Veredelingsbranche ING Economisch Bureau Nieuwe consolidatieronde op komst Wereldwijd sterke vraagstijging biedt veredelaars tot 2020 volop kansen De komende tien jaar zal er veel veranderen. De uitdagingen voor veredelaars zijn groot: voedselzekerheid en -veiligheid blijven hoog op de agenda staan, het aantal toepassingen van genetische technologieën in de veredeling stijgt zeer snel en de focus op duurzaamheid wordt almaar groter. Vanwege toenemende R&D- en octrooikosten is consolidatie van veredelaars onontkoombaar, zowel nationaal als mondiaal. De veredelingsbranche is innovatie pur sang en Nederland is dankzij een efficiënt georganiseerde keten en goede samenwerking in de segmenten groenten en sierteelt nog altijd toonaangevend in de wereld. Als kleine en middelgrote groenten- en sierteeltveredelaars niet adequaat en niet proactief inspelen op de volop aanwezige kansen (mondiaal sterk stijgende vraag) en bedreigingen (octrooiwetgeving, schaalvergroting, innovatieklimaat en tekort aan goed opgeleid personeel) kan die leidende positie in 2020 zomaar verdwenen zijn. Plaats in de keten van de veredelingsbranche Veredelen is het verbeteren en aanpassen van gewassen op gewenste eigenschappen. Vanouds vormen kruisen, selecteren van ouderplanten en het introduceren van materiaal uit andere streken de kernactiviteiten. Voordat teeltbedrijven aan de slag gaan met de nieuwe rassen vindt nog vermeerdering en opkweek plaats (zie figuur 1). Vermeerdering in de vorm van zaad- en stekproductie vindt in toenemende mate plaats buiten Nederland, vanwege een gunstiger klimaat, ruimere beschikbaarheid van grote landbouwoppervlaktes (o.a. nodig ter voorkoming van vermenging met oude rassen) en lagere arbeidskosten. Opkweek van jonge planten is een gespecialiseerder onderdeel in de keten en vindt juist weer vaker in de Nederlandse kassen en laboratoria plaats. Marktleider met hoge waardecreatie, exportgerichtheid en R&D intensiteit Nederland is internationaal leidend op het gebied van planten veredeling, vermeerdering en productie van uitgangsmateriaal, zeker in de segmenten groenten, sierteelt en aardappelen. De branche kent internationaal opererende grote bedrijven naast vele kleine familiebedrijven. De rendementen zijn bovengemiddeld hoog dankzij de enorme toegevoegde waarde (zie box 1). Box 1. Een kilo tomatenzaad is 250x meer waard dan een kilo goud Uit 1 kilo tomatenzaad (à 75.000) kan een teler een omzet halen van circa 4 mln. Alle consumenten bij elkaar betalen hiervoor 8 mln. 1 kilo goud heeft nu een recordmarktwaarde van ongeveer 32.000, dus dat is ongeveer 250 keer minder. Figuur 1 Veredeling is basis food, feed & flowers keten VEREDELING VERMEERDERING Bron: Plantum NL OPKWEEK TEELT VEILING/ GROOTHANDEL DETAILHANDEL De veredelingsbranche is het pareltje van onze economie Plantum NL is de branchevereniging van de veredelings- en vermeerderingssector en telt circa 400 leden. Bij de belangenbehartiging staat versterking van de internationale concurrentiepositie centraal. Volgens Van Elsen is deze branche nog één van de weinige echte maakindustrieën in Nederland en de pijler van het tuinbouwcluster. Bovendien is de waardecreatie fenomenaal. Ik geloof niet dat er een sector is die beter draait dan de onze en we zijn zeer kennisintensief, met gemiddeld 20% van de omzet die in R&D wordt teruggestopt. Aad van Elsen, directeur brancheorganisatie Plantum NL CONSUMENT/ EINDGEBRUIKER
Sterk exportgericht De exportwaarde van zaaizaad en plantgoed bedraagt circa 2,0 mrd, een verdubbeling in ruim tien jaar tijd. Nederland staat hiermee in de top drie van de wereld. Een kwart van de wereldwijde exporten komt van Nederlandse bodem. Voor de segmenten groenten, siergewassen, aardappelen en grassen is dit zelfs bijna de helft. en zeer R&D-intensief Internationale onderzoeks- en ontwikkelingsactiviteiten zijn geconcentreerd in Nederland: rond Wageningen, in het Westland en in Seed Valley (in en rondom Enkhuizen). Zolang een veredelingsbedrijf garanties heeft voor een goed rendement op investeringen in R&D zal het nieuwe rassen blijven ontwikkelen. Vele veredelingsbedrijven integreren vanouds de rasontwikkeling, productie en verkoop van zaad. Bij andere business modellen