Smenvtting Op 1 pril 2001 trd de wet SOV in werking. Op grond vn deze wet kunnen justitibele verslfden die n een ntl in de wet genoemde voorwrden voldoen, in het kder vn een strfrechtelijke mtregel, voor een periode vn ten hoogste twee jr gedwongen in een inrichting voor de opvng vn verslfden worden gepltst. Toen het wetsontwerp in 2000 door de Eerste en Tweede kmer werd ngenomen, werd hierbij de voorwrde gesteld dt de SOV zou strten ls experiment dt n zes jr geëvlueerd zou worden. Afhnkelijk vn de uitkomst vn de evlutie zou de mtregel worden voortgezet of ingetrokken. In 2001 verleende het Wetenschppelijk Onderzoek- en Documenttiecentrum vn het Ministerie vn Justitie n het Amsterdm Institute for Addiction Reserch (AIAR) en het Trimbos Instituut de opdrcht het evlutieonderzoek uit te voeren. Het Trimbos Instituut werd verntwoordelijk voor de procesevlutie, het AIAR voor de effectevlutie. Dit rpport beschrijft de resultten vn de effectevlutie. Drng en dwng bij justitibele verslfden Een belngrijke pijler vn verslvingsbehndelingen in een strfrechtelijk justitieel kder is de not vermindering overlst uit 1993. Deze noemt justitiële drng ls één vn de instrumenten om criminele overlst te bestrijden. Hierbij krijgen verslfden de keuze tussen behndeling of detentie. Deze stok chter de deur is voorl vn belng omdt deze groep verslfden zich uitsluitend op bsis vn vrijwilligheid moeilijk lt beïnvloeden. Het gedrgstheoretische model vn Mrlow lt overigens zien dt er nst justitiële drng nog vele ndere vormen vn drng zijn die op iemnd kunnen inwerken en dt de zogenoemde vrijwillige instroom (in de zin vn niet onder justitiële drng) drom heleml niet zo vrijwillig hoeft te zijn. Interventies onder justitiële drng vinden plts op het rkvlk vn justitie en verslvingzorg. Dit mkt dt nst verbetering vn de situtie vn de cliënt middels een vernderen c.q. stbiliseren vn zijn middelengebruik ook het voorkomen of in ieder gevl terugdringen vn de criminele recidive een doel is. Hiervoor is het nodig dt de cliënt in behndeling komt, in behndeling blijft en op zodnige wijze deelneemt n de behndeling dt de beoogde gedrgsvernderingen teweeg worden gebrcht en bij voorkeur ook voor lngere tijd beklijven. Als het effect vn de Nederlndse drngprogrmm s op deze kenmerken wordt geëvlueerd, blijkt dt slechts een beperkt deel vn de doelgroep instroomt in behndeling, de invloed vn drng op behndelretentie beperkt is en de bevindingen ten nzien vn het effect vn drnginterventies op de psychosocile en verslvingsproblemtiek en criminliteit op bsis vn deze onderzoeken moeilijk vst te stellen is. Als belngrijke oorzk vn het beperkte effect vn justitiële drng op bereik en retentie vn de drnginterventies wordt de beperkte intensiteit vn de justitiële drng genoemd.
