KKC Venray 10 oktober 2012 Executieve functies bij Korsakoff Roos van Oort Klinisch Neuropsycholoog/Cognitief gedragstherapeut VGCt
Even voorstellen GGZ Centraal, loc. Juliana-Oord (Symfora) APZ 63 bedden, 10 detox bedden, poli Kliniek voor Neuropsychiatrie & NAH In de praktijk: cognitieve, psychiatrische en verslavingsproblemen Detox, diagnostiek en behandeling Roos van Oort, GGZ Centraal, loc. Juliana-Oord, Laren (nh)
Het syndroom van Korsakoff We weten best al wat over Korsakoff (ontstaanswijze)...... maar zeker niet alles Bijvoorbeeld: precieze criteria, welke plek hebben de executieve stoornissen hierin? r.vanoort@ggzcentraal.nl, loc. Juliana-Oord, Laren (N-H)
Neuropsychologie Neuropsychologische domeinen Premorbide niveau van cognitief functioneren Tempo van informatieverwerking Oriëntatie Aandacht Geheugen Ruimtelijk inzicht en ruimtelijke vaardigheden Executieve functies Let ook op: motoriek, taal, waarneming, praxis, sociale cognitie Roos van Oort, GGZ Centraal, loc. Juliana-Oord, Laren (nh)
Neuropsychologie van Korsakoff Een mogelijke definitie: Een in vergelijking met de andere cognitieve functies relatief ernstige, blijvende geheugenstoornis r.vanoort@ggzcentraal.nl, loc. Juliana-Oord, Laren (N-H)
Neuropsychologie van Korsakoff Wat betreft geheugen: Amnestische stoornis Ernstige stoornis in het aanleren en vastleggen/vasthouden van nieuwe informatie r.vanoort@ggzcentraal.nl, loc. Juliana-Oord, Laren (N-H)
Neuropsychologie van Korsakoff Symptomen in de praktijk Amnestische stoornis»anterograde en retrograde Desoriëntatie in tijd en plaats Confabulaties Executieve functiestoornissen r.vanoort@ggzcentraal.nl, loc. Juliana-Oord, Laren (N-H)
Neuropsychologie van Korsakoff Eigenlijk geen goede, duidelijke criteria DSM- IV-TR (handboek psychiaters) Korsakov Kennis Centrum (vnl. vanuit verpleeghuizen, in uitvoering) Korsakov GGZ instellingen (KEN, in uitvoering) r.vanoort@ggzcentraal.nl, loc. Juliana-Oord, Laren (N-H)
Neuropsychologie van Korsakoff DSM-IV: Persisterende amnestische stoornis door alcohol (291.1) A. Ontwikkeling van geheugenstoornissen (vermindering vermogen nieuwe informatie aan te leren of oude te herinneren) B: Significante beperkingen in sociaal of beroepsmatig functioneren en een significante beperking van het vroegere niveau van functioneren C: Niet uitsluitend tijdens het beloop van een delirium of een dementie en blijft langer dan gebruikelijk aanwezig bij intoxicatie of onthouding van het middel D: Veroorzaakt door direct fysiologische consequentie van een somatische aandoening (bv alcohol) r.vanoort@ggzcentraal.nl, loc. Juliana-Oord, Laren (N-H)
Neuropsychologie van Korsakoff Echter: Stoornissen in initiatiefname, overzichtsverlies etc ontbreken geheel in DSM criteria Juist erg beperkend voor dagelijks leven! r.vanoort@ggzcentraal.nl, loc. Juliana-Oord, Laren (N-H)
Neuropsychologie van Korsakoff Internationale studies Met name geheugen» (o.a. Kopelman, 2009) Echter ook aantal onderzoeken Over symptomen van apathie, overzichtsverlies etc» (O.a. Van Oort & Kessels, 2009; Brokate e.a., 2003). r.vanoort@ggzcentraal.nl, loc. Juliana-Oord, Laren (N-H)
Korsakoff syndroom Vaststellen van EF stoornissen is zeer van belang Executieve stoornissen zijn invaliderender dan geheugenstoornissen O.a. door negatieve impact op ADL Executieve stoornissen belemmeren effect van behandeling (behandeling is immers aanleren van nieuw gedrag) Roos van Oort, GGZ Centraal, loc. Juliana-Oord, Laren (nh)