zijn schakels in de ketens afgestoten (bv. verkoop in buitenland via licenties op octrooien) of juist opgenomen (bv. toegepast biotechnologisch of fundamenteel onderzoek). Afhankelijk van het gekozen business model zal de focus van een bedrijf meer liggen op de verkoop of op een sterke octrooipositie. Segmentering: food, feed & flowers De veredelaars worden in vier subgroepen onderscheiden: food (groente-/fruitzaden en pootaardappelen), feed (graszaden en voedergewassen) en flowers (bloemzaden en potplanten). Dit zijn wat betreft productie- en exportwaarde ook de vier dominante productcategorieën in de veredelingsbranche (zie figuur 2). Figuur 2 Aandeel in de 2 miljard exportwaarde van zaaizaad en plantgoed naar segment, 2009 Groente- en fruitzaden Pootaardappelen Graszaden en voedergewassen Bloemzaden en potplanten Bron: CBS, LEI; bewerking ING Economisch Bureau Groente- en fruitzaden De wereldmarkt voor veredeling van groentezaden heeft een omvang van bijna 3 mrd en de jaarlijkse groei bedraagt circa 6%. Er is onder invloed van enerzijds opvolgingsproblemen bij familiebedrijven en hoge toetredingsdrempels voor nieuwkomers en anderzijds door het prijskaartje dat hangt aan technologische vooruitgang al een flinke consolidatieslag geweest. Het aantal spelers dat de wereldmarkt domineert, daalde van twintig naar negen 1 (87% marktaandeel). Deze negen bedrijven hebben Nederlandse dochters, partners of oorsprong. Vijf hebben een vestiging in de Seed Valley: Syngenta, Seminis, Nickerson- Zwaan, Bejo en Enza. De grotere veredelaars kennen veelal een jaarlijkse omzetgroei van 10% en een winstpercentage van 20. Ze stoppen 20-25% van de omzet in R&D, hoger dan bij farmaceutische bedrijven. Na de top 9 komt een groep van circa twintig kleinere spelers: het middensegment. Ten slotte is er een categorie lokale veredelaars, die één of twee gewassen veredelen. Decennia lang zijn er - behoudens enkele uitzonderingen in niches - nauwelijks nieuwe toetreders geweest vanwege de hoge drempels. De hoogste drempel is het vanwege de lange time-to-market benodigde startkapitaal van minstens 250 mln ten behoeve van investeringen. Andere drempels zijn de behoefte aan zeer gespecialiseerd hoog opgeleid personeel (veredelaars, moleculair biologen, biochemici enz.) en de noodzaak te beschikken over biologisch materiaal of zelfs een genetische databank. De technische ontwikkelingen gaan steeds sneller. Technieken die vijf jaar geleden zijn geïntroduceerd, raken snel achterhaald. De veredeling en handel van fruitzaden is een veel kleinere markt. Volgens Eurostat heeft fruit een aandeel van slechts 5% in de uitvoer van groente- en fruitzaden. Vermeldenswaard is wel dat het Nederlandse Inova Fruit er in geslaagd is door toepassing van cisgenese Gala appels op de markt te brengen die resistent zijn voor schurft en geschikt voor mensen met bepaalde voedselallergieën. Cisgenese is een techniek die gebruik maakt van natuurlijke genen, afkomstig van de plant zelf of van verwante kruisbare soorten. Pootaardappelen De Nederlandse bedrijven HZPC en Agrico zijn mondiale marktleiders. Er zijn in ons land ongeveer vijftig aardappelveredelaars, van heel groot tot heel klein. Aardappel is een zogenoemd tetraploïd gewas, waardoor het lastig te veredelen is via de klassieke technieken. De aardappel wordt doorgaans op vegetatieve wijze vermeerderd. Er vinden nog veel trial & error kruisingen plaats. Vanwege de ingewikkelder genetische samenstelling is er een achterstand ontstaan in de toepassing van moderne genetische technologieën. Er wordt bij veredeling bovendien op veel meer aspecten gelet dan alleen op de opbrengsten: kun je er gemakkelijk chips van maken, zijn ze goed te bakken, te frituren e.d. Wageningen is samen met universiteiten in zes andere landen bezig met het ontrafelen van het genoom van de aardappel. Uiteindelijk zal een nieuwe standaard voor veredeling ontstaan, die leidt tot een versnelling van genetische toepassingsmogelijkheden. Een voorbeeld is Marker 1 Monsanto (Royal Sluis, Bruinsma, De Ruiter, Western Seed, Seminis), Syngenta (Zaadunie), Limagrain (Nickerson-Zwaan), Bayer Crop Science (Nunhems), Takii (Bioseed), RijkZwaan, Sakata, Bejo en Enza. Veredelingsbranche December 2010 2
