag naar advisering op dit gebied. Aantal vastgoedjuristen: 8 Vertrouwelijk BarentsKrans BarentsKrans is begin 2013 verhuisd naar een pand dat meer aansluit bij de ambities en reputatie van het kantoor. BarentsKrans is actief op de gebieden transacties (koop en huur), bouw- en aanbestedingsrecht en projectontwikkeling. Meer specifiek kan worden gesteld dat de specialisatie van het kantoor ligt in de markten duurzame energie, zorgvastgoed, leisure, tankstations en erfpachtlease. Op deze gebieden wordt ook vaak samengewerkt met niet-juridische adviseurs om een geïntegreerde service te kunnen bieden. Een van de projecten met betrekking tot duurzame energie is Hoogeland in Naaldwijk, waarbij een nieuw te ontwikkelen woonwijk wordt aangesloten op WKOinstallaties en kassenrestwarmte. Op het gebied van duurzame energie signaleert het kantoor tevens dat het aantal ESCo- De praktijkgroep vastgoed van Schaap & Partners bestaat uit een vaste kern van acht advocaten en notarissen. De werkzaamheden van de juristen hebben onder meer betrekking op bestuursrecht, binnenstedelijke herontwikkeling, bouwrecht, financiering en zekerheden, huurrecht, openbare verkopen, parkmanagement, PPS en projectontwikkeling en splitsingen van ap- Aantal vastgoedjuristen: 15 Overeenkomst nieuwbouw kantoor, Rijswijk Intergouvernementele organisatie > 200 mln Herfinanciering vastgoed Zwanenberg Food Group, Borne Zanenberg Food Group 100 mln Nieuwbouw Gerrit Rietveld Academie, Amsterdam Eigenaar/ontwikkelaar (All-In Real Estate) waarde vertrouwelijk ganisatie. Hierbij werd geadviseerd over onder meer contracten en publiekrechtelijke aspecten. Ook de Gerrit Rietveld Academie werd geadviseerd bij nieuwbouw. PROPERTYNL MAGAZINE NR. 12-20 SEPTEMBER 2013 47 PNL13-MA12-037-TOP-JURISTEN.indd 47 12-09-13 17:10
Baker & McKenzie De vastgoedgroep van Baker & McKenzie houdt zich vooral bezig met vastgoedtransacties. De nadruk ligt hierbij op grote multinationals en Duitse investeerders. In 2012 werd bijvoorbeeld Deka Immobilien geadviseerd bij drie deals in Nederland, te weten de aankoop van de gebouwen Viñoly en The Rock op de Zuidas in Amsterdam en het American Hotel, ook in Amsterdam. Het kantoor doet ook veel ondersteunend werk voor de andere praktijkgroepen. Andere kantoorcliënten werden geadviseerd bij Aantal vastgoedjuristen: 8 Aankoop The Rock Deka Immobilien huurtransacties en huurdisputen, onder andere Lukoil, Hill-Rom en Bright Horizons. Ook werden diverse grote banken (bijvoorbeeld BNP Paribas) begeleid bij het vestigen 132 mln Aankoop American Hotel Deka Immobilien 59 mln Aankoop Viñoly Deka Immobilien 139 mln van zekerheden behorend bij vastgoedfinanciering. Daarnaast adviseert de vastgoedgroep een groeiend aantal modemerken, zoals Mexx, Michael Kors en Esprit. Buren Buren, dat tot 1 januari van dit jaar nog Buren Guelen van Velzen heette, heeft 10 vastgoedjuristen in huis, van wie 6 (kandidaat-)notarissen, 2 advocaten en 2 fiscaal advocaten. Het kantoor houdt zich onder andere bezig met executie van registergoederen, commerciële vastgoedtransacties en financieringen, de hotel- en leisuresectoren en de ontwikkeling van (woning-) nieuwbouwprojecten. Het kantoor begeleidt veel vastgoedveilingen van registergoederen, vooral voor bankinstellingen. Ze is daarbij actief betrokken bij de ontwikkeling van nieuwe juridische constructies om een executieveiling te voorkomen dan wel de schade voor Aantal vastgoedjuristen: 10 Aankoop, splitsing in appartementsrechten De Havenmeester, Den Haag Schouten & De Jong 41 mln de debiteur zo veel mogelijk te beperken. Dit doet Buren niet alleen op financieel gebied, maar ook op sociaal maatschappelijk gebied. Buren is onder andere betrokken bij de ontwikkeling van het Leiden Bio Science Park. Aankoop en financiering EasyHotel Den Haag DanZep 14 mln Begeleiding nieuwbouw hoofdkantoor Avery Dennison, Leiden OVG, Universiteit Leiden 38 mln Koop en herontwikkeling golfbaan De Eindhovensche Landgoed Hei en Gagel/ fam. Philips 10 mln Het kantoor voorziet de grondeigenaar, de Universiteit Leiden, bij deze ontwikkeling van juridische begeleiding. In 2012 heeft het kantoor bijvoorbeeld geadviseerd bij de gronduitgifte ten behoeve van het nieuwe hoofdkantoor van Avery Dennison. M2 Advocaten M2 Advocaten is op 1 september 2012 opgericht door Jurjan Adriaansens, Ginio Beij, Michel Visser en Marius Rijntjes. Het kantoor houdt zich bezig met koop/ verkoop, huurrecht, appartementsrecht, bestuursrecht en burenrecht. Het kantoor heeft zich in laatste maanden van 2012 onder leiding van Jurjan Adriaansens beziggehouden met een omvangrijke transactie, te weten de overdracht van de vastgoedportefeuille van Eurocommerce. Na het faillissement van Eurocommerce is besloten dat het verhypothekeerde vastgoed van de organisatie in verschillende silo s zal worden ondergebracht. M2 Advocaten heeft ook geadviseerd bij de hieruit voortvloeiende transacties, waaronder het sluiten van diverse huurovereenkomsten. Het gaat om 22 grote objecten, waaronder het WTC Carlton Tower in Almere en het Gelredome Stadion in Arnhem. Aantal vastgoedjuristen: 5 Type kantoor: Nationaal, Spes Bona (voormalige vastgoedportefeuille Eurocommerce) Spes Bona 231 mln PROPERTYNL MAGAZINE NR. 12-20 SEPTEMBER 2013 49 PNL13-MA12-037-TOP-JURISTEN.indd 49 12-09-13 17:10
