Integratie en religiositeit onder de Turkse tweede generatie in Berlijn en Amsterdam

Transcriptie

1 Integrtie en religiositeit onder de Turkse tweede genertie in Berlijn en Amsterdm Een nlyse vn jonge moslims in twee Europese hoofdsteden 1 Fenell Fleischmnn* Smenvtting In dit rtikel wordt de reltie onderzocht tussen islmitische religiositeit en socileconomische en socil-culturele integrtie onder de Turkse tweede genertie in Amsterdm en Berlijn. Nieuwe enquêtedt vn het TIES-project mken het mogelijk om verschillende dimensies vn religiositeit empirisch te onderscheiden. In Amsterdm blijken religieuze identifictie en geloofsprktijk minder sterk smen te hngen met publieke dimensies vn religiositeit dn in Berlijn. Een betere integrtie in termen vn een hogere opleiding en betere tlbeheersing zijn in Berlijn gerelteerd n een lger niveu vn religiositeit in l hr vormen. In Berlijn gt een socile chterstndspositie geprd met een hogere mte vn religieuze identifictie en geloofsprktijk, mr ook met meer rdicle clims omtrent de positie vn de islm in de politiek. In Amsterdm drentegen is lleen de steun voor een grotere rol vn de islm in de politiek en het publieke domein negtief gerelteerd n integrtie. Religieuze identifictie hngt echter niet, en geloofsprktijk zelfs positief smen met de hoogste behlde opleiding. Het verschil in differentitie vn religiositeit in het publieke en prive domein in de twee steden is gerelteerd n verschillende institutionele benderingen vn de islm in Nederlnd en Duitslnd. In Duitslnd bestt geen institutionele steun voor islmitische religiositeit vnuit de overheid; in Nederlnd krijgen islmitische instituties enerzijds overheidssteun, terwijl er nderzijds uitgesproken weerstnd bestt tegen de mnifesttie vn de islm in de publieke sfeer. Inleiding De komst vn islmitische immigrnten nr West-Europ heeft een mtschppelijk en wetenschppelijk debt ngezwengeld over de positie vn moslims in de overwegend seculiere Europese smenlevingen. Voorl met betrekking tot de in het nkomstlnd geboren kinderen vn immigrnten, de zogenoemde tweede genertie, ontstt een interessnt spnningsveld. An de ene knt wordt de islmitische religie n hen overgedrgen binnen het 199

2 gezin en binnen lokle etnische gemeenschppen (Gu ngo r et l., in voorbereiding). An de ndere knt groeien zij op in overwegend seculiere, mr trditioneel christelijke smenlevingen wrin nti-islmitische sentimenten steeds hrder klinken. Dit roept de vrg op hoe de tweede genertie zich verhoudt tot de islm. In hoeverre omrmen zij de moslimidentiteit en prktiseren zij dit geloof? Is religiositeit bij de tweede genertie gerelteerd n socileconomische en socil-culturele integrtie in het geboortelnd? Is de smenhng tussen integrtie en religiositeit vergelijkbr in verschillende steden en lnden, of wordt de islmitische religiositeit vn de tweede genertie ook beïnvloed door lokle en ntionle contexten? In dit rtikel wordt het ntwoord op deze vrgen gezocht n de hnd vn een nlyse vn de Turkse 2 tweede genertie in Amsterdm en Berlijn. Drbij wordt gebruikgemkt vn de recentelijk verzmelde TIES-enqueˆtedt. In eerder vergelijkend onderzoek op bsis vn deze dt in zeven Europese steden is door middel vn clusternlyse een typologie opgesteld vn verschillende soorten moslims (Phlet et l., in voorbereiding). In lle steden werd een eerste groep gevonden die zich sterk met de islm identificeert, mr niet sterk prktiserend is. Zowel in Amsterdm ls Berlijn is dit de kleinste groep, die circ 20% vn de Turkse tweede genertie omvt. Een tweede groep prt een hoge mte vn religieuze identifictie n deelnme n de rmdn en het consumeren vn hll voedsel (deze gedrgingen werden omschreven ls socile geloofsprktijken ), mr doet in mindere mte mee met het dgelijks gebed en bezoekt minder vk de moskee (smengevt onder de noemer rituele prktijken ). Vn de Turkse moslims in Amsterdm vlt de helft in deze ctegorie, vn de Turkse moslims in Berlijn een derde. Ten slotte ws er in iedere onderzochte std een derde groep binnen de Turkse tweede genertie die een sterke identifictie met de islm prt n een hoge mte vn deelnme n zowel socile