Inhoud Vo o r w o o r d 15 P r o l o o g 17 J o s e p h K e s s e l s e n R o b P o e l l d e e l i perspectieven op leren, werken en ontwikkelen 25 1 O p l e i d e n e n l e r e n i n e e n k e n n i s e c o n o m i e 27 J o s e p h K e s s e l s e n P a u l K e u r s t e n I n l e i d i n g 27 H e t v e r a n d e r e n d e k a r a k t e r v a n h e t w e r k 29 D e n o o d z a a k v a n e e n c o r p o r a t e c u r r i c u l u m 34 C o n c l u s i e 40 L i t e r a t u u r 41 2 A c t o r e n o r g a n i s e r e n HRD! 45 R o b P o e l l e n F e r d v a n d e r K r o g t I n l e i d i n g 45 P r o b l e m e n m e t h e t o r g a n i s e r e n v a n HRD: het duale en strategische karakter 45 D e s t r u c t u u r b e n a d e r i n g v a n HRD: plannen en structureren 47 D e d y n a m i s c h e n e t w e r k b e n a d e r i n g : a c t o r e n organiseren HRD-processen vanuit leernetwerken 50 H e t d u a l e e n s t r a t e g i s c h e k a r a k t e r v a n HRD in de netwerkbenadering: door het organiseren van leerwegen 55 P e r s p e c t i e v e n 60 L i t e r a t u u r 61
6 Handboek human resource development 3 N a a r e e n b r e d e r b e g r i p v a n l e r e n 63 S a n n e k e B o l h u i s e n R o b e r t - J a n S i m o n s I n l e i d i n g : P e r s p e c t i e f o p l e r e n 63 M e n s e n l e r e n a l t i j d e n o v e r a l 65 Ve r s c h i l l e n d e m a n i e r e n v a n l e r e n 68 O n b e w u s t ( l e r e n ) h a n d e l e n 77 G e z a m e n l i j k l e r e n i n o r g a n i s a t i e s 80 C o n c l u s i e 84 L i t e r a t u u r 84 4 E r v a r i n g i s e e n v a k, w e r k e n i s l e r e n 87 R u u d K l a r u s I n l e i d i n g 87 A r b e i d e n s o c i a a l c o n s t r u c t i v i s m e 88 S u b j e c t i e f n u t : Wa a r d o e i k h e t v o o r? 90 I n t e g r a t i e f l e r e n 92 Z e l f s t u r i n g 93 Leren is (nieuwe) namen geven aan (nieuwe) betekenissen 94 L e r e n i s s a m e n l e r e n 95 H a a l b a r e d o e l e n e n o n t w i k k e l i n g s g e r i c h t b e o o r d e l e n 97 K r i t i e k o p h e t s o c i a a l c o n s t r u c t i v i s m e 99 Te n s l o t t e 101 L i t e r a t u u r 102 5 HRM en HRD in bedrijfskundig perspectief 104 F r i t s K l u i j t m a n s e n B e a t e v a n d e r H e i j d e n I n l e i d i n g 104 H e t b e l a n g v a n h u m a n r e s o u r c e s i n b e d r i j f s p r o c e s s e n 104 Gevolgen voor arbeidsrelaties en de inhoud van het psychologisch contract 106 G e v o l g e n v o o r d e b e s t u r i n g e n o n t w i k k e l i n g v a n human resources 1 1 0 Een dilemma: talentontwikkeling en -coaching over organisaties heen 1 1 4 Employabilitybeleid voor oudere werknemers: valkuilen en aanbevelingen 1 1 5 L i t e r a t u u r 1 1 7 6 P e r f o r m a n c e g e r i c h t HRD 1 1 9 P e t e r S c h r a m a d e I n l e i d i n g 1 1 9