Het veredelingsproces gaat steeds sneller, waardoor kleinere veredelaars in 2020 geen bestaansrecht meer hebben. HZPC - wereldwijd actief in veredeling, vermeerdering en verkoop van pootaardappelen - had in 2009/2010 een omzet van 211 mln. Van de omzet wordt ruim 5% aan R&D besteed. Dit is lager dan bij andere zaden, echter ook de netto marges zijn veelal lager: 2-3% van de omzet. HZPC kent drie pijlers: Traditional (50% van omzet), Processing (25%) en Retail fresh (25%). Ieder segment heeft zijn eigen afnemers en regisseurs, rassen, veredelingstechniek en marketing. Elk jaar begint HZPC met honderden kruisingen, die ongeveer 250.000 unieke klonen c.q. zaadjes opleveren, waaruit uiteindelijk drie nieuwe rassen voortkomen. Doel is elke twee jaar een ras te hebben ontwikkeld met commercieel succes (> 100 ha productieareaal). Als dankzij merkers veel beter en sneller kan worden getest, is de consequentie dat kleinere veredelaars zullen uitvallen: zij kunnen de hoge investeringslasten voor de apparatuur niet opbrengen. HZPC verwacht dat over 7-8 jaar de kleine onafhankelijke veredelaars geen bestaansrecht meer hebben: Kleintjes die zich niet hebben aangesloten bij grotere kwekers worden in toenemende mate afhankelijk van toevalstreffers en daar kun je geen bedrijf op bouwen. Gerard Backx, directeur HZPC, veredelaar pootaardappelen Assisted Breeding: door toepassing van resistentie merkers kun je al binnen twee in plaats van ongeveer zes jaar rassen selecteren en de kosten enorm inperken. Anderzijds kunnen dankzij succesvolle toepassingen in de teelttechniek de productieopbrengsten jaarlijks met 2-3% toenemen. Graszaden en voedergewassen Vanouds neemt Nederland een leidende positie in wat betreft de teelt van graszaden. Royal Barenbrug Group - ook actief in granen, maïs en andere voedergewassen - is in Europa marktleider met een marktaandeel van 70%. Daarnaast zijn er nog twee wereldspelers: het Deense DLF Trifolium 2 en het Duitse Eurograss 3. Dezelfde bedrijven zijn samen met het Franse Limagrain in Europa ook leidend op het gebied van voedergewassen. De wereldmarkt wordt beheerst door Monsanto, Pioneer en Syngenta. Het Nederlandse graszaadareaal is in de loop der jaren 2 Volgens website s werelds grootste graszadenproducent (marktaandeel 20%); in 2003 kochten ze Nederlandse Innoseeds van Cebeco. 3 Combinatie ontstaan in 2005 uit Deutsche Saat Veredelung AG (DSV), Hunsballe Frø en Zelder B.V. gedaald van ruim 18.000 naar 12.000 hectare, voornamelijk het gevolg van de door boeren geëiste minimumgarantieprijs en de verslechterende concurrentiepositie ten opzichte van graan: grasteelt is moeilijker, duurder en zowel qua input als oogst risicovoller dan die van graan. Deze twee elementen spelen in Denemarken, Europa s grootste grasproducent, een minder grote rol. In de graszadenbranche wordt in vergelijking met andere branches veelal nog op een traditionele wijze veredeld. Het veredelingsproces duurt langer (ongeveer 15 jaar), vanwege het feit dat gras een kruisbestuiver is en geen hybride. Met de voortschrijdende techniek wordt veredeling steeds kostbaarder. Kosten voor techniek vormen ook een steeds hoger aandeel binnen de verkoopprijs (nu al 80%). Zodra graszadenveredelaars gedwongen zijn af te stappen van hun traditionele werkwijze, zullen de uitgaven aan technologieën exponentieel toenemen. Dit zal resulteren in een opschoning van het aantal veredelaars. Bloemenzaden en potplanten In de sierteelt zijn er veel gewassen en spelers. Toonaangevend zijn Royal Van Zanten, Dekker Chrysanten, Fides en Anthura. Het aantal genetisch gemodificeerde veredelingsproducten in de gehele agrarische sector zal exponentieel snel groeien Royal Barenbrug Group is een wereldwijd opererend familie bedrijf (gestart in 1904) dat actief is in plantenveredeling, graszaadproductie en verkoop van grassen en voedergewassen. Het bedrijf produceert jaarlijks 75.000 ton graszaad, waarvan ruim 12.000 ton wordt verwerkt in Nederland. De jaaromzet bedraagt rond de 150 mln, het aantal werknemers 500. Belangrijkste eindgebruikers zijn melkveehouders, gevolgd door sport en recreatie. Barenbrug is bezig met continue internationalisering. Bas Barenbrug is van mening dat