ls rituele prktijken. Deze groep omvt in Berlijn de helft vn de Turkse moslims, in Amsterdm een derde. Hoewel in lle onderzochte steden gelijkrdige typen moslims werden gevonden, komt niet ieder type overl even vk voor. Dit is mogelijk te wijten n contextuele verschillen in de mnier wrop de islm is geı nstitutionliseerd. Het is echter ook mogelijk dt verschillende vormen vn religiositeit gerelteerd zijn n een uiteenlopende mte vn integrtie vn de Turkse tweede genertie in de onderzochte steden. In de volgende prgrfen worden enkele theoriee n besproken die een verbnd tussen integrtie en religiositeit bij de tweede genertie nnemelijk mken. In de nlyse zl een onderscheid gemkt worden tussen socileconomische integrtie (behlde onderwijskwlificties, deelnme n en positie op de rbeidsmrkt) en socil-culturele integrtie (beheersing vn het Nederlnds respectievelijk Duits en de etniciteit vn de prtner). N het bespreken vn de theorieën rond integrtie en religie en het fleiden vn drie hypotheses op het individuele niveu worden de verschillen tussen Nederlnd en Duitslnd geschetst op het gebied vn de institutionlisering vn de islm ls minderheidsreligie. Er wordt een hypothese op het contextuele niveu geformuleerd om n te gn hoe dergelijke verschillen de religiositeit vn de Turkse tweede genertie kunnen beïnvloeden. 200

3 MATTHIAS KORTMANN: Politieke mogelijkheidsstructuren voor moslimorgnisties in Duitslnd en Nederlnd. Minderhedenbeleid versus Sttskirchenrecht Theoriee n rond integrtie en religie Assimiltie en seculrisering De klssieke Ameriknse ssimiltietheorie (Gordon, 1978 [1964]) voorspelt dt immigrnten n verloop vn tijd en over generties in lle opzichten steeds meer gn lijken op de meerderheidsbevolking vn het nkomstlnd. Vn recente immigrnten die niet-christelijke religies nhngen is bekend dt zij hun godsdienst n nkomst in de VS blijven nhngen. Echter pssen zij de orgnistiestructuur doorgns n het dr gngbre model vn lokle denominties n (Wrner & Wittner, 1998). Met betrekking tot religie lt zich vnuit de Ameriknse ssimiltielitertuur dus de hypothese fleiden dt gessimileerde immigrnten in de uitoefening vn hun religie op de meerderheidsbevolking zullen lijken ook ls zij verschillende godsdiensten nhngen. Toegepst op de Europese context voorspelt de ssimiltietheorie dt immigrnten minder religieus zullen zijn nrmte zij meer ssimileren in de geseculriseerde Europese smenlevingen. Hoewel zowel de definitie ls de empirische onderbouwing vn het concept seculrisering omstreden zijn, stt het feit dt de religieuze prticiptie vn de meerderheidsbevolking in West-Europ vermindert buiten kijf (Gorski & Altinordu, 2008). Csnov beweert zelfs dt seculrisering in Europ niet lleen een empirische trend is, mr ook een breed gedeelde ideologie, zodt Americns think tht they re supposed to be religious, while Europens think tht they re supposed to be irreligious (2003: 19). De ssimiltiehypothese is in de Europese context drom gelijk n een seculriseringshypothese: immigrnten in West-Europ zullen minder religieus zijn nrmte zij beter geı ntegreerd zijn (H1). Nederlnds onderzoek bevestigt grotendeels de seculriseringshypothese onder Turkse en Mrokknse minderheden. Zo toont Vn Tubergen (2003) in zijn onderzoek dt Turkse en Mrokknse Nederlnders sterker religieus zijn ls zij een lgere opleiding hebben, het Nederlnds slechter beheersen en ls zij getrouwd zijn binnen de eigen etnische groep. Ook Phlet, Gijsberts en Hgendoorn (2008) tonen n dt beter geı ntegreerde Turken en Mrokknen in Nederlnd minder religieus zijn. Drnst lt hun nlyse zien dt religiositeit in termen vn moskeebezoek en religieuze ttitudes fneemt met verloop vn tijd en tussen de eerste en de tweede genertie. Vnwege de chtergestelde positie vn deze groepen in de Nederlndse smenleving is hun gemiddelde religiositeit echter nog steeds hoog (Phlet et l., 2008). In Duitslnd toont empirisch onderzoek echter een nhoudend hoge mte vn religiositeit onder de tweede genertie vn Turkse immigrnten (Diehl & Koenig, 2009). Dit blijkt verder niet gerelteerd n de integrtie vn de Turkse tweede genertie, met uitzondering vn de bevinding dt een intensiever gebruik vn de Duitse tl smengt met een lgere religiositeit. Rectieve religiositeit Een nvullende bendering vn het verbnd tussen integrtie en religiositeit is het idee vn rectieve religiositeit, dt is fgeleid vn de notie vn rectieve 201