14 Effectevlutie vn de Strfrechtelijke Opvng Verslfden (SOV) Tot de invoering vn de Strfrechtelijke Opvng Verslfden (SOV) ws dwngopnme of dwngpltsing vn verslfden lleen mogelijk bij gevr voor zichzelf of de omgeving. Dwngpltsing in het kder vn criminele overlstbestrijding ws niet mogelijk. Dwng ws voor gevr, drng voor criminele overlst. Dit vernderde met het in werking treden vn de wet SOV in 2001. Hoewel er formeel nog sprke moet zijn vn gevr voor personen of goederen, vergrootte de introductie vn de SOVmtregel de mogelijkheid dwngpltsing op te leggen in gevllen wrbij uitsluitend sprke ws vn criminele overlst. Dwngpltsing zou een oplossing moeten bieden voor het beperkte bereik en het beperkte effect op de behndelretentie vn drnginterventies. De SOV is overigens geen dwngbehndeling mr een dwngpltsing. Onderzoeksopzet en onderzoeksvrg De evlutie richt zich op de doelstellingen vn de mtregel: 1) reductie criminele recidive, 2) vermindering verslvingsproblemtiek, 3) bevordering vn mtschppelijk functioneren. De minister noemde in het overleg met de Kmer(s) het volgende effectiviteitscriterium voor de SOV: Vergelijkbre uitkomsten ls de intensieve drngvoorzieningen en significnt betere uitkomsten dn reguliere detentie, wrbij de criminele recidive met miniml 15-20% moet dlen. Dit criterium vormt de bsis voor de volgende onderzoeksvrgen: 1 Leidt de SOV bij de hrde kern criminele verslfden tot een ten minste vergelijkbre reductie in de criminele recidive ls intensieve justitiele drnginterventies en tot een grotere reductie in criminele recidive dn reguliere detentie? 2 Leidt de SOV bij de hrde kern criminele verslfden tot ten minste vergelijkbre verbetering vn de verslvingsproblemtiek ls intensieve justitiële drnginterventies en tot meer verbetering vn de verslvingsproblemtiek dn reguliere detentie? 3 Kent de SOV ten minste vergelijkbr succes in termen vn mtschppelijk functioneren ls intensieve reguliere justitiële drnginterventies? 4 Kn de SOV in termen vn een combintie vn de drie succescriteri ls succesvol worden beschouwd? 5 In welke mte zijn er tijdens het verblijf in de SOV vernderingen opgetreden bij de respondenten? 6 Wt zijn de verwchtingen, ervringen en tevredenheid vn respondenten over de SOV en de justitiële drnginterventies? 7 Welke kenmerken vn interventie en respondent hngen smen met de kns op succes voor SOV ers? Gekozen is voor een qusi-experimentele opzet met drie vergelijkingsgroepen: 1) de Forensische Verslvingskliniek (FVK), 2) Triple-Ex en 3) een controlegroep bestnde uit regulier gedetineerden.
Smenvtting 15 De cliënten vn de FVK zijn justitibele verslfden die weliswr behndelbr zijn, mr vn wie de rd vn de verslving, de ernst vn de gepleegde strfbre feiten, de persoonlijkheidsstructuur en de hulpverleningshistorie vn dien rd zijn dt opnme in een reguliere voorziening niet geïndiceerd is. Triple-Ex (ex-verslfd, ex-crimineel en ex-werkloos) mkt smen met de Verslvingsreclssering deel uit vn het progrmm Justitiële Verslvingszorg (JVZ) vn het Circuit Verslvingszorg vn Prnssi Psycho-Medisch Centrum in Den Hg. Het hoofdstuk eindigt met de opertionlistie vn succes per (sub)doelstelling (criminliteit, verslving en mtschppelijk functioneren). Per doelstelling wordt een zogenoemd deelcriterium ontwikkeld. Reductie criminele recidive wordt op twee mnieren geopertionliseerd: dling vn het percentge personen dt delicten pleegt (criminliteitspreventie) en dling vn het ntl gepleegde delicten (criminliteitsreductie). Voor het verslvingscriterium