Inhoud 7 A c h t e r g r o n d e n 122 K e n m e r k e n v a n p e r f o r m a n c e g e r i c h t HRD 123 Va n g e v o e l v o o r g e w e n s t e p e r f o r m a n c e n a a r performancegericht inzetten van HRD 127 To t s l o t 131 L i t e r a t u u r 131 7 Ta l e n t o n t w i k k e l i n g o p d e a r b e i d s m a r k t 134 L i d e w e y v a n d e r S l u i s I n l e i d i n g 134 Vraag 1. Wat is talent en talentontwikkeling op de arbeidsmarkt? 134 Vr a a g 2. HR-ontwikkeling (HRD) en talentontwikkeling. Wat is het verschil? 136 Vraag 3. Wat zijn de belangrijkste succesfactoren voor het managen van talentontwikkeling? 138 L i t e r a t u u r 144 8 S t r a t e g i s c h e a f s t e m m i n g v a n o p l e i d i n g s - e n leeractiviteiten 145 I d a Wo g n u m I n l e i d i n g 145 S t r a t e g i s c h o p l e i d e n e n l e r e n 146 H e t p r o c e s v a n s t r a t e g i s c h e a f s t e m m i n g 150 V i e r a s p e c t e n v a n s t r a t e g i s c h e a f s t e m m i n g 153 H e t b e l a n g v a n s t r a t e g i s c h e a f s t e m m i n g v o o r e f f e c t i e f opleiden en leren 157 L i t e r a t u u r 158 9 Va n m a n a g e r g e s t u u r d n a a r m e d e w e r k e r g e s t u u r d opleiden en leren 162 J o s v a n d e r Wa a l s I n l e i d i n g 162 Wa t i s h e t p r o b l e e m? 163 S t r a t e g i s c h o p l e i d e n e n l e r e n i n a r b e i d s o r g a n i s a t i e s 164 R e s u l t a t e n v a n o n d e r z o e k 167 M e d e w e r k e r g e s t u u r d o p l e i d e n e n l e r e n 170 R e s u l t a t e n v a n o n d e r z o e k 172 D i s c u s s i e 174 L i t e r a t u u r 175
8 Handboek human resource development 1 0 P e r s o o n l i j k e o n t w i k k e l i n g : s t e e d s m e e r o o g v o o r talent en sterktes 178 S a s k i a T j e p k e m a, L u k D e w u l f e n N i e l Va n M e e u w e n I n l e i d i n g 178 P e r s o o n l i j k e o n t w i k k e l i n g a l s t h e m a i n HRD een overzicht 179 M e e r a a n d a c h t v o o r t a l e n t 182 H e t v e r s c h i l t u s s e n g a p - g e r i c h t e n t a l e n t g e r i c h t w e r k e n 187 E e n i n t e g r a t i e f m o d e l : d e u i t d a g i n g v o o r HRD 191 L i t e r a t u u r 192 d e e l ii vormgeving van de leeromgeving 195 1 1 P r o f e s s i o n a l i s e r i n g s s t r a t e g i e ë n v a n w e r k n e m e r s 197 R o b P o e l l e n F e r d v a n d e r K r o g t Veranderingen in de rol van werknemers bij het organiseren van hun professionele ontwikkeling 198 S t r a t e g i e ë n v a n u i t w e r k n e m e r s p e r s p e c t i e f : d e leerwegcyclus 200 D r i e i n g a n g e n v o o r s t r a t e g i s c h o p e r e r e n v a n werknemers 202 O n d e r z o e k n a a r s t r a t e g i s c h o p e r e r e n v a n w e r k n e m e r s 206 Verdere studies over professionaliseringsstrategieën van werknemers 211 L i t e r a t u u r 213 1 2 H e t o n t w e r p p r o c e s a l s l e e r p r o c e s 215 J o s e p h K e s s e l s e n A n s G r o t e n d o r s t I n l e i d i n g 215 O p v a t t i n g e n o v e r l e r e n 216 O n t w e r p b e n a d e r i n g e n 219 H e t o n t w e r p p r o c e s a l s l e e r p r o c e s 2 2 6 O n t w e r p e n a l s e e n v o r m v a n k e n n i s w e r k 2 2 8 To t s l o t 2 2 9 L i t e r a t u u r 230 13 Werken en leren in de frontlinie van de publieke dienstverlening 235 To n B r u i n i n g We r k e n i n d e f r o n t l i n i e 235 L e r e n i n d e f r o n t l i n i e 239