4 identiteit onder de tweede genertie in de VS (Portes & Rumbut, 2001). Het houdt in dt een sterkere religiositeit (respectievelijk etnische identiteit) ontstt ls rectie op ervren discrimintie. Dt ervringen vn discrimintie en fwijzing op bsis vn een groepslidmtschp leiden tot sterkere identifictie met de fgewezen groep, is een goed onderbouwd fenomeen in de socile psychologie (Jetten et l., 2001). Uit het idee vn rectieve religiositeit kn de hypothese worden fgeleid dt de tweede genertie meer religieus zl zijn, nrmte zij meer discrimintie ervrt (H2). Er bestt nog geen kwntittief empirisch onderzoek nr rectieve religiositeit onder de Turkse tweede genertie in Duitslnd en Nederlnd, hoewel de voorwrden voor dit fenomeen in beide lnden volop nwezig zijn. Overl in Europ zijn moslims n 11 september doelwit vn publieke vijndelijkheid geworden (Allen & Nielsen, 2002). Ook het politieke klimt en de publieke opinie in Nederlnd zijn niet positief tegenover moslims (Snidermn & Hgendoorn, 2007). Symbolische religiositeit Met betrekking tot de tweede genertie vn immigrnten in de VS heeft Gns (1994) het idee geformuleerd vn symbolische religiositeit. De tweede genertie zou vk het geloof vn hun ouders niet meer prktiseren, mr nog wel gebruikmken vn religieuze symbolen en zich betrokken voelen bij de geloofsgemeenschp. Een verminderde deelnme n religieuze prktijken zou volgens het idee vn symbolische religiositeit dus niet per se impliceren dt religie geen rol meer speelt voor de betrokken individuen. De empirische implictie vn symbolische religiositeit is een hoge mte vn identifictie met de islm gekoppeld n een lge mte vn religieuze prktijk. De derde hypothese luidt drom dt er een zwk verbnd zl zijn tussen religieuze identifictie en religieuze prktijk onder de Turkse tweede genertie (H3). Uit Nederlnds onderzoek nr de notie vn symbolische religiositeit onder de Turkse en Mrokknse tweede genertie bleek dt een sterke identifictie met de moslimidentiteit niet ltijd smengt met trditioneel religieus gedrg, zols het bezoeken vn de moskee. In plts drvn vonden de onderzoekers een meer individulistische bendering vn het geloof (Phlet & Ter Wl, 2004; Phlet et l., 2000). Voor Nederlnd bestt dus enige empirische onderbouwing voor het bestn vn symbolische religiositeit onder jonge moslims. In Duitslnd vonden Diehl en Koenig (2009) echter geen empirische steun voor het bestn vn symbolische religiositeit onder de Turkse tweede genertie, wr in het bijzonder jonge mnnen een nhoudend hoge mte vn moskeebezoek vertonen. Institutionlisering vn de islm: ntionle verschillen Institutionele verschillen tussen lnden kunnen een grote invloed hebben op de mnier wrop immigrnten geı ncorporeerd worden in de ontvngende smenleving en hoe zij zich opstellen ten opzichte vn lokle en ntionle overheden (Bloemrd, 2006; De Wit & Koopmns, 2005; Koopmns, 2004). Ook 202

5 MATTHIAS KORTMANN: Politieke mogelijkheidsstructuren voor moslimorgnisties in Duitslnd en Nederlnd. Minderhedenbeleid versus Sttskirchenrecht met betrekking tot de mnier wrop moslims in Europ hun geloof kunnen uitoefenen en hoe zij zich positioneren in het publieke domein, spelen dergelijke verschillen op het ntionle niveu een rol (Fetzer & Soper, 2005; Fleischmnn & Phlet, in voorbereiding; Koenig, 2007; Stthm et l., 2005). Er zijn tussen Nederlnd en Duitslnd duidelijke verschillen in de mnier wrop religie in het lgemeen en de islm in het bijzonder worden benderd vnuit de overheid. De Nederlndse geschiedenis vn geı nstitutionliseerd religieus plurlisme (oftewel verzuiling) heeft ondnks een ontzuilende meerderheidssmenleving voor de islm ls minderheidsreligie een ntl mogelijkheden gecree erd om een plek te veroveren in het religieuze lndschp. Islmitische scholen en omroepen worden bijvoorbeeld door de overheid gesubsidieerd, net zols vergelijkbre