Actum in camera scriptorum oppidi de Buscoducis. De stedelijke secretarie van s-hertogenbosch tot ca. 1450

Transcriptie

1 Actum in camera scriptorum oppidi de Buscoducis. De stedelijke secretarie van s-hertogenbosch tot ca Proefschrift ter verkrijging van de graad van Doctor aan de Universiteit Leiden, op gezag van de Rector Magnificus Dr. D.D. Breimer, hoogleraar in de faculteit der Wiskunde en Natuurwetenschappen en die der Geneeskunde, volgens besluit van het College voor Promoties te verdedigen op donderdag 7 september 2006 klokke uur door Geertrui Agnes Maria Vansynghel geboren te Oudenaarde (B) in 1957

2 Promotor: Referent: prof. dr. W.P. Blockmans prof. em. dr. W. Prevenier (Universiteit Gent) Promotiecommissie: prof. dr. W.P. Gerritsen dr. J.G. Kruisheer (Meertens Instituut) prof. dr. J.A. Mol

3

4

5 INHOUDSOPGAVE HOOFDSTUK I INLEIDING 7 1. De stad 7 2. De afbakening van het onderzoeksobject De status questionis van het onderzoek De methode De bronnen 24 HOOFDSTUK II HET PALEOGRAFISCH ONDERZOEK De stedelijke oorkonden Periode Periode Periode Periode Periode Periode Periode Periode Periode Periode Periode Periode Besluit De schepenprotocollen Inleiding Paleografische analyse Registeranalyse 85 a. Registervoering en diversificatie 85 b. Personele bezetting 90 - registratiecapaciteit 90 - taakverdeling Vergelijking registratoren-ingrossatoren 95 Besluit De vonnisboeken Inleiding Paleografische analyse 102 Besluit 108 1

6 4. De stadsrekeningen Inleiding Onderzoek van de membra disiecta Paleografische analyse 123 Besluit 126 HOOFDSTUK III DE IDENTIFICATIE VAN STADSKLERKEN EN -SECRETARISSEN Inleiding Paleografische confrontatie van stedelijke en notariële schrijfhanden Identificatie van niet-notariële schrijfhanden 161 Besluit 168 HOOFDSTUK IV HET DICTAATONDERZOEK VAN DE STEDELIJKE OORKONDEN Inleiding De door hand A geschreven oorkonden, De in afschrift overgeleverde stedelijke oorkonden, De door hand B geschreven oorkonden, De stedelijke oorkonde uit Besluit van het dictaatonderzoek in de periode De oorkonden, uitgevaardigd van 1281 tot en met april a. De door Daniel geschreven oorkonden, uitgevaardigd door de schepenen, b. De door Daniel geschreven oorkonde, uitgevaardigd door Bossche geestelijken en schepenen, c. De afschriften van oorkonden, uitgevaardigd door de schepenen, d. De zes door Daniel geschreven oorkonden, uitgevaardigd door derden, De oorkonden, uitgevaardigd van 13 april 1302 tot en met oktober a. De oorkonden, geschreven door hand 2, uitgevaardigd door de schepenen, 13 april oktober b. De oorkonden, geschreven door hand 2, uitgevaardigd door schepenen, gezworenen en poorters, februari c. De afschriften van oorkonden, uitgevaardigd door de schepenen en door het stadsbestuur, juni 1302-februari d. De niet-stedelijke oorkonden, geschreven door hand 2, De oorkonden, uitgevaardigd van februari 1307 tot en met december a. De oorkonden, geschreven door hand 3, uitgevaardigd door schepenen, februari augustus b. De afschriften van oorkonden, uitgevaardigd door schepenen, februari december

7 c. De niet-stedelijke oorkonden, geschreven door hand 3, februari 1307-augustus De oorkonden, uitgevaardigd van januari 1309 tot en met 11 februari a. De oorkonden, geschreven door hand 4, uitgevaardigd door schepenen, januari februari b. De afschriften van stedelijke oorkonden, mei en oktober De oorkonden, uitgevaardigd door de schepenen, van 27 februari 1310 tot en met a. De oorkonden, geschreven door de handen 1, 3, 4, 5, 6, 7 en 9, 27 februari b. De oorkonde, uitgevaardigd door schepenen en gezworenen, geschreven door een stedelijke scriptor, 27 februari c. De afschriften van stedelijke oorkonden, oktober De transportoorkonden, van 2 februari 1326 tot en met 30 december De oorkonden, uitgevaardigd door diverse geledingen van het stadsbestuur, van 1326 tot en met Besluit van het dictaatonderzoek in de stedelijke oorkonden tot en met HOOFDSTUK V HET TAALGEBRUIK IN DE STEDELIJKE ADMINISTRATIE De stedelijke oorkonden en registers van de vrijwillige rechtspraak De vonnisboeken De stadsrekeningen 245 Besluit 246 HOOFDSTUK VI HET ONTSTAAN, DE ONTWIKKELING EN ORGANISATIE VAN DE STEDELIJKE SECRETARIE Ontstaansfase Ontwikkeling en organisatie 261 a. Methodologische problemen 261 b. Reconstructie periode c. Reconstructie periode d. Reconstructie periode e. Hiërarchie en taakverdeling ingrossering van stedelijke oorkonden signering van stedelijke oorkonden registratie in vonnisboeken en schepenprotocollen overige administratieve reeksen cartularisatie stedelijke representatie, raadsnotulering en historiografie Uitwendige en inwendige kenmerken van de stedelijke oorkondeproductie Recrutering 301 a. Sociaal milieu en geografische herkomst 301 b. Het notariaat 306 3