Korsakoff syndroom Vaststellen van EF stoornissen is zeer van belang II EF bestaat echter uit een aantal componenten Geeft verschillende beelden Onderzoek beslaat soms 1 component Roos van Oort, GGZ Centraal, loc. Juliana-Oord, Laren (nh)
Korsakoff syndroom International Journal of Psychiatry in Clinical Practice, 2009; 13(1): 7881 Executive dysfunction in Korsakoff s syndrome: Time to revise the DSM criteria for alcohol-induced persisting amnestic disorder? ROOS VAN OORT1 & ROY P.C. KESSELS2,3 Objective. This study examines the profile of executive dysfunction in Korsakoff s syndrome. There is accumulating evidence of executive deficits in Korsakoff patients that may greatly affect activities of daily living. However, the DSM-IV criteria for alcohol-induced persisting amnestic disorder do not take this into account. In addition, existing studies have failed to determine the type of executive deficits in this syndrome. Methods. Executive functioning was assessed in 20 Korsakoff patients using the Behavioural Assessment of the Dysexecutive Syndrome (BADS), an ecologically valid neuropsychological assessment battery consisting of various subtests that assess planning, organisation, inhibition, shifting, cognitive estimation and monitoring. Results. Sixteen patients (80%) had executive deficits, i.e. impairments on at least one BADS subtest compared to a normative control group. Overall, the profile is characterized by planning deficits on unstructured tasks. Conclusions. Next to amnesia, executive deficits are a prominent characteristic of cognitive impairment in Korsakoff patients. It is argued that the new DSM criteria should consider incorporating executive dysfunction as an important feature of alcohol-induced persistent cognitive disorder.
Korsakoff syndroom Subtests Behavioural Assessment of the Dysexecutive Syndrome (BADS) Subtest Executive function Regel Wisseltest Concept shifting, response inhibitie Action Programmeertest Planning, probleem oplossen, shifting Sleutel Zoek test Planning, monitoring, reguleren van gedrag Temporele Schatting Een redelijke gok doen Dierentuintest Spontane planning, een strategie gebruiken Zes Elementen Test Planning, organiseren, shifting, controleren Roos van Oort, GGZ Centraal, loc. Juliana-Oord, Laren (nh)
Korsakoff syndroom International Journal of Psychiatry in Clinical Practice, 2009; 13(1): 7881 Executive dysfunction in Korsakoff s syndrome: Time to revise the DSM criteria for alcohol-induced persisting amnestic disorder? ROOS VAN OORT1 & ROY P.C. KESSELS2,3 Conclusie 16 van de 20 Korsakoff patiënten scoren op min. 1 subtest < 1,5 sd t.o.v. normgroep Uitval m.n. op de Zes Elementen Test, slechts 1 patiënt viel uit op Temporeel Schatten Meeste uitval dus bij ongestructureerd moeten plannen 4 patiënten scoorden niet afwijkend op enige subtest -> pure amnestische Korsakoff EF stoornissen niet noodzakelijk voor diagnose syndroom van Korsakoff dus
Korsakoff syndroom Executieve functiestoornissen o.b.v. ander onderzoek Een plan maken verminderd tot afwezig Shifting problemen, bv perseveraties Inhibitie problemen Werkgeheugen Zou intact zijn (bv recency effect) Echter : verminderd, m.n. bij grotere load meer fouten dan gezonden Cognitieve estimatie (schattingen maken) verminderd Temporele volgorde problemen (bv in biografie)
Cognitief functioneren Executieve functies veel theoretische modellen o.a. van Lezak (1995, 2005) Motivatie Planning Adequate uitvoering Monitoren/checken r.vanoort@ggzcentraal.nl, loc. Juliana-Oord, Laren (N-H)