inrichtingen op onder ndere protestntse, ktholieke, of hindoeı stische levensbeschouwelijke grondslg (Rth et l., 1996). Een dergelijke finncie le ondersteuning vn niet-christelijke religieuze gemeenschppen en hun instituties bestt in Duitslnd niet (Doomernik, 1995). Sterker nog, de christelijke kerken worden dr door middel vn een kerkbelsting gefinncierd, terwijl een dergelijke steun vnwege een ndere juridische sttus voor islmitische gemeenschppen niet mogelijk is (zie ook het rtikel vn Kortmnn in dit nummer). De islm ls minderheidsreligie is in vergelijking met de gevestigde kerken in Duitslnd dus chtergesteld qu juridische sttus en steun vnuit de overheid (Fetzer & Soper, 2005; Soper & Fetzer, 2007). Zowel in Duitslnd ls in Nederlnd heeft de vrg vnuit de overheid om een centrle nspreekprtner voor de moslimbevolking geleid tot het ontstn vn overkoepelende moslimorgnisties (Spuler-Stegemnn, 1998; Wrdenburg, 2001). Drbij gebruikte de overheid in Duitslnd het ontbreken vn een representtief orgn dt uit nm vn lle dr wonende moslims kn spreken ls rgument om een juridische gelijkstelling vn de islm met de christelijke kerken f te wijzen (Jonker, 2002). Nst de institutionele context is ook het overheersende discours in een smenleving vn invloed op de mnier wrop minderheden zich positioneren in de ontvngende smenleving (Koopmns, 2005; Koopmns et l., 2005). Behlve utochtonen die in het lgemeen bevooroordeeld zijn tegenover moslims ervren ook niet-bevooroordeelde utochtonen in Nederlnd een cultureel conflict tussen hun eigen wrden en de (veronderstelde) wrden vn moslims (Snidermn & Hgendoorn, 2007; Snidermn et l., 2003). Uit het recente electorle succes vn politieke prtijen die zich expliciet keren tegen de nwezigheid vn de islm in Nederlnd blijkt dt de publieke opinie jegens de mnifesttie vn de islm in het publieke domein de fgelopen jren negtiever is geworden. Hoewel het ntionle politieke discours in Duitslnd minder openlijk vijndig is ten opzichte vn moslims, zijn vergelijkbre sentimenten onder de utochtone bevolking zeker niet fwezig. Bovendien zijn er door het gebrek n institutionele erkenning vn de islm in Duitslnd ook voor beter geı ntegreerde Turken weinig mogelijkheden om een rol voor hun geloof in het publieke domein op te eisen. Sterker nog, een verminderde religiositeit zl door de utochtone bevolking juist ls teken vn integrtie in de seculiere meerderheidsbevolking worden opgevt. In Nederlnd stt drentegen een ctieve uitoefening vn 203

6 het islmitisch geloof en politieke orgnistie op bsis vn religie niet op gespnnen voet met een volwrdige integrtie in de smenleving. Op bsis vn een institutionele bendering zou dus verwcht kunnen worden dt het verbnd tussen religiositeit en integrtie in Nederlnd minder sterk zl zijn dn in Duitslnd (H4). Dt & methode De TIES-dt De nlyse in dit rtikel is gebseerd op enquêtedt vn het TIES-project. Voor dit onderzoeksproject zijn jongvolwssenen ondervrgd tussen de 18 en 35 jr vn de Turkse tweede migrtiegenertie, strikt gedefinieerd ls de in het bestemmingslnd vn hun ouders geboren kinderen vn in Turkije geboren migrnten. In dit rtikel worden de dt gebruikt vn de Turkse tweede genertie in Amsterdm (NIDI-IMES, 2007, TIES06-07-Netherlnds) en Berlijn (IMIS 2008, TIES07-08-Germny). Voor het Nederlndse deel vn het TIES-onderzoek is uit de Gemeentelijke Bsis Administrtie (GBA) een steekproef getrokken in Amsterdmse buurten met hoge concentrties vn Turkse minderheden. In de GBA kn de migrtiegenertie en de etnische chtergrond vn individuen worden onderscheiden. De TIES-enquête hd een lge respons met 30,1% (voor verdere informtie omtrent de dtverzmeling zie Groenewold, 2008). In Duitslnd is een vergelijkbr steekproefkder niet beschikbr, omdt in het bevolkingsregister lleen de ntionliteit vn geregistreerde inwoners is vermeld en genturliseerde migrnten dus niet kunnen worden onderscheiden vn utochtone Duitsers. Drom is gebruikgemkt vn nmherkenning om de etnische chtergrond vn de volledige popultie vn de in Duitslnd geboren 18 tot 35- jrigen in Berlijn te clssificeren. 