8 c. Stand en universitaire scholing 312 d. Carrièreverloop Verschriftelijking 329 Besluit 342 SLOTBESCHOUWING 350 ZUSAMMENFASSUNG 358 BIJLAGEN 366 Bijlage 1. Reconstructie en paleografische analyse van de schepenprotocollen, vanaf het dienstjaar 1366 tot en met het dienstjaar Bijlage 2. Overzicht van de registervoering in de schepenprotocollen, vanaf het dienstjaar 1366 tot en met het dienstjaar Bijlage 3. Overzicht van de (minimale) omvang van de schepenprotocollen, vanaf het dienstjaar 1366 tot en met het dienstjaar Bijlage 4. Lijst van de geïdentificeerde scribenten tot ca Bijlage 5. Lijst van de stedelijke scribenten en stadsklerken/-secretarissen, LITERATUUR EN BRONNENPUBLICATIES 404 LIJST VAN ARCHIVALIA 430 LIJST VAN AFBEELDINGEN 435 TOELICHTING BIJ DE DATABASE OP CD-ROM 438 ELEKTRONISCHE BIJLAGEN OP CD-ROM 438 CURRICULUM VITAE 439 OVERZICHT VAN TABELLEN, FIGUREN EN GRAFIEKEN Tabel I.1. Individuele productie stedelijke oorkonden Figuur I.1. Verhouding overgeleverde stedelijke originelen/scriptores Grafiek I.1. Verhouding losse/vaste schrijfkrachten stedelijke oorkonden Tabel I.2. Individuele productie stedelijke oorkonden Figuur I.2. Verhouding overgeleverde stedelijke originelen/scriptores Grafiek I.2. Verhouding losse/vaste schrijfkrachten stedelijke oorkonden Tabel I.3. Individuele productie stedelijke oorkonden Figuur I.3. Verhouding overgeleverde stedelijke originelen/scriptores Grafiek I.3. Verhouding losse/vaste schrijfkrachten stedelijke oorkonden Tabel I.4. Individuele productie stedelijke oorkonden Figuur I.4. Verhouding overgeleverde stedelijke originelen/scriptores Grafiek I.4. Verhouding losse/vaste schrijfkrachten stedelijke oorkonden Tabel I.5. Individuele productie stedelijke oorkonden Figuur I.5. Verhouding overgeleverde stedelijke originelen/scriptores Grafiek I.5. Verhouding losse/vaste schrijfkrachten stedelijke oorkonden Tabel I.6. Individuele productie stedelijke oorkonden Figuur I.6. Verhouding overgeleverde stedelijke originelen/scriptores

9 Tabel I.7. Individuele productie stedelijke oorkonden Figuur I.7. Verhouding overgeleverde stedelijke originelen/scriptores Grafiek I.7. Verhouding losse/vaste schrijfkrachten stedelijke oorkonden Tabel I.8. Individuele productie stedelijke oorkonden Figuur I.8. Verhouding overgeleverde stedelijke originelen/scriptores Grafiek I.8. Verhouding losse/vaste schrijfkrachten stedelijke oorkonden Tabel I.9. Individuele productie stedelijke oorkonden Figuur I.9. Verhouding overgeleverde stedelijke originelen/scriptores Grafiek I.9. Verhouding losse/vaste schrijfkrachten stedelijke oorkonden Tabel I.10. Individuele productie stedelijke oorkonden Figuur I.10. Verhouding overgeleverde stedelijke originelen/scriptores Grafiek I.10. Verhouding losse/vaste schrijfkrachten stedelijke oorkonden Grafiek I.11. Aantal overgeleverde stedelijke originelen Grafiek I.12. Aantal scribenten stedelijke originelen Grafiek I.13. Per tijdvak incidenteel ingeschakelde schrijfkrachten Tabel II.2.a. Overzicht van het aantal dienstaantekeningen in stedelijke originelen, Tabel II.2.b. Overzicht van het aantal dienstaantekeningen in stedelijke originelen, Tabel II.2.c. Overzicht van de schrijfhanden in de schepenprotocollen, Tabel II.2.d. Overzicht van de schrijfhanden die een marginale bijdrage leveren in de schepenprotocollen, Tabel II.2.e. Overzicht van de schrijfhanden in het schepenprotocol van s- Hertogenbosch, vanaf het schepenjaar 1366 tot en met het schepenjaar Tabel II.3. Paleografische analyse van de vonnisboeken van s-hertogenbosch, 1366 tot en met Tabel IV.1. Overzicht van de notificatio-formules Not22 ( notum sit universis presentia visuris quod ) en Not20 ( notum sit universis quod ), Tabel IV.2. Datering in de gewone transportoorkonden via een maandopgave en via de kerkelijke kalender, Tabel VI.1. Overzicht van de signaturen in de stedelijke oorkonden, Tabel VI.2. Overzicht van de stadsklerken/-secretarissen met een notariële bevoegdheid, Tabel VI.3. Overzicht van de universitair geschoolde stadssecretarissen, Tabel VI.4. Overzicht van door de stad uitgevaardigde en meebezegelde oorkonden, Grafiek VI.1. Verhouding stadssecretarissen/academici, Grafiek VI.2. Totaal aantal door de stad uitgevaardigde en meebezegelde oorkonden,

10 6