Inhoud 9 S t i m u l e r e n v a n h e t l e r e n i n d e f r o n t l i n i e 241 HRD in de frontlinie 244 L i t e r a t u u r 246 1 4 O n t w i k k e l e n v a n b e k w a a m h e d e n t i j d e n s h e t w e r k 248 J e r o e n O n s t e n k I n l e i d i n g 248 B r e d e v a k b e k w a a m h e i d 249 H e t l e e r p o t e n t i e e l v a n a r b e i d s s i t u a t i e s 251 B e k w a a m h e i d s o n t w i k k e l i n g e n HRD-beleid 258 S t r u c t u r e r e n v a n l e e r m o g e l i j k h e d e n d o o r w e r k a l l o c a t i e 258 E e n k w a l i fi cerende organisatie? 260 L i t e r a t u u r 262 1 5 O p l e i d e n o p d e w e r k p l e k 264 M a r c e l v a n d e r K l i n k I n l e i d i n g 264 O p l e i d e n o p d e w e r k p l e k : t e r u g v a n w e g g e w e e s t 264 Wa t i s k e n m e r k e n d v o o r o p l e i d e n o p d e w e r k p l e k? 266 R e d e n e n o m t e k i e z e n v o o r o p l e i d e n o p d e w e r k p l e k 267 I s o p l e i d e n o p d e w e r k p l e k e f f e c t i e f? 269 O n t w e r p e n v a n o p l e i d e n o p d e w e r k p l e k 270 To t s l o t 273 L i t e r a t u u r 275 1 6 Vo r m e n v a n o p l e i d e n o p d e w e r k p l e k 277 J a n S t a v e n g a d e J o n g e n M a r j a n G l a u d é I n l e i d i n g 277 O p l e i d i n g s m o d e l l e n 278 U i t w e r k i n g e n v a n h e t S o c i a l i s a t i e m o d e l 280 U i t w e r k i n g e n v a n h e t I n s t r u c t i e m o d e l 284 U i t w e r k i n g e n v a n h e t E v a l u a t i e m o d e l 286 U i t w e r k i n g e n v a n h e t e x p l o r a t i e m o d e l 289 D i s c u s s i e 292 L i t e r a t u u r 293 1 7 L e r e n v a n p r o f e s s i o n a l s t i j d e n s d e b e r o e p s u i t o e f e n i n g 297 K i t t y K w a k m a n I n l e i d i n g 297 Wa t i s e e n p r o f e s s i o n a l? 297
10 Handboek human resource development H e t w e r k v a n p r o f e s s i o n a l s i n b e w e g i n g 301 L e r e n v a n p r o f e s s i o n a l s 303 C o n d i t i e s v o o r h e t l e r e n v a n p r o f e s s i o n a l s 309 L i t e r a t u u r 312 18 Ontwerpprincipes en een ontwerpmodel om het leren in innovatiepraktijken te versterken 314 S u z a n n e Ve r d o n s c h o t I n l e i d i n g 314 P o s i t i o n e r i n g v a n h e t o n d e r z o e k n a a r l e r e n d a t l e i d t tot werkplekinnovatie 315 O p z e t v a n h e t o n d e r z o e k 317 Ontwerpprincipes voor het bereiken van doorbraken in innovatiepraktijken 319 C e n t r a l e t h e m a s i n d e o n t w e r p p r i n c i p e s 324 O n t w e r p e n v a n d o o r b r a k e n i n e e n i n n o v a t i e p r a k t i j k 326 To t s l o t 328 L i t e r a t u u r 328 1 9 H e t c o r p o r a t e c u r r i c u l u m 3 3 1 C h r i s t i a a n S t a m I n l e i d i n g 3 3 1 E e n p r o c e s b e n a d e r i n g v a n k e n n i s p r o d u c t i v i t e i t 3 3 2 E e n e n a b l i n g s t r a t e g y 3 3 3 E e n d y n a m i s c h e b e n a d e r i n g v a n h e t k e n n i s k a p i t a a l 3 3 5 E e n a u t o p o i e t i s c h e e p i s t e m o l o g i e 3 3 7 D r i e l a g e n v a n h e t c o r p o r a t e c u r r i c u l u m 3 3 8 Tw e e t y p e n i n n o v a t i e 340 H e t c o r p o r a t e c u r r i c u l u m a l s g e z e l s c h a p s s p e l 342 C o n c l u s i e 343 L i t e r a t u u r 344 2 0 C o r p o r a t e c u r r i c u l u m i n o n t w i k k e l i n g 347 J a a p v a n L a k e r v e l d I n l e i d i n g 347 Ve r s c h u i v e n d e k i j k o p l e r e n 347 L e r e n i n o r g a n i s a t i e s 351 E e n c o r p o r a t e c u r r i c u l u m 352 C o r p o r a t e c u r r i c u l u m i n o n t w i k k e l i n g 356 C o n c l u s i e s 359 L i t e r a t u u r 361