ook binnen Europa teelt van genetisch gemodificeerde gewassen in 2020 realiteit zal zijn, althans voor de niet direct voor menselijke consumptie bedoelde producten. Er zijn wereldwijd al vele genetisch gemanipuleerde soja- en maïsrassen toegelaten en diverse landen staan wel willend tegenover gentech rassen. De grassector zelf kan gentech onderzoek echter niet of nauwelijks betalen. De winstmarges zijn veel lager dan die van bijvoorbeeld groentezaden. De R&D budgetten van Monsanto, Syngenta en Bayer zijn heel erg groot: zij spenderen in één dag aan R&D wat de hele graszaadsector in één jaar uitgeeft. Bas Barenbrug, directeur Royal Barenbrug Group Veredelingsbranche December 2010 3
Handel en telers bepalen voor 80% wat wij als veredelaars doen; de consumentenwens is nauwelijks bepalend De veredeling bij Royal Van Zanten (als teler begonnen in 1862 met aardappelen en bloembollen) begon met chrysanten en alstroemeria s. Sinds 2003 ligt de bedrijfsfocus nog meer op R&D. Marktkansen vormen onze belangrijkste driver, maar vooral wat de handel en de telers willen, is hierbij erg bepalend. De rest van de keten is voor ons slecht bereikbaar. De teler wil vooral een betrouwbaar en hoogproductief gewas. De handel wil vooral iets dat goed houdbaar is. Kleur, geur en uiterlijk zijn alleen belangrijk als het een meerprijs op de veiling geeft. De consumentenwens is nauwelijks bepalend. Er is namelijk niet te voorspellen of wat de consument mooi vindt ook succesvol wordt. Het is een voordeel om dicht bij de markt te zitten en zo goede feedback te krijgen en trends in bv. kleur snel op te pikken, maar het traject van kruisen tot vermarkting duurt soms wel 10-12 jaar. Het is dan ook relevanter om je bij de verbetering van plantenrassen te richten op kostenefficiency en betrouwbaarheid: aspecten als houdbaarheid, ziekteresistentie en het aantal stuks per m 2. Sjoukje Heimovaaraa, directeur Royal Van Zanten Research Na het kruisen van de bloemen ontstaat zaad, dat geoogst wordt. Dit wordt vervolgens gezaaid en uitgeplant in proefvelden en vervolgens doorgeselecteerd. De geselecteerde kruisingen worden op vegetatieve wijze vermeerderd, meestal eerst via stek, vervolgens via meristeem in laboratoria. Elk jaar wordt het zaaisel doorgeselecteerd, zodat na 7-10 jaar hooguit drie nieuwe rassen overblijven. Dankzij genetische technieken kun je in het lab al een voorselectie doen op aan- of afwezigheid van een bepaald gen. Dit brengt het aantal door te selecteren materiaal aanzienlijk terug en dat scheelt tijd, ruimte en daarmee geld, waardoor de time-to-market sterk kan worden ingekort. Marktgroei, consolidatie en concentratie De wereldmarkt voor commercieel zaaizaad is verdrievoudigd in dertig jaar tijd en bedraagt in 2010 volgens schattingen van de International Seed Foundation (ISF) $ 42 mrd (zie figuur 3). Dit is vooral het gevolg van mondialisering van de afzetmarkt. Het marktaandeel van de top drie bedrijven steeg in die periode van 5% naar 36%. De top 3 bestaat uit Monsanto (V.S.), DuPont dochter Pioneer Hi-Bred (Canada) en Syngenta (Zwitserland). Na een eerste consolidatiegolf in de eerste helft van de jaren zeventig, waarbij veredelingsbedrijven vooral door farmaceutische bedrijven werden gekocht, begon eind jaren negentig een tweede ronde in het concentratieproces. Monsanto werd door een serie overnames, die begon in Figuur 3 Marktomvang in dertig jaar verdrievoudigd; top 3 heeft marktaandeel 36% 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 1979 1985 Marktaandeel Top 3 (r. as) 1996 2006 2010 _ Totale markt (in $ mrd) Bron: ISF, Bernard le Buanec en jaarverslagen Monsanto, DuPont en Syngenta; bewerking: ING Economisch Bureau 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 2004, leider in de zaadmarkt (aandeel 19%). De Ruiter Seeds werd in 2008 gekocht. Syngenta was het resultaat van de fusie van Novartis en AstraZeneca in 2000. Syngenta s meest recente grote overname was in 2008 Goldsmith Seeds, in het segment pot- en tuinplanten. SWOT analyse In tabel 1 staat een overzicht van de drie door ING gekozen en veralgemeniseerde belangrijkste sterktes, zwaktes, kansen en bedreigingen. Deze onderwerpen zijn gebaseerd op een reeks van afgenomen interviews