beperken we ons tot het gebruik vn illegle opiten en stimulnti en zwr lcoholgebruik (gedefinieerd ls meer dn vijf glzen per dg). De ltste doelstelling (mtschppelijk functioneren) bevt drie domeinen (huisvesting, werk en finnciën) op bsis wrvn één deelcriterium wordt ontwikkeld. Op bsis vn de drie deelcriteri worden smengestelde criteri ontwikkeld wrbij voor de vergelijking dwng/drng/reguliere detentie lleen mr gebruik wordt gemkt vn gegevens met betrekking tot criminliteit en verslving. Bseline kenmerken: profiel vn de onderzoeksgroepen Zowel de SOV, FVK ls Triple-Ex bereikten een deel vn de groep chronisch hrddrugsverslfde veelplegers. De reguliere detentiecontrolegroep leek in termen vn verslvingsgedrg erg op de SOV-popultie. Voor lle onderzoeksgroepen gold dt de meeste respondenten reeds vele jren verslfd wren n opiten, stimulnti of beide. De meeste respondenten wren overigens l eerder in hun leven met de verslvingszorg in nrking geweest. Vn de SOV-respondenten ws bijvoorbeeld driekwrt eerder in zijn leven een klinische verslvingsbehndeling gestrt. Het is echter niet bekend of men deze behndeling ook heeft fgemkt. Wt wel duidelijk is, is dt deze behndelingen noch het criminele gedrg noch de verslving hebben opgelost. Alle respondenten, of ze nu in de SOV, FVK, Triple-Ex of in reguliere detentie instroomden, hdden een indrukwekkende criminele crrière. Men verbleef een flink deel vn zijn leven in detentie en hd een groot ntl eerdere veroordelingen. In termen vn werkervring en opleiding wren lle vier de onderzoeksgroepen ook een moeilijke groep. Het gemiddelde opleidingsniveu ws lg en men hd meer ervring met werkloosheid dn met werk. Nst overeenkomsten wren er ook substntiële verschillen tussen de groepen in verslving, justitiële voorgeschiedenis en werkervring. Deze hdden onder meer betrekking op het primire probleemmiddel (SOV en
16 Effectevlutie vn de Strfrechtelijke Opvng Verslfden (SOV) regulier gedetineerden reltief vker opiten, FVK en Triple-Ex reltief vker stimulnti), behndelgeschiedenis (SOV vker in behndeling geweest), justitiële voorgeschiedenis (SOV meer eerdere veroordelingen en lnger gedetineerd geweest, regulier gedetineerden vker vermogensdelicten, FVK en Triple-Ex vker geweldsdelicten), werkervring (SOV en regulier gedetineerden reltief ongunstiger) en geestelijke gezondheidszorg (SOV vergelijkbre psychische problemtiek mr minder vk in GGZ-behndeling geweest dn de overige onderzoeksgroepen). In de effectevlutie is rekening gehouden met deze zogenoemde initiële verschillen. Om zo min mogelijk respondenten te verliezen in de uiteindelijke nlyses is ervoor gekozen om lleen vribelen ls covriten in de nlyses op te nemen die ook bij oude instromers (SOV-respondenten die het jr voor de strt vn de dtverzmeling l een onherroepelijke SOV-mtregel hdden opgelegd gekregen; zie methodesectie) zijn fgenomen. Dit zijn: leeftijd, werksitutie, primire probleemmiddel, ntl jren hrddrugsgebruik, eerdere verslvingsbehndeling, ntl mnden detentie ooit in leven, eerdere GGZ-behndeling en zelfmoordgedchten ooit in leven. Vernderingen bij SOV ers gedurende het SOV-trject In de SOV ws l snel n de strt een sterke verbetering vn de ervren lichmelijke en psychische gezondheid en zelfwrdering te zien. Een verbetering die ook n floop vn de SOV beklijfde. De vernderingen in self efficcy en mstery wren beperkter. Voor zover deze er wren, betrof het met nme het gevoel dt men omgevingsdruk om middelen te gebruiken beter de bs kon. Het effect vn