Inhoud 11 d e e l iii ondersteuning van het leren 363 2 1 K r i t i s c h e r e fl ectie als rationalistisch ideaal 365 M a r i a n n e v a n Wo e r k o m I n l e i d i n g 365 Tradities die ten grondslag liggen aan het gebruik van de term kritische reflectie 366 De rationalistische en idealistische connotatie van kritische reflectie 370 Problemen gerelateerd aan de rationalistische bias in kritische reflectie; de onderbelichte rol van emoties en het onbewuste in leren 372 P o t e n t i e e l e m p i r i s c h o n d e r z o e k n a a r k r i t i s c h e r e fl ectie 375 C o n c l u s i e s e n i m p l i c a t i e s v o o r HRD-professionals 377 L i t e r a t u u r 379 2 2 S t i j l e n v a n w e r k p l e k l e r e n 384 M a r j o l e i n B e r i n g s e n A n j a D o o r n b o s I n l e i d i n g 384 L e e r s t i j l e n 384 S t i j l e n v a n w e r k p l e k l e r e n 385 S t i j l e n v a n w e r k p l e k l e r e n o n t d e k k e n 389 C o n c l u s i e e e n s t i m u l e r e n d e w e r k o m g e v i n g 392 L i t e r a t u u r 393 2 3 Z e l f s t u r e n d e t e a m s i n r i c h t e n a l s r i j k e l e e r o m g e v i n g 395 S a s k i a T j e p k e m a I n l e i d i n g 395 Z e l f s t u r e n d e t e a m s 396 L e r e n e n w e r k e n i n z e l f s t u r e n d e t e a m s 399 L e r e n b i n n e n z e l f s t u r e n d e t e a m s : w a t e n h o e? 402 L e e r i n f r a s t r u c t u u r v a n e e n z e l f s t u r e n d t e a m 405 H e t o p t i m a l i s e r e n v a n d e l e e r i n f r a s t r u c t u u r 410 Te n s l o t t e 413 L i t e r a t u u r 414 2 4 C o m m u n i t i e s o f p r a c t i c e e n n e t w e r k l e r e n 417 M a a r t e n d e L a a t e n M a r c C o e n d e r s I n l e i d i n g 417 E s s e n t i ë l e k e n m e r k e n v a n c o m m u n i t i e s o f p r a c t i c e 417 Ve r b i n d i n g t u s s e n l e r e n e n w e r k e n 419
12 Handboek human resource development O n t w e r p e n v a n C o P s 421 C o P s e n f a c i l i t e r e n v a n b i n n e n u i t 422 C o P s e n s o c i a a l k a p i t a a l 423 C o P s, n e t w e r k e n e n n e t w e r k l e r e n 424 A f s l u i t i n g 426 L i t e r a t u u r 428 2 5 P r o f e s s i o n e l e o n t w i k k e l i n g i n s c h o l e n 429 Piety Runhaar, Karin Sanders, Peter Sleegers en Huadong Yang I n l e i d i n g 429 P r o f e s s i o n e l e o n t w i k k e l i n g : e e n b e g r i p s b e p a l i n g 430 R e l a t i e s t u s s e n i n d i v i d u e l e e n o r g a n i s a t i e k e n m e r k e n en werkgerelateerd leren 432 O n d e r z o e k s m e t h o d e e n o n d e r z o e k s g r o e p b i n n e n d e verschillende onderzoeken 432 I n d i v i d u e l e k e n m e r k e n : s e l f - e f fi cacy en leerdoeloriëntatie 433 O r g a n i s a t i e k e n m e r k e n : a u t o n o m i e, i n t e r d e p e n d e n t i e en transformationeel leiderschap 435 A a n b e v e l i n g e n v o o r d e HRM- en HRD-praktijk: werk en leren integreren 436 To t s l o t 439 L i t e r a t u u r 4 4 0 2 6 A s s e s s m e n t : i n z i c h t i n f u n c t i o n e r e n 4 4 3 H a r m T