3 Uit de lijst vn dusdnig verkregen dressen is een selecte steekproef getrokken. In verbnd met de lge respons in Nederlnd en het ontbreken vn een steekproefkder in Duitslnd kunnen we niet zonder meer nnemen dt de dt representtief zijn. Wel kunnen de gegevens uit de TIES-enqueˆte worden gespiegeld n beschikbre ntionl representtieve dt, zols gerpporteerd in Dgevos et l. (2006), in Mlieprd et l. (2009) voor Nederlnd en in Diehl & Koenig (2009) voor Duitslnd. Een opvllend verschil is drbij dt de groep respondenten die niet de islm nhngt in de TIES-dt groter is dn in ndere dtbronnen. In het TIES-onderzoek geven 30% vn de Turkse respondenten in Amsterdm en 38% vn de respondenten in Berlijn n niet de islm n te hngen, tegenover slechts 12% vn de Turkse en Mrokknse tweede genertie in de LAS-dt (Mlieprd et l., 2009) en 10% vn de Turkse respondenten in de door Diehl & Koenig (2009) gebruikte Genertions nd Gender Surveys. Voor de ltste enquête zijn Turkse respondenten geselecteerd op bsis vn hun Turkse ntionliteit en de dt kunnen drom niet worden gegenerliseerd nr lle in Duitslnd wonende Turken (Diehl & Koenig, 2009) voorl de tweede genertie zl minder goed fgespiegeld zijn 204

7 MATTHIAS KORTMANN: Politieke mogelijkheidsstructuren voor moslimorgnisties in Duitslnd en Nederlnd. Minderhedenbeleid versus Sttskirchenrecht in deze dtbron. Ook een gedetilleerde vergelijking vn de LAS en de meer recente SIM-dt (Dgevos et l., 2007) met de gegevens vn de Amsterdmse TIES-enquête is moeilijk omdt het ntl Turkse respondenten vn de tweede genertie in Amsterdm in deze surveys heel lg is. Het grote ntl nietreligieuze respondenten suggereert echter dt de Turkse respondenten vn de TIES-enquête een nogl moderne groep vormen, hetgeen niet mg verbzen gezien de lge respons. Wt de selectiviteit vn de Turkse migrtie nr Nederlnd en Duitslnd ngt, kunnen de TIES-dt worden gespiegeld n een bestnde lndenvergelijking tussen Turkse migrnten in Duitslnd en Nederlnd (Dgevos et l., 2006). Een vergelijking tussen de TIES- dt uit Amsterdm en Berlijn lt zien dt in beide steden de respondenten vn Turkse herkomst voor het grootste deel kinderen zijn vn de zogenoemde gstrbeiders. In termen vn de migrtiegeschiedenis vn de ouders vn de respondenten, evenls hun opleiding en beroepssttus lijkt de Turkse tweede genertie in de twee hoofdsteden sterk op elkr. Het beperkte ntl verschillen tussen de Amsterdmse en Berlijnse dt wt betreft de kenmerken vn de Turkse eerste genertie, is in lijn met de resultten vn ntionl representtieve gegevens vn Dgevos et l. (2006). Ondnks de verschillende steekproefkders en de lge respons wijken de TIES-dt in termen vn de selectiviteit vn de Turkse eerste genertie dus niet in belngrijke mte f vn wt uit de bestnde litertuur bekend is. De verbnden tussen integrtie en religiositeit worden in twee stppen onderzocht. Eerst wordt logistische regressienlyse toegepst om te nlyseren wie de islm nhngt. Dit is nodig omdt bij het fnemen vn de vrgenlijsten een filter werd gebruikt, wrdoor enkel respondenten die vn zichzelf zeggen dt zij een religie nhngen, vrgen gesteld kregen over de identifictie met en het prktiseren vn de betreffende godsdienst. 4 Respondenten die ngeven geen religie n te hngen, hebben deze vrgen niet bentwoord en zijn drom niet meegenomen in de tweede stp vn de nlyse, wrin verschillende dimensies vn religiositeit worden onderscheiden en de verbnden met integrtie worden onderzocht door middel vn structurele vergelijkingsmodellen. Met deze methode kunnen verschillende dimensies vn religiositeit worden onderscheiden door middel vn ltente vribelen. Metingen De uitgebreide informtie over religie in de TIES-surveys mkt het mogelijk om een onderscheid te mken tussen verschillende dimensies vn religiositeit met elk een ntl fzonderlijke indictoren. De dimensie religieuze identifictie bevt een vijftl stellingen, zols Het moslim zijn vormt een belngrijk deel vn mezelf (zie Tbel 1 voor overige stellingen). Voor religieuze gedrgingen, onder te verdelen in de dimensies socile en rituele geloofsprktijken, zijn vier metingen uitgevoerd: respondenten werd gevrgd hoe vk ze tijdens de ltste vstenperiode hebben meegedn n de rmdn, hoe vk zij hll eten (socile prktijken), hoe vk zij het dgelijks gebed uitvoeren en hoe vk zij de moskee bezoeken 5 (rituele prktijken). De vierde en ltste 205