de SOV In lle vergelijkingen wr dt mogelijk is, doen de SOV ers het (evenls de respondenten uit beide drnginterventies) zowel in termen vn ruwe ongecorrigeerde succesknsen ls in termen vn de voor initiële verschillen gecorrigeerde odds rtio s veel beter dn de regulier gedetineerde verslfden. Bij de vergelijking tussen SOV en beide vergelijkingsgroepen (in termen vn gecorrigeerde odds rtio s) doet de SOV-groep het in termen vn criminliteitspreventie wt slechter dn de FVK en Triple-Ex, in termen vn criminliteitsreductie vergelijkbr met de FVK en beter dn Triple-Ex, in termen vn verslving vergelijkbr met de FVK en beter dn Triple-Ex (tenminste ls de gehele follow-up periode in ogenschouw wordt genomen, nders ook vergelijkbr met Triple-Ex) en in termen vn mtschppelijk functioneren vergelijkbr met de FVK en beter dn Triple-Ex. In tbel S1 is dit weergegeven. Het ntwoord op onderzoeksvrg 1 (vermindering criminliteit) hngt f vn de keuze voor criminliteitspreventie of criminliteitsreductie (zie tbellen S2 t/m S5). In het eerste gevl doet het SOV-progrmm het
Smenvtting 17 Tbel S1 Geobserveerde succesknsen (% succes) in termen vn deelcriteri en domeinen Criteri en domeinen SOV FVK Triple-Ex Reg. det. (n=154) (n=87) (n=50) (n=72) Criminliteitspreventie 23 18 24 7 Criminliteitsreductie 43 33 31 9 Verslving (30 dgen) 49 42 48 Verslving (FU-periode) 45 32 30 10 Mtschppelijk functioneren 43 41 30 Werk 25 13 16 Finnciën 47 57 48 Huisvesting 58 55 46 Geen dt beschikbr. wt minder dn de beide drnginterventies mr nzienlijk beter dn reguliere detentie. In het tweede gevl doet het SOV-progrmm het wt beter dn de beide drnginterventies en veel beter dn reguliere detentie. Het ntwoord op onderzoeksvrg 2 (vermindering verslving) hngt f vn de keuze tussen de 30 dgen voor het follow-up interview of de gehele follow-up periode ls time frme. In het eerste gevl doet de SOV het vergelijkbr met de FVK en Triple-Ex mr nzienlijk beter dn reguliere detentie, in het tweede gevl doet de SOV het beter dn beide drnginterventies en veel beter dn reguliere detentie. Het ntwoord op onderzoeksvrg 3 (verbetering socil functioneren) luidt dt de SOV het vergelijkbr doet met de FVK mr beter dn Triple-Ex. Wnneer de uitkomsten op criminliteit, verslving en socil functioneren worden bewerkt tot smengestelde uitkomstmten die rekening houden met het feit dt de SOV-doelstellingen kent op l deze drie gebieden, doet de SOV het (evenls drng) nzienlijk beter dn reguliere detentie (ook n correctie voor initiële verschillen in leeftijd, justitiële voorgeschiedenis, verslvingsgedrg, psychische problemtiek en followup duur). Deze uitsprk moet overigens wel worden gekwlificeerd. Als de lt hoog wordt gelegd (succes zowel in termen vn criminliteit ls verslving) is, ondnks het feit dt SOV en drnginterventies het nzienlijk beter doen dn reguliere detentie, de succeskns in bsolute termen lg (tussen de 12% en 28%). In reltieve termen (in verhouding tot de succeskns voor regulier gedetineerde verslfde veelplegers) is er sprke vn een veel hogere succeskns voor de SOV ers. Dit scheelt een fctor 4,5 tot 7. Voor de vergelijking vn de succesknsen tussen SOV en de beide drnginterventies mkt het verschil of succes wordt gedefinieerd in termen vn criminliteitspreventie of criminliteitsreductie. De SOV doet het, ten opzichte vn de beide drnginterventies, wt beter in termen vn recidivereductie. De beide drnginterventies wt beter in termen vn recidivepreventie. De succeskns lijkt overigens f te nemen over de tijd.