en ronde tafel bijeenkomsten. Uiteraard zijn er verschillen per productsegment. De sterke punten zijn in het bovenstaande al aan de orde gekomen. Hieronder worden de andere categorieën besproken, die voor de ondernemers het komende decennium een grote rol zullen spelen in het maken van strategische keuzes. Imagoverbetering en nog betere samenwerking nodig De zwaktes zullen door ondernemers en stakeholders moeten worden omgevormd tot kansen. Allereerst moeten veredelaars het imago opkrikken en de conservatieve cultuur ( te veel denken in vaste patronen ) overboord gooien. Veredelaars vinden zichzelf niet sexy ( eigenlijk hebben we helemaal geen imago ). Veel veredelaars zijn te bescheiden, waardoor de kracht en het unieke van de branche onbekend zijn gebleven. Omdat de toetredingsdrempels en de kosten om een nieuw ras succesvol op de markt te brengen hoog zijn, zal nog beter samengewerkt moeten worden, bijvoorbeeld in de vorm van uitwisseling van technologieën. Anders stokken de innovaties en dus de verdere productiviteitsverbeteringen. Ook op dit punt werkt het zelfbeeld van veredelaars tegen. 5% 0% Veredelingsbranche December 2010 4
Over het algemeen zijn de diverse productsegmenten binnen de veredeling te specifiek voor zinvolle samenwerkingsverbanden. Bovendien is de behoefte aan samenwerking niet al te groot: vele bedrijven hebben een cash cow. Het Nederlandse tuinbouwcluster is wereldberoemd en mede groot geworden dankzij de enorme concurrentie. Echter een vorm van krachtenbundeling, bijvoorbeeld op het vlak van een belangrijk beleidsdossier als octrooien, maakt de sector alleen maar sterker. Inspelen op toenemende behoefte voedselzekerheid en duurzaamheid Om de snel groeiende wereldbevolking te kunnen blijven voeden, zullen nieuwe rassen in een hoger tempo ontwikkeld moeten worden. De wereldbevolking zal toenemen van ongeveer 7 miljard inwoners nu naar 9 miljard in 2050 (+30%). Volgens de FAO groeit de vraag naar voeding in deze periode echter met liefst 70%. Ook de welvaart en de daarbij behorende behoefte aan westerse voedingspatronen, vooral in de BRIC-landen, spelen hierbij een rol. Productiviteitsverhoging zal 85% van de vraaggroei moeten opvangen, terwijl 15% kan worden gevonden door meer areaal te ontwikkelen. Tegen de achtergrond van onder meer opgelegde milieubeleidsdoelen en verwachte klimaatsveranderingen dreigt echter niet alleen het gevaar van schaarste aan grond, maar ook aan water, grondstoffen en energiebronnen, en dus ook van voedsel. De behoefte aan hergebruik en de roep om een bio-based economy Tabel 1 Drie sterktes, zwaktes, kansen en bedreigingen voor de veredelingsbranche STERKTES - Stabiliteit, waardecreatie en exportgerichtheid - Ketenintegratie en samenwerking - Hoge tempo en intensiteit R&D ZWAKTES - Imago: onbekend en conservatief - Hoge toetredingsdrempels beperken innovatie - Hoge kosten commercialisering KANSEN - Voorzien in stijgende wereldvraag naar (veilig) voedsel - Toepassing nieuwste genetische technieken - Inspelen op duurzaamheid BEDREIGINGEN - Octrooiwetgeving - Consolidatie en internationalisatie - Slechte innovatie- en onderwijsklimaat Bron: interviews Syngenta, Rijk Zwaan, Royal Van Zanten, HZPC, Royal Barenbrug Group, Plantum NL en TTI Groene Genetica en Ronde Tafel Bijeenkomsten; bewerking ING Economisch Bureau worden groter. Veredelaars, die de basis vormen van de voedselketen, kunnen hier een belangrijke bijdrage aan leveren. Achterstand in toepassing gentechnieken loopt op In plaats van op de klassieke wijze wordt er steeds meer via geavanceerde biotechnologische methoden veredeld. Een groeiend deel hiervan betreft genetische modificaties. De V.S. en China lopen hierbij voorop en bouwen hun voorsprong snel uit. Het hoge aantal aanvragen voor veldproeven met genetisch gemodificeerde gewassen uit deze landen en het lage aantal vanuit Europa illustreren deze trend. Ingrepen in genetische eigenschappen van planten zorgen niet alleen voor een hogere ziekteresistentie, maar bepalen ook in toenemende mate kwaliteit, uniformiteit, bewaarmogelijkheid, klimaatbestendigheid, smaak, kleur, geur en/of grootte. Andere technieken zoals in-vitrofertilisatie (ivf), DNA technologie, genetische modificatie