i l l e m a I n l e i d i n g 4 4 3 P e r s o n e e l s b e l e i d a l s b a s i s v o o r d e i n z e t v a n assessment in organisaties 4 4 4 A s s e s s m e n t v o o r o n t w i k k e l i n g 4 4 5 I n s t r u m e n t e n v o o r a s s e s s m e n t 4 4 6 O r g a n i s e r e n v a n a s s e s s m e n t s 450 F e e d b a c k e n v o o r t g a n g s b e s p r e k i n g e n 453 C r i t e r i a v o o r h e t b e o o r d e l e n v a n g e s c h i k t h e i d e n kwaliteit van assessments 454 B e s l u i t 456 L i t e r a t u u r 457
Inhoud 13 2 7 E - l e a r n i n g i n a r b e i d s o r g a n i s a t i e s 459 T h e o B a s t i a e n s I n l e i d i n g 459 V i r t u e l e o r g a n i s a t i e 460 P e r f o r m a n c e I m p r o v e m e n t 462 E - l e a r n i n g 462 O p l e i d e n e n o n d e r s t e u n e n v a n w e r k n e m e r s m e t ICT 463 O n d e r w i j s k u n d i g e o v e r w e g i n g e n b i j e - l e a r n i n g 464 O n t w e r p o v e r w e g i n g e n 466 O r g a n i z a t i o n a l D e v e l o p m e n t 468 Organisatorische dimensies van het gebruik van technologie 468 A f s l u i t e n d e k a n t t e k e n i n g e n b i j e - l e r e n 470 L i t e r a t u u r 472 2 8 L e r e n i n s p e l s i m u l a t i e s 474 L é o n d e C a l u w é e n A n n e m i e k e S t o p p e l e n b u r g I n l e i d i n g 474 Wa t i s e e n s p e l s i m u l a t i e? 474 Wa n n e e r k u n j e s p e l s i m u l a t i e s g e b r u i k e n? 475 We l k e f u n c t i e s k u n n e n s p e l s i m u l a t i e s h e b b e n? 477 Toepassingen van spelsimulaties met een aantal voorbeelden 483 S p e l s i m u l a t i e s b i j ( g r o o t s c h a l i g e ) v e r a n d e r p r o c e s s e n 487 Wa t l e v e r t d a t o p? 487 To t s l o t 490 L i t e r a t u u r 491 29 Professionalisering van loopbaanbegeleiders in het beroepsonderwijs 492 F r a n s M e i j e r s e n M a r i n k a K u i j p e r s I n l e i d i n g 492 N i e u w e v e r a n t w o o r d e l i j k h e d e n v a n b e g e l e i d e r s i n h e t beroepsonderwijs 493 Ve r a n d e r e n d e r o l l e n v a n b e g e l e i d e r s 494 B e g e l e i d i n g a l s m a n a g e m e n t p r o b l e e m 496 D e w e r k o m g e v i n g 500 S a m e n w e r k i n g m e t h e t b e d r i j f s l e v e n 501 Professionalisering van loopbaanbegeleiders: een conclusie 503 L i t e r a t u u r 504
14 Handboek human resource development 3 0 O p l e i d e n i n b e d r i j f : e f f e c t i e f o p l e i d e n o f o p l e i d e n voor effectiviteit? 507 J a s p e r v a n L o o e n A n d r i e s d e G r i p I n l e i d i n g 507 E f f e c t i v i t e i t v a n b e d r i j f s o p l e i d i n g e n : c o n c e p t u e l e benaderingen 508 Wa t l e v e r e n b e d r i j f s o p l e i d i n g e n o p? 512 C a u s a l i t e i t : w a t v e r k l a a r t w a t? 516 M o g e l i j k e v e r b a n d e n t u s s e n o p l e i d e n e n bedrijfsresultaten 517 B e s l u i t 518 L i t e r a t u u r 520 E p i l o o g 523 R o b P o e l l e n J o s e p h K e s s e l s K e r n b e g r i p p e n i n O r g a n i s e r e n v a n h e t l e r e n 523 HRD en HRM 525 D e m e e r w a a r d e v a n HRD 526 L e r e n d e p r o f e s s i o n a l s 527 To e k o m s t v o o r HRD 528 L i t e r a t u u r 528 O v e r d e a u t e u r s 530