18 Effectevlutie vn de Strfrechtelijke Opvng Verslfden (SOV) Tbel S2 Geobserveerde succeskns (in %) per onderzoeksgroep (criminliteitspreventieperspectief) Smengestelde criteri SOV FVK Triple-Ex Reg. det. p (n=154) (n=87) (n=50) (n=72) Criminliteit en verslving 18 12 20 4 0,004 Criminliteit 23 18 24 7 0,002 Criminliteit of verslving 51 39 34 13 <0,001 Tbel S3 Geobserveerde succeskns (in %) per onderzoeksgroep (criminliteitspreventieperspectief) Succes op dimensies SOV FVK Triple-Ex p (n=154) (n=87) (n=50) Criminliteit en verslving en mtsch. functioneren 12 10 16 0,231 Criminliteit en verslving 16 15 22 0,171 Criminliteit 22 17 22 0,448 Verslving en mtschppelijk functioneren 28 23 26 0,981 Verklring fwijkingen t.o.v. tbel S2 is eis dt situtie op ndere dimensie niet mg zijn verslechterd en dt voor S2 een nder criterium voor succes verslving is gebruikt (i.v.m. vergelijking met regulier gedetineerden) Tbel S4 Geobserveerde succeskns (in %) per onderzoeksgroep (criminliteitsreductieperspectief) Succes op dimensies SOV FVK Triple-Ex Reg. det. p (n=151) (n=80) (n=48) (n=71) Criminliteit en verslving 28 20 19 4 0,002 Criminliteit 43 33 31 9 < 0,001 Criminliteit of verslving 58 43 38 11 < 0,001 Tbel S5 Geobserveerde succesknsen (in %) per onderzoeksgroep (criminliteitsreductieperspectief) Succes op dimensies SOV FVK Triple-Ex p (n=151) (n=80) (n=48) Criminliteit en verslving en mtsch. functioneren 21 18 17 0,861 Criminliteit en verslving 28 26 27 0,762 Criminliteit 40 30 30 0,918 Verslving en mtschppelijk functioneren 28 24 21 0,779 Verklring fwijkingen t.o.v. tbel S4 is eis dt situtie op ndere dimensie niet mg zijn verslechterd en dt voor S4 een nder criterium voor succes verslving is gebruikt (i.v.m. vergelijking met regulier gedetineerden)
Smenvtting 19 Voorspellers voor succes vn dwng In hoeverre hngt de succeskns smen met 1) ervren drng, 2) rd primire probleemmiddel, 3) cognitieve cpciteiten vn de respondent en 4) duur vn de interventie? Het ntwoord op deze vrg kn informtie opleveren om interventies beter f te stemmen op personen en beplde interventies misschien niet meer n te bieden n beplde personen. Ervren justitiële drng hngt bij onze respondenten niet smen met feitelijke justitiële drng en ook niet met de kns op succes. Als er l een suggestie vn een verbnd is, lijkt het erop dt meer ervren justitiële drng de succeskns verkleint. Ook de rd vn het primire probleemmiddel heeft geen effect op de succeskns. Er is wel een niet-significnte trend in de zin dt respondenten met stimulnti ls primir probleemmiddel of een combintie vn middelen ls primir probleem een hogere succeskns hebben in vergelijking met respondenten die opiten ls primir probleemmiddel hdden. De succeskns hngt verder niet smen met het niveu vn de cognitieve cpciteiten vn de respondenten. Er is wel een sterk positief verbnd gevonden tussen de duur dt men n de interventie deelnm en de kns op succes. Voor lle succescriteri neemt de kns op succes toe met een toenme vn de interventieduur. Deze reltie is overigens geen bewijs voor de werkzmheid vn de interventies. De reltie kn ook het gevolg zijn vn het feit dt personen die lnger in de interventie blijven ndere mensen zijn dn personen die eerder met de interventie stoppen. De mening vn respondenten Er ws grote overeenstemming onder de respondenten vn de SOV, FVK en Triple-Ex over de leefgebieden wr men de meeste hulp op vroeg. Dit wren huisvesting, werk, finnciën, drugsgebruik en dgbesteding. Reltief minder belngrijk wren de leefgebieden lichmelijke en psychische gezondheid, socile contcten en, opvllend gezien het justitiële kder vn de behndeling, delictgedrg. Het percentge respondenten dt verwchtte dt de instelling ook ddwerkelijk hulp op deze gebieden kn geven is lger dn het percentge respondenten dt behoefte hd n hulp op deze gebieden. Een minderheid vn de respondenten gf tijdens het follow-up interview n (redelijk tot) veel hulp op de diverse gebieden te hebben ontvngen. Op geen enkel gebied komt de SOV boven de 50%. Leefgebieden wr het hoogste percentge SOV-respondenten ngf hulp te hebben ontvngen zijn huisvesting, drugsgebruik en lichmelijke gezondheid. Met nme op het gebied vn huisvesting steekt de SOV gunstig f ten opzichte vn beide drnginstellingen. Slechts een derde deel vn de SOV-respondenten vond dt hij redelijk tot veel hulp hd ontvngen op het gebied vn delictgedrg. Hier doen Triple-Ex en de FVK het wt beter, mr ook in deze instellingen hd minder dn de helft vn de respondenten nr hun mening redelijk tot veel hulp gehd op het gebied vn delictgedrg. In lle drie de instellingen hd minder dn een derde deel