waarmee transgene gewassen worden geproduceerd 4 en cisgenese zijn in Nederland sinds de jaren tachtig geïntroduceerd. Deze ontwikkelingen hebben geresulteerd in een efficiency- en kwaliteitsslag in de veredelingsbranche. De ontwikkelingstijd van nieuwe rassen voor groenten kon hierdoor bijvoorbeeld worden verkleind van 10-25 jaar naar 4-11 jaar 5. Bij de veredeling van pootaardappelen bestonden er twee jaar geleden nog geen merkers voor resistentie, inmiddels ongeveer tien. Ook het tempo waarin nieuwe merkers worden ontdekt zal exponentieel toenemen. Bij tomaten is Marker Assisted Breeding heel gangbaar: sinds 1995 zijn al duizenden merkers ontwikkeld. Derde consolidatiegolf bedreigt middensegment De top 3 van plantenveredelingsbedrijven op wereldschaal bestaat anno 2010 uit geïntegreerde life science bedrijven, die naast zaad ook gewasbescherming en geneesmiddelen in hun portfolio hebben. ING verwacht dat de consolidatietrend zich de komende jaren zal voortzetten en dat voor 2020 de derde grote consolidatieslag achter ons ligt. De belangrijkste driver hierbij is de toenemende stroom van octrooien, waardoor de toegang tot biologisch materiaal voor vele veredelingsbedrijven beperkt wordt. Een tweede impuls komt van de hoge investeringen die gemoeid zullen zijn met de toepassing van nieuwe genetische veredelingstechnieken. Alleen nog grotere internationaal opererende conglomeraten kunnen deze investeringen opbrengen. 4 Op dit moment zijn in Europa 31 transgene gewassen toegelaten: 17 maïs-, 6 katoen-, 3 koolzaad- en 3 sojasoorten, 1 suikerbiet en 1 zetmeelaardappel (de Amflora). 5 Bron: Veredelde Zaken, de toekomst van de plantenveredeling in het licht van de ontwikkelingen in het octrooirecht en het kwekersrecht van Centrum voor Genetische Bronnen Nederland en WUR, november 2009. Veredelingsbranche December 2010 5
Door de concentratie in de sector dreigt ook het aantal veredelingsprogramma s te verminderen. Bovendien bestaat het gevaar dat een groot deel van de wereldwijde voedselvoorziening afhankelijk wordt van slechts enkele bedrijven. Voor het middensegment is de consolidatietrend op mondiale en nationale schaal een bedreiging. Zij moeten een positie zien te vinden tussen enerzijds de grote beursgenoteerde ondernemingen met een businessmodel gericht op inkomstenlicenties uit bulkproducten zoals maïs en soja en anderzijds bedrijven die zich met traditionelere businessmodellen focussen op productsegmenten, lokale markten of niches. Voorsprong in kennisinfrastructuur loopt terug Nederland steekt 1,7% van zijn bruto binnenlands product in R&D en de kennisinfrastructuur en dat is te weinig: het Europese gemiddelde is 1,9%, de richtlijn 3,0%. De investeringen in de nog altijd sterke agrarische kennisbasis nemen ook al jaren af, terwijl de kennisinfrastructuur op het gebied van bijvoorbeeld groenteveredeling in de V.S. en China zich snel ontwikkelt. Last but not least is er een structureel tekort aan hoog opgeleid personeel. Investeren in beter onderwijs - zodat meer Nederlandse studenten behouden kunnen blijven voor de veredelingsbranche - is volgens de veredelaars cruciaal en getuigt van een langetermijnvisie. Het is aan de ondernemers zelf om niet af te wachten en ook zelf te investeren in innoveren en in onderwijs. Deelnemen aan coöperaties en samenwerkingsverbanden is daarbij cruciaal. De overheid is slechts verantwoordelijk voor gunstige randvoorwaarden (gewasbescherming, fytosanitaire maatregelen, exportpromotie en onderwijs) en voor een focusbeleid. Gunstig voor de sector is dat Flowers & Food nog steeds als speerpunt genoemd wordt in het nieuwe regeerakkoord. Voor het behoud van de sector moet de overheid blijvend investeren in randvoorwaarden Dit instituut is in 2007 van start gegaan. Doel was de sinds eind jaren tachtig optredende erosie in het Nederlandse R&D-complex en de verschuiving van structurele naar incidentele steun om te buigen. Het budget bedraagt 46 mln voor circa vijf jaar. In de praktijk wordt 30% hiervan opgebracht door het bedrijfsleven. Driekwart van het budget wordt besteed aan onderzoek naar veredeling van groentezaden en 15% naar sierteelt. De Geus vreest niet voor het verlies van R&D, omdat Nederland - in