8 dimensie is de rol vn de islm in de politiek en het publieke domein. Hiervoor zijn stellingen meegenomen ls De islm zou vertegenwoordigd moeten zijn in politiek en mtschppij, smen met ndere religieuze of politieke gezichtspunten. Voor lle vrgen is gebruikgemkt vn een oplopende 5 puntsschl om de instemming met de stellingen dnwel deelnme n geloofsprktijken te meten. Confirmtieve fctornlyse is toegepst om te toetsen of religiositeit in beide steden ontleed kn worden in de boven beschreven vier dimensies. Het onderscheid tussen socile en rituele prktijk is gebseerd op eerder onderzoek (Phlet et l., in voorbereiding) dt lt zien dt dit een relevnt verschil is tussen de vier gemeten prktijkitems. Bij confirmtieve fctornlyse wordt een fctorstructuur vn tevoren opgelegd en wordt getoetst of het veronderstelde model goed bij de dt pst. Het model met vier gecorreleerde dimensies blijkt in beide steden een goede fit te hebben: in Amsterdm Chi 2 /df = 1,708, CFI = 0,903, RMSEA = 0,055, in Berlijn Chi 2 /df = 2,535, CFI = 0,927, RMSEA = 0,078. De fctornlyse bevestigt dus dt het fenomeen religiositeit onder de Turkse tweede genertie in Amsterdm en Berlijn een soortgelijke structuur heeft die bestt uit de dimensies religieuze identifictie, socile en rituele religieuze prktijk en mnifesttie vn de islm in de publieke sfeer. Het concept rectieve religiositeit wordt gemeten n de hnd vn vrgen over ervren discrimintie. De items zijn op bsis vn eerder onderzoek met de TIES-dt (Vndeznde et l., 2009) onder te verdelen in drie dimensies: ervren discrimintie jegens de eigen persoon, discrimintie jegens een groep wrtoe men behoort en discrimintie die specifiek is voor het socileconomische domein. De eerste dimensie omvt de indictoren ervren vijndelijkheid of oneerlijke behndeling op bsis vn fkomst, belediging op bsis vn fkomst en ervren ongelijkheid op bsis vn religie. Voor de tweede dimensie wordt gekeken nr de ervren discrimintie vn Turken en moslims in Nederlnd of Duitslnd; voor de derde nr ervringen vn discrimintie op de middelbre school, op zoek nr werk en op het werk. Al deze vrgen werden bentwoord met dezelfde 5 puntsschl die de frequentie vn het voorkomen vn ervren discrimintie meet, wrbij 1 stt voor nooit en 5 voor vk. Ook voor de meting vn ervren discrimintie is een confirmtieve fctornlyse uitgevoerd. In beide steden pste het veronderstelde model met drie met elkr gecorreleerde ltente vribelen goed bij de dt: in Amsterdm Chi 2 /df = 1,004, CFI = 1,000, RMSEA = 0,004, in Berlijn Chi 2/ df = 1,147, CFI = 0,990, RMSEA = 0,054. Deze model fit ws beter dn die vn een lterntief model met e e n onderliggende dimensie vn ervren discrimintie. Ook vn het fenomeen ervren discrimintie is de structuur in de twee onderzochte steden dus vergelijkbr. De dimensies hiervn zijn ervren discrimintie tegen de eigen persoon, ervren discrimintie tegen groepen wrtoe men behoort en persoonlijke ervringen vn ongelijke behndeling in het socileconomische domein. Voor de meting vn socileconomische integrtie vn de Turkse tweede genertie werd gekeken nr de positie op het gebied vn onderwijs en op de rbeidsmrkt. Respondenten zijn ingedeeld in drie ctegoriee n op bsis vn het 206

9 MATTHIAS KORTMANN: Politieke mogelijkheidsstructuren voor moslimorgnisties in Duitslnd en Nederlnd. Minderhedenbeleid versus Sttskirchenrecht hoogste behlde onderwijsniveu of voor de respondenten die nog voltijds onderwijs volgen het huidige onderwijsniveu. De groep met de lgste kwlificties omvt in Nederlnd respondenten die lleen bsisonderwijs, bijzonder onderwijs of het vmbo hebben fgerond of nog steeds volgen. In Duitslnd vllen in deze ctegorie personen die lleen Grundschule (bsisonderwijs), Huptschule of Relschule (lger of intermediir secundir onderwijs) hebben fgerond of nog steeds volgen. De middenctegorie bevt respondenten die een beroepsopleiding hebben gevolgd. In Nederlnd betreft dit respondenten