Van stad en buitenie Een institutionele studie van rechtspraak en bestuur in Weert 1568-1795 een wetenschappelijke proeve op het gebied van de Letteren Proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor aan de Radboud Universiteit Nijmegen op gezag van Rector Magnificus prof. dr. C.W.P.M. Blom, volgens besluit van het College van Decanen in het openbaar te verdedigen op woensdag 3 november 2004 des namiddags om 1.30 uur precies door Josephus Franciscus Antonius Wassink geboren op 1 September 1955 te Lichtenvoorde
INHOUD VOORWOORD DC ALGEMENEINLEIDING 1 1. Doel- en probleemstelling 1 2. Territorium 11 DEEL I. ORGANISATIE EN SAMENSTELLING VAN DE LOKALE OVERHEID 17 Hoofdstuk 1. Ontstaansgeschiedenis van het lokale bestuur en stadsvorming 17 1. Ontstaan van een schepenbank 17 2. Stadsvorming 19 Hoofdstuk 2. De heerlijkheid Weert in relatie tot de centrale en de gewestelijke regering 23 1. De heren en vrouwen van Weert voor en na 1568 23 2. Structuur van de heerlijkheid en de relatie tot het Heilige Roomse Rijk, Horn, Luik en Gelre 25 3. De centrale regering van de Nederlanden en het gewestelijk bestuur van Gelre en het Overkwartier 29 Hoofdstuk 3. Functionarissen en bestuurscolleges 33 1. De intendant en de rentmeester van de heer en functionarissen in de leen- en laathoven 33 2. De schout en de gouverneur 35 3. De schepenen 41 4. De burgemeesters en de billeteer-burgemeesters 44 5. De gekorenen 48 6. De geerfden en de gecommitteerden 51 Hoofdstuk 4. Uitvoerende functionarissen 53 1. De secretaris 54 2. De boekhouder 55 3. De burgemeestersknecht 56 Hoofdstuk 5. De gilden 59 1. Opkomst 59 2. Bestuurlijke organisatie 61 3. Lidmaatschap 64 4. De positie van de gilden 67 Hoofdstuk 6. Verhouding stad - buitenie 71 1. De verschillen 71 2. De reglementen 72 Conclusie van deel I 77 DEEL II. JUSTITIE 79 Hoofdstuk 1. Rechtsbronnen 79
Hoofdstuk 2. De bevoegdheden van de schepenbank 85 Hoofdstuk 3. Civiele rechtspraak in eerste instantie 89 1. Jaargeding en dagvaardingsprocedure 89 2. Marktrechtspraak en overige civiele rechtspraak tot 1704 96 3. Andere procesvormen 101 4. Civiele rechtspraak na de invoering van het Gelderse Land- en Stadsrecht in 1704 102 5. Analyse van voorwerpen van geschil 105 Hoofdstuk 4. Civiele rechtspraak in hogere instantie 109 1. Appel op de schepenbank van Wessem 109 2. In hoger beroep bij de schepenstoel van Aken 112 3. In hoogste instantie voor het Rijkskamergerecht 114 4. Voor het Hof van Gelre 115 Hoofdstuk 5. Strafzaken 121 1. Strafproces 121 2. Straf en verzoening 127 Hoofdstuk 6. Vrijwillige rechtspraak 139 1. Schepenakten 139 2. Andere akten 144 Hoofdstuk 7. Rechtspraak in leen- en laatzaken en gildenkwesties 147 1. Leen- en laatzaken 147 2. Gildenkwesties 152 Conclusie van deel II 155 DEEL III. POLITE 157 Hoofdstuk 1. Regelgeving en verordeningen 157 Hoofdstuk 2. Financien 163 1. De burgemeestersrekeningen 163 a. Financiele taak van de burgemeesters 163 b. Inkomsten en uitgaven 164 c. Verantwoording van het financiele beheer 171 2. De belastingen 174 a. Schattingen 174 b. Accijnzen 178 c. Overige belastingen 185 Hoofdstuk 3. Openbare orde en veiligheid. 187 1. Toezicht op openbare orde 187 2. Brandbestrijding 192 3. Schutterijen 194 a. Broederschappen 194 VI
vn b. De organisatie en werkwijze van de schutterijen 195 c. De invloed van de schutterijen op bestuur en rechtspraak 201 4. Schansen 204 Hoofdstuk 4. Openbare werken 209 1. Aanleg en onderhoud van straten en vestingwerken 209 2. Watervoorziening 214 3. Schouw van straten en waterlopen 218 4. Gemeintehuizen en stadhuis 220 Hoofdstuk 5. Gezondheidszorg 223 l.medische functionarissen 223 a. Chirurgijn 223 b. "Medicinae doctor" 225 c. Vroedvrouw 226 d. Apotheker 227 2. Maatregelen tegen besmettelijke ziekten en zorg voor hygiene 228 3. Gasthuis 230 4. Begraafplaatsen 232 Hoofdstuk 6. Landbouw en veeteelt 235 1. Het gebruik van de gemene gronden 235 2. Maatregelen met betrekking tot de voedselvoorziening 238 Hoofdstuk 7. Nijverheid en handel 241 1. Nijverheid 241 2. Handel 243 a. Beperkingen van de vrij handel 243 b. Markten en toezicht op de handel 244 c. Postverkeer en bijzondere boden 245 d. Wolhandel 246 Hoofdstuk 8. Sociale zorg en onderwijs 251 1. Zorg voor weduwen en wezen 251 2. Armenbestuur 252 a. Inkomsten en uitgaven van het armenbestuur 253 b. Bedeling door het armenbestuur 255 3. Andere stichtingen voor armenzorg 256 4. Onderwijs 258 a. Elementair onderwijs 259 b. Voortgezet onderwijs 260 c. Studiebeurzen 263 Conclusie van deel III 267 SLOTBESCHOUWING 271 1. Staatsvorming "van onderop" 271 2. Handhaving interne vrede 274 3. Uitbreiding bestuurstaken 275 4. Verlies autonomie 278
5. Van stad en buitenie 279 Summary 281 Resume' 287 Afkortingen 293 Geraadpleegde archieven en verzamelingen 294 Gepubliceerde bronnen en literatuur 295 BIJLAGEN 321 1. Lijst van heren en vrouwen van Weert 321 2. Lijst van schouten van Weert 322 3. Lijst van secretarissen van Weert 323 4. Lijst van burgemeesters van Weert 324 Curriculum vitae 329 Vffl