tegenstelling tot in de farmacie - wèl een wereldspeler en the place to be is. Wel moeten de politiek en het beleid de randvoorwaarden voor innovatie blijven creëren en moeten we niet altijd het braafste jongetje van de klas willen zijn. Bernard de Geus, directeur Technologisch Topinstituut Groene Genetica De uitkomst van de octrooidiscussie is veel meer bepalend voor de toekomst van de veredelingsbranche dan de discussie over nieuwe genetische methoden Groenteveredelaar en -producent Rijk Zwaan behoort met een omzet van 200 mln tot de top 5 van groenteveredelaars in de wereld. Het in 1924 begonnen bedrijf is uitgegroeid tot s werelds grootste familiebedrijf in de veredeling, met 1.800 medewerkers (waarvan 800 in Nederland) en een assortiment van 25 groenten en 900 rassen. Het bedrijf is marktleider in sla en spinazie maar ook tomaat, meloen en paprika zijn belangrijke producten. Volgens Rijk Zwaan dreigt het huidige octrooirecht de ontwikkeling van nieuwe rassen in te perken. Kleinere veredelaars krijgen het dan zwaar en de sector wordt beheerst door de grote, beursgenoteerde en wereldwijd actieve ondernemingen. De veredeling van spinazie is bijvoorbeeld nu al afhankelijk van slechts drie spelers. Als die om wat voor reden dan ook afhaken, dan eten we geen spinazie meer. Ben Tax, directeur Rijk Zwaan Octrooirecht beperkt innovatief vermogen kleine telers en pusht marktconcentratie Om een nieuw plantenras te ontwikkelen moet er veel geld worden geïnvesteerd. Om deze investeringen terug te kunnen verdienen, is bescherming van nieuwe rassen en vindingen cruciaal en daartoe werd al in de jaren veertig het kwekersrecht 6 ingesteld. Wat het innovatief vermogen van de veredelingsbranche betreft, lijken de beperkingen van de Europese octrooiregelgeving in toenemende mate de vrijheden van het kwekersrecht te overvleugelen. Het huidige Europese octrooirecht draagt bovendien bij aan de verdergaande marktconcentratie in de sector. De in 1998 goedgekeurde Europese Bio-octrooirichtlijn maakte ook octrooibescherming van plantgerelateerde uitvindingen mogelijk. Plantengenen of gensequenties kunnen gepatenteerd worden, plantenrassen niet 7. Het octrooirecht kent geen breeders exemption. Hierdoor kan de octrooi- 6 Afhankelijk van het gewas heeft het kwekersrecht in Europa een bescherming van 20 tot 30 jaar en gedurende deze periode is exclusieve exploitatie mogelijk. Een uitzondering is gemaakt in de vorm van de kwekersvrijstelling of breeder s exemption. Deze houdt in dat er wel handelingen mogen worden verricht voor het kweken van nieuwe rassen met teeltmateriaal waarop een ander al een kwekersrecht heeft. 7 Over de interpretatie van deze bepaling bestaat geen eenduidigheid. Uit de Novartis case volgde dat als bepaalde genetische planteneigenschappen octrooieerbaar zijn, dat dan indirect ook het ras onder het octrooirecht valt. Consequentie was dat rassen niet meer gebruikt kunnen worden voor verdere innovaties. Veredelingsbranche December 2010 6
houder een exclusieve claim op genetisch materiaal leggen en kan hij bepaalde genetische bouwstenen afschermen voor gebruik door anderen. De octrooihouder kan - uiteraard tegen betaling - wel licenties verlenen aan andere veredelaars. Patenten blijven belangrijk voor stimulatie van innovatie, volgens het principe free access, but no access for free Syngenta, naast zaad actief in gewasbescherming, telt 25.000 medewerkers in meer dan 90 landen. Bij Syngenta Seeds Nederland werken 700 mensen. Op de wereldzaadmarkt neemt Syngenta plaats 3 in. De veredelingsactiviteiten zijn breed: groenten en bloemen, maar ook maïs, soja, suikerbieten, koolzaad, zonnebloem, tarwe, gerst, rijst en katoen. Wat betreft R&D ligt de focus op de grotere gewassen, die ook door de grote, professionele telers worden geproduceerd. R&D is al een lange tijd niet alleen in Nederland geconcentreerd, maar ook in vele andere Europese landen en o.a. China en India. Plantum NL heeft de alarmklok geluid voor de veredelingsbranche en wil dat gepatenteerd genetisch materiaal breed beschikbaar is voor alle veredelaars en pleit voor opname van een volledige breeders exemption in de nieuwe Richtlijn. Syngenta draagt met haar 4-Pillar Solution een ander standpunt