met een mbo-opleiding; in Duitslnd respondenten die een Lehre hebben gevolgd of nog volgen. De ltste ctegorie omvt respondenten die hoger secundir onderwijs en hoger onderwijs hebben gevolgd of nog volgen. In Nederlnd gt het drbij om de onderwijsvormen hvo, vwo, hbo en universiteit; in Duitslnd om Gymnsile Oberstufe (vergelijkbr met het Nederlndse vwo), Fchhochschule (vergelijkbr met het hbo) en universiteit. Wt de rbeidsmrktuitkomsten betreft, werd eerst gekeken nr de economische ctiviteit vn respondenten. Drbij werd onderscheiden of respondenten werken (ls werknemer of zelfstndige), werkloos zijn, in opleiding zijn (ook het volgen vn een beroepsopleiding vlt hieronder) of inctief zijn (bijvoorbeeld huisvrouw of rbeidsongeschikt). Voor werkende respondenten werd ook gekeken nr de sttus vn het beroep dt zij uitoefenen. Er wordt een onderscheid gemkt tussen bedienden en zelfstndigen enerzijds (EGP klssen I-IV) en rbeiders nderzijds (EGP klssen V, VI en VII). Twee indictoren vn socil-culturele integrtie zijn meegenomen in het onderzoek. Ten eerste werd gekeken nr de beheersing vn de Nederlndse respectievelijk Duitse tl. Respondenten schtten hun tlbeheersing in op een schl vn 1 (heel slecht) tot 6 (uitstekend) op het gebied vn spreken, lezen en schrijven. Angezien deze drie vrgen een betrouwbre schl vormden (Cronbchs lph 4 0,7), is het gemiddelde over de drie vrgen gebruikt ls indictor vn tlbeheersing. Ten tweede is ngegn of respondenten een prtner hebben en zo j, wt de etnische chtergrond vn deze prtner is. Vervolgens is een dummy gecree erd die de wrde 1 heeft ls respondenten een prtner vn Turkse herkomst hebben. Ten slotte wordt in lle nlyses gecontroleerd voor de effecten vn leeftijd (in jren) en geslcht (dummy voor vrouwen). Tbel 1 toont beschrijvende informtie over de gebruikte vribelen in de twee steden. 207

10 Tbel 1: Moslims en niet-moslims vn de Turkse tweede genertie in Amsterdm en Berlijn: Beschrijving vn gebruikte vribelen in de nlyse (Gemiddelde (en stndrdfwijking) voor continue vribelen, percentges voor dichotome vribelen) Amsterdm Berlijn Religieuze identifictie Het moslim zijn vormt een belngrijk deel vn mezelf Het feit dt ik moslim ben is iets wr ik vk over ndenk Ik zie mezelf ls een echte moslim In veel opzichten ben ik zols ndere moslims Als iemnd iets negtiefs zegt over moslims, dn voel ik me persoonlijk gekwetst Min/Mx Moslims n=166 Nietmoslims n=71 Moslims n=156 Nietmoslims n=97 1/5 4,28 (0,88) N.b. 4,32 (0,64) N.b. 1/5 3,62 (1,17) N.b. 3,79 (1,00) N.b. 1/5 3,77 (0,97) N.b. 4,19 (0,72) N.b. 1/5 3,36 (1,02) N.b. 4,09 (0,78) N.b. 1/5 3,80 (1,11) N.b. 4,25 (0,62) N.b. Religieuze prktijk Rmdn 1/5 4,06 (1,47) N.b. 3,90 (1,25) N.b. Hll 1/5 4,32 (0,97) N.b. 3,79 (1,19) N.b. Gebed 1/5 2,48 (1,51) N.b. 3,52 (1,02) N.b. Moskeebezoek 1/5 2,57 (1,38) N.b. 3,71 (0,95) N.b. Publieke mnifesttie De islm zou vertegenwoordigd moeten zijn in politiek en mtschppij, smen met ndere religieuze of politieke gezichtspunten De islm zou de enige en belngrijkste politieke utoriteit moeten zijn Islmitische vrouwen zouden buitenshuis een hoofddoek moeten drgen of hun hoofd bedekken 1/5 2,70 (1,09) 1/5 2,31 (1,05) 1/5 2,87 (1,02) Discrimintie Vijndelijkheid 1/5 1,90 (1,05) Belediging 1/5 1,58 (1,03) Ongelijke behndeling religie 1/5 1,57 (1,17) Groepsdiscrimintie: Turken 1/5 3,17 (1,09) Groepsdiscrimintie: moslims 1/5 3,90 (1,29) Discrimintie op school 1/5 1,86 (1,07) Discrimintie op zoek nr werk 1/5 1,68 (1,07) Discrimintie op het werk 1/5 1,77 (1,11) 2,62 (1,15) 2,02 (1,20) 2,10 (1,12) b 1,76 (1,28) 1,36 (0,93) 0,00 (0,00) b 3,38 (1,10) 4,00 (1,18) 1,62 (1,01) 1,82 (1,19) 1,75 (1,14) 3,51 (1,01) 3,11 (1,28) 3,40 (1,44) 2,18 (0,94) 2,06 (0,88) 1,99 (1,41) 3,23 (1,18) 3,38 (1,26) 2,27 (1,14) 2,02 (1,05) 1,85 (0,91) 2,05 (0,99) b 1,72 (0,91) b 2,15 (1,04) b 2,00 (0,80) 1,95 (0,74) 1,23 (0,74) b 2,92 (0,95) b 3,23 (1,03) 2,21 (1,04) 1,89 (1,02) 1,76 (0,99) 208