Holland van Gijzen Advocaten en Notarissen LLP rechtsgebieden als huur- en pachtrecht. Kneppelhout en Korthals adviseert corporaties rond sloop en nieuwbouw van hun woningbezit en (mogelijke) uitbreiding daarvan en bij de verkoop van complexen aan institutionele en particuliere beleggers. Door aanscherping van de regelgeving voor corporaties is dit complexer geworden. Het kantoor adviseert overheden over zaken als de Natuurbeschermingswet, Wet gemeenschappelijke regelingen en de Onteigeningswet. Een regionale overheid die Kneppelhout en Korthals adviseert, is de provincie Zuid- Holland. Het kantoor geeft de provincie advies over de ontwikkeling van het Bentwoud (drieland van Gijzen wordt dan ingeschakeld om deze tegen het licht te houden en bijvoorbeeld te beoordelen of er mogelijkheden zijn deze te vernietigen of te ontbinden. Ook op het gebied van AIFMD, faillissementen (TCN/Royal Invest) en het verkopen van distressed vastgoed zijn er veel ontwikkelingen. Een aantal kenmerkende zaken heeft te maken met het herstructureren van vastgoedleningen, betrokkenheid bij faillissementen, verkoop van distressed vastgoed en de financiering en ontwikkeling van leisure-parken. Het kantoor heeft samen met een Duits collega-kantoor ook geadviseerd bij de nieuwbouw van het Aantal vastgoedjuristen: 9 Splitsing vastgoedportefeuille pensioenfonds in separate vastgoedfondsen 90 mln hoofdkantoor van de Europese Investeringsbank in Luxemburg. Het project loopt tot 2019 en omvat 180 mln. De begeleiding bestaat uit het opstellen van alle contracten voor adviseurs, aannemers en architecten en de begeleiding van de aanbestedingsprocedures. Kneppelhout en Korthals Advocaten Kneppelhout en Korthals Advocaten is een middelgroot advocatenkantoor in Rotterdam. Binnen de sectie vastgoed en bestuursrecht zijn er 8 advocaten werkzaam die zich bezighouden met facetten van het vastgoed. Het team is onlangs uitgebreid met een net-afgestudeerde advocaat-stagiaire. Het kantoor rekent corporaties, overheden, beleggers, ontwikkelaars en aannemers tot haar clientèle. Haar dienstverlening is gericht op gebiedsontwikkeling en binnenstedelijke herontwikkeling. Het kantoor in publiek-private samenwerking, bouw- en aanbestedingsrecht, onteigening, verwerving en planschade, inclusief het omgevingsrecht en Holland van Gijzen Advocaten en Notarissen telt 113 advocaten en (kandidaat-)notarissen. Het kantoor heeft vestigingen in Amsterdam, Den Haag, Rotterdam, Eindhoven, Utrecht en Brussel, en een legal desk in Londen en New York. De praktijkgroep Vastgoed en Overheid bestaat uit 9 advocaten en (kandidaat-)notarissen. Cliënten zijn overheden, bouwondernemingen, woningcorporaties, projectontwikkelaars, investeerders en Europese instellingen. Het kantoor signaleert de trend dat er steeds vaker sprake is van nieuwe inzichten met betrekking tot ontwikkelingen en transacties die in het verleden hebben plaatsgevonden. Hol- Aantal vastgoedjuristen: 8 Type kantoor: Nationaal, Vertrouwelijk hoek Waddinxveen, Zoetermeer en Rijnwoude) en de daarvoor benodigde onteigeningen (ten behoeve van 350 ha natuurontwikkeling). Voorbeelden van lokale overheden waarvoor Kneppelhout en Korthals werkzaamheden heeft verricht, zijn de gemeenten Rotterdam, Lansingerland en Tiel. Labré Advocaten Labré Advocaten is sinds 1 januari 2013 de nieuwe naam van LRT-advocaten. Het kantoor wordt geleid door John van Loo (ondernemingsrecht), Ron Andriessen (arbeidsrecht), Tim Boer (vastgoed) en Ramon Ridder (bestuurs- en bouwrecht). Het kantoor heeft een speciale focus op de stadspraktijk, met de nadruk op de verhuur van woonruimte. Dit betekent concreet dat de advocaten van Labré vooral optreden voor beleggers en private eigenaren van veelal grote woningportefeuilles. Op dit moment adviseert het kantoor een grote groep particuliere beleggers (verhuurders) op het gebied van woningdelen, nu de regelgeving over woningdelen wordt aangepast. Labré Advocaten was betrokken bij de verbouwing van het hoofdkantoor van Unilever in Rotterdam. Namens Unilever heeft het kantoor geadviseerd bij de vernieuwing van het huurcontract. Aantal vastgoedjuristen: 7 Type kantoor: Nationaal, kantoor Geen opgave 50 NR. 14-14 SEPTEMBER 2012 PROPERTYNL MAGAZINE PNL13-MA12-037-TOP-JURISTEN.indd 50 12-09-13 17:10