uit voor de veredeling via native traits (natuurlijke eigenschappen). Uitgangspunten zijn dat materiaal beschikbaar moet blijven voor veredeling en dat via een eenvoudig en transparant licentiesysteem voor alle veredelaars toegang tot gepatenteerde eigenschappen wordt geregeld. Henk Driessen, algemeen directeur Syngenta Seeds Het voornemen van de vorige regering was een beperkte kwekersvrijstelling op te nemen in de Rijksoctrooiwet, waarbij geen licentie meer nodig is van de octrooihouder om plantenmateriaal te gebruiken voor het ontwikkelen van nieuwe plantenrassen. De vaste Kamercommissie heeft op 30 juni 2010 een motie om actief te zoeken naar draagvlak voor herziening van de Europese richtlijn zodanig dat genetisch materiaal van planten beschikbaar blijft voor verdere veredeling en vermarkting verworpen. Wel werd de minister van LNV opgeroepen om de mogelijkheden voor een volledig vrij kwekersrecht binnen het Nederlandse octrooirecht te onderzoeken. Ook werd een motie aangenomen met het verzoek aan de regering om binnen een jaar de Kamer te informeren over hoe om te gaan met reeds (te) breed verleende octrooien op nationaal, Europees en mondiaal niveau. De dialoog met stakeholders is onder voorzitterschap van Plantum NL 24 augustus 2010 van start gegaan. Onderzocht wordt hoe te komen tot standaardvoorwaarden voor licentieverlening. Conclusie Op basis van bovenstaande analyse van sterktes, zwaktes, kansen en bedreigingen voor de veredelingsbranche kunnen de volgende conclusies worden getrokken en aanbevelingen worden gedaan. De uitgangspositie voor veredelaars is gunstig, want wereldwijd stijgt de voedselvraag snel. In 2020 zal de branche een nieuwe consolidatiegolf achter de rug hebben. Drivers hiervoor zijn de steeds hogere octrooien investeringskosten. Vooral het middensegment zal onder druk komen te staan. Aanbevelingen 1. Blijf investeren in innoveren. Zolang Nederland op alle drie relevante vestigingsfactoren (onderwijs- en kennisinfrastructuur, logistiek en kapitaal) minder progressie blijft boeken dan andere landen (met voorop China en de V.S.) loopt het innovatieve vermogen van veredelaars en op den duur ook van het gehele tuinbouwcluster gevaar. 2. Duurzaam is geen hype: be bio based! Ondernemers die vinden dat duurzaamheid een sterk overgewaardeerd begrip is, hebben het mis. Green is the future. Schaarste aan water, energie, grond, grondstoffen en dus ook veilig voedsel betekent dat veredelaars het voortouw kunnen nemen op weg naar een bio-based economy. 3. Bescherm je processen en producten en ontwikkel een octrooistrategie In het businessmodel anno 2020 zullen veredelaars waarschijnlijk steeds meer inkomsten genereren uit de verkoop van licenties. Het internationale octrooirecht lijkt het kwekersrecht te gaan overvleugelen. Patenteren is dus een must, hoe kostbaar dit soms ook is voor kleinere veredelaars. 4. Werk aan je imago en kom uit de kas. Buitenstaanders kennen de veredelingsbranche niet of nauwelijks. De ondernemers hebben zich geclusterd en dat maakt ze enerzijds krachtig, maar ook kwetsbaar. Het is niet alleen een kwestie van uit de kas komen, maar ook van out of the box denken. 5. Wie vroeg zaait, zal beter oogsten. Je staat als veredelaar sterker als je weet waar je in 2020 wilt staan en hoe je er moet komen. Alle voors en tegens van het huidige en van de alternatieve businessmodellen moeten bekend zijn. Veredelaars die een proactieve strategie ontwikkeld hebben, zullen beter in staat zijn productiviteits- en rendementsverbeteringen te realiseren dan ondernemers die afwachten. Veredelingsbranche December 2010 7
Meer weten? Kijk op ING.nl/zakelijk Of bel met Kees van Beek, Sectorspecialist Tuinbouw 06 50 682 348 Martin van Wirdum, Sectorspecialist Tuinbouw 06 30 268 089 Henk van den Brink, Sectoreconoom 020 563 95 06 Wilt u nieuwe publicaties per e-mail ontvangen? Ga naar ING.nl/economischepublicaties Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uit oefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. Deze publicatie is louter informatief en mag niet worden beschouwd als advies. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijke zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 10 december 2010.