Cognitief functioneren Executieve functies a la Lezak bij Korsakof Motivatie vaak gestoord, scoren minder hoog op observatielijst AES» (apathie evaluatie schaal, Marin, 1991) Bij plannen is het schatten verminderd (cognitieve estimatie) Tijdens uitvoering sneller afgeleid en mentaal minder flexibel, meer fouten bij meer belast werkgeheugen Monitoring/checken verminderd Bv zien pas bij navraag dat een zin of tekening niet klopt Temporele volgorde problemen hierdoor? r.vanoort@ggzcentraal.nl, loc. Juliana-Oord, Laren (N-H)
Samenvattend Dus executieve stoornissen bij Korsakoff Maar ook weer niet bij iedereen en niet bij iedereen hetzelfde. Roos van Oort, GGZ Centraal, loc. Juliana-Oord, Laren (nh)
Casus oriëntatie: Casus Patiënt weet datum vlot en juist te noemen Noemt spontaan eigen leeftijd 10 jaar jonger Veelvuldig agendagebruik valt op: compensatie? Strikt genomen geen desoriëntatie in tijd, wel onzeker in oriëntatie r.vanoort@ggzcentraal.nl, loc. Juliana-Oord, Laren (N-H)
Casus geheugen: Retrograde amnesie Casus Kennis vóór ziekte verminderd, mist ongeveer een half jaar; oude kennis intact Anterograde amnesie Nieuwe zaken aanleren zeer ernstig gestoord Vergeet afspraken, zaken die besproken zijn NPO bevestigt dit (o.a. scores op de VAT) Tijdsas Plaatst autobiografische zaken verkeerd Ervaart dit zelf, veel onrust, piekeren, slaapprobleem r.vanoort@ggzcentraal.nl, loc. Juliana-Oord, Laren (N-H)
Casus Casus confabulatie: Geen confabulaties Niet spontaan, niet uitgelokt Als zaken niet kloppen, toe te schrijven aan slecht geheugen voegt geen extra info toe r.vanoort@ggzcentraal.nl, loc. Juliana-Oord, Laren (N-H)
Casus executief: Casus Veel motivatie (reïntegratie, huis, contacten) Maakt zeer actief plannen (heel veel, holle management taal valt op) Stagneert tijdens uitvoer (afgeleid door andere zaken/emoties, snel te veel); persevereert duidelijk Ziet dit, teleurgesteld in zichzelf r.vanoort@ggzcentraal.nl, loc. Juliana-Oord, Laren (N-H)
Casus Executieve functies bij NPO - Niet verhoogd afleidbaar (Stroop) - Problemen met shiften (TMT) - Planningsgproblemen (BADS ZET, SZT; Tower of London) - Ongestructureerd ophalen oude kennis gaat redelijk - (letter fluency benedengemiddeld i.t.t. semantische fluency laag) - Conclusie: Shifting en planningsproblemen Roos van Oort, GGZ Centraal, loc. Juliana-Oord, Laren (nh)
Casus Executieve behandeling/benadering - Omgeving aanpassen/externe structuur - Gedragsmodificatie - Functietraining/stimulatie - Vaardigheidstraining - Externe hulpmiddelen - Strategietraining Roos van Oort, GGZ Centraal, loc. Juliana-Oord, Laren (nh)
Casus Omgeving aanpassen/externe structuur Samen dag en weekplanning maken, specifieke activiteiten in concrete stappen uitwerken, in tijd beperken, Functietraining/stimulatie Belafspraken vanuit afdeling tijdens verlof tbv monitoring van gedrag Externe hulpmiddelen Agendagebruik, oude vaardigheid Strategietraining Te slechte geheugenfuncties om dit aan te leren, als voorbeeldfunctie in gesprek Roos van Oort, GGZ Centraal, loc. Juliana-Oord, Laren (nh)
Conclusie I Executieve functiestoornissen komen vaak voor bij het syndroom van Korsakoff Verschillende executieve componenten kunnen gestoord zijn Vaak stoornissen in motivatie, planning, flexibiliteit en monitoring Roos van Oort, GGZ Centraal, loc. Juliana-Oord, Laren (nh)
Conclusie II Geheugenstoornissen beperken de mogelijkheden tot behandeling Omgevingsaanpassing, externe structuur, stimulatie (cue, prompt tbv monitoring) en inzetten van oude vaardigheden zijn zinvol Vaardigheidstraining en gedragsmodificatie (bij andere cases) m.b.v. foutloos leren ook zeker zinvol Roos van Oort, GGZ Centraal, loc. Juliana-Oord, Laren (nh)