20 Effectevlutie vn de Strfrechtelijke Opvng Verslfden (SOV) vn de respondenten redelijk tot veel hulp gehd op het gebied vn werk en finnciën. Slechts een minderheid vn de respondenten ws tevreden met de verkregen hulp op de leefgebieden. Minder dn de helft vn de SOV- en Triple-Ex-respondenten vond de ontvngen behndeling de juiste npk voor hun probleem, voor de FVK-respondenten ws dit iets meer dn de helft (54%). Conclusie Op bsis vn de bevindingen vn ons onderzoek levert de SOV significnt en substntieel betere uitkomsten op het gebied vn criminliteit, verslving en mtschppelijk functioneren dn reguliere detentie en vergelijkbre uitkomsten ls de Forensische Verslvingskliniek en Triple-Ex, twee binnen het drnginterventiespectrum intensievere drnginterventies. Onze eindconclusie luidt dn ook dt de SOV voldoet n de gestelde succescriteri. De succespercentges zijn evenwel bescheiden en nemen in de loop vn de tijd f. Gezien het reltief beperkte ntl pltsen en de lnge duur vn de interventie zl de invloed vn de SOV-mtregel op de lndelijke criminliteitscijfers, de ervren criminele overlst in groter verbnd en de belsting vn het justitiële pprt wrschijnlijk beperkt blijven. Dit geldt muttis mutndis overigens ook voor de drnginterventies. Bij de onderzoeksopzet moeten wel enkele kwlificerende opmerkingen gemkt worden. Het is in de Nederlndse situtie niet mogelijk om de officier vn justitie de eis wel of geen SOV-mtregel vi een rndom procedure te lten stellen en/of de rechter vi een rndom procedure het vonnis wel of geen SOV-mtregel te lten wijzen. Een experimentele opzet met rndom lloctie vn respondenten over de onderzoeksgroepen viel drmee f. We hebben gekozen voor het best mogelijke lterntief: een qusi-experimentele opzet met drie controlecondities. Twee drnginterventies en reguliere detentie. De beide drnginterventies, Triple-Ex en FVK, zijn drnginterventies voor criminele verslfden. De FVK richt zich nst criminele verslfden ook op een iets zwrdere doelgroep in termen vn psychische problemtiek. Triple-Ex kent eigenlijk een vergelijkbre doelgroep ls de SOV. De derde controlegroep bestt uit verslfden in reguliere detentie. Het betreft een in termen vn criminliteit en verslving vergelijkbre groep uit een nder onderzoek. De dt vn deze controlegroep zijn ongeveer drie jr ouder dn die vn de overige onderzoeksgroepen. Het is drom niet uitgesloten dt hier deels een periodeof cohorteffect een rol speelt. Deze qusi-experimentele opzet heeft gevolgen voor de zwrte vn de eindconclusie. Cusle uitsprken in de zin vn de SOV heeft tot meer verbetering geleid dn de controleconditie zijn lstiger. De interne vliditeit vn dit soort uitsprken kn echter nzienlijk verhoogd worden door voor relevnte initiële verschillen tussen de onderzoeksgroepen sttistisch te corrigeren. Dt is in dit rpport ook gedn.
Smenvtting 21 Slechts een minderheid vn de respondenten ws tevreden met de verkregen hulp op de onderzochte leefgebieden. Met uitzondering vn huisvesting deed de SOV het in termen vn tevredenheid vn de respondenten minder goed dn beide drnginstellingen, met nme op het gebied drugsgebruik. Gemiddeld gven de respondenten de SOV een onvoldoende (fse 1 (4,7), fse 2 (5,1) en fse 3 (5,2), Triple-Ex een onvoldoende (5,7) en de FVK een voldoende (6,5). Men leek overigens meer tevreden over de informtievoorziening, insprk en begeleiding dn over het effect vn de behndeling. Minder dn de helft vn de SOV- en Triple-Ex-respondenten en iets meer dn de helft vn de FVK-respondenten (54%) vond de behndeling/begeleiding de juiste npk voor hun problemen.