11 MATTHIAS KORTMANN: Politieke mogelijkheidsstructuren voor moslimorgnisties in Duitslnd en Nederlnd. Minderhedenbeleid versus Sttskirchenrecht Amsterdm Berlijn Min/Mx Moslims n=166 Nietmoslims n=71 Moslims n=156 Nietmoslims n=97 Integrtie Onderwijs: lger secundir of 0/1 25,3% 31,0% 41,7% 16,5% b minder Onderwijs: beroepsopleiding 0/1 36,8% 42,3% 46,8% 61,9% b Onderwijs: hoger secundir en 0/1 34,9% 26,8% 11,5% 21,7% b tertiir Werkend 0/1 56,6% 57,8% 54,5% 63,9% Werkloos 0/1 9,6% 11,3% 23,1% 17,5% In opleiding 0/1 20,5% 12,7% 7,7% 9,3% Inctief 0/1 13,3% 15,5% 14,7% 9,3% Arbeider 0/1 20,2% 16,9% 61,7% 54,0% Bediende 0/1 79,8% 83,1% 38,3% 46,0% Tlbeheersing (Nederlnds/ Duits) 1/6 5,20 (0,85) 5,35 (0,88) 4,39 (1,03) 5,13 (1,07) b Turkse prtner 0/1 44,6% 32,4% 87,5% 61,2% b Leeftijd 18/35 24,57 (4,29) 24,34 (4,37) 25,9 (5,46) 26,5 (4,98) Vrouw 0/1 54,8% 52,1% 42,3% 47,4% N.b.: niet beschikbr, vrg werd niet gesteld n niet-moslims.,b: zelfde letter betekent geen verschil in gemiddelde (t-toets) of percentge (Chi 2 -toets), ongelijke letters stn voor significnt verschil tussen moslims en niet-moslims in dezelfde std. Uit tbel 1 komt een ntl verschillen tussen de twee onderzochte steden nr voren. Zo zijn de Turkse respondenten in Amsterdm gemiddeld hoger opgeleid of volgen zij vker nog een opleiding. In termen vn rbeidsprticiptie zijn de verschillen tussen de steden echter kleiner, hoewel de Turkse tweede genertie in Berlijn vker werkloos is. Ook hebben Turkse respondenten in de Duitse hoofdstd een lgere beroepssttus dn hun tegenhngers in Amsterdm. Ten slotte vlt op dt een grote meerderheid vn de Turkse tweede genertie in Berlijn een prtner heeft die ook vn Turkse herkomst is, terwijl dit in Amsterdm voor minder dn de helft geldt. Dit geeft wederom n dt de Turkse respondenten in Amsterdm een vrij moderne groep vormen. Resultten en discussie Wie noemt zich wel of niet moslim? Vn de 237 Turkse respondenten in Amsterdm geven er 166 n (een vorm vn) de islm n te hngen, in Berlijn zijn dit 156 vn de 253 respondenten. Of men zich wel of niet ls moslim beschouwt, wordt in Amsterdm niet goed voorspeld door indictoren vn socileconomische en socil-culturele integrtie (zie Tbel 2). Het opleidingsniveu blijkt geen rol te spelen, mr respondenten die werken of een opleiding volgen noemen zichzelf vker moslim, net ls degenen die een Turkse prtner hebben. In Berlijn wordt meer 209

12 vrintie verklrd door de integrtievribelen, met nme het opleidingsniveu en de beheersing vn de Duitse tl. Respondenten die hoger opgeleid zijn en het Duits beter beheersen, noemen zichzelf minder vk religieus en nhnger vn de islm. Hieruit blijkt een sterke smenhng tussen integrtie en religiositeit onder de Turkse tweede genertie in Berlijn: nrmte zij meer geı ntegreerd zijn, zijn zij minder vk nhnger vn de islm. In Amsterdm is het verbnd zwkker en, met uitzondering vn het effect vn een Turkse prtner, juist omgekeerd vn rd: degenen die ctief meedoen op de rbeidsmrkt en in het onderwijs noemen zichzelf vker moslim dn economisch inctieve en werkloze respondenten. Tbel 2 Logistische regressie vn ctegorisering ls moslim onder de Turkse tweede genertie in Amsterdm en Berlijn Amsterdm Berlijn Exp (B) Exp (B) Constnte 6,391 (n.s.) 83,388 *** Vrouw 1,021 (n.s.) 0,761 (n.s.) Leeftijd 0,972 (n.s.) 0,981 (n.s.) Opleiding: lger secundir of minder Ref, Ref, Opleiding: beroepsopleiding 0, ,444 * Opleiding: hoger secundir en tertiir 0,952 (n.s.) 0,308 * Werkend 3,912 * 0,883 (n.s.) Werkloos 2,357 (n.s.) 0,760 (n.s.) In opleiding 10,715 ** 1,548 (n.s.) Inctief Ref, Ref, Arbeider 0,685 (n.s.) 0,921 (n.s.) Bediende Ref, Ref, Tlbeheersing (Nederlnds/Duits) 0,815 (n.s.) 0,567 *** Turkse prtner 4,131 ** 1,362 (n.s.) N Cox & Snell s R 2 0,095 0,145 *** = p 5 0,001, ** = p 5 0,01, * = p 5 0,05, 8 p 5 0,10 Verbnden tussen integrtie en dimensies vn religiositeit In de tweede stp is voor enkel de islmitische respondenten gekeken nr de verbnden tussen de indictoren vn integrtie en discrimintie n de ene knt en de dimensies vn religiositeit n de ndere knt. 6 Drtoe is eerst voor iedere indictor vn integrtie ngegn of er een sttistisch significnt verbnd bestt met een vn de dimensies vn religiositeit. Vribelen die geen enkele significnte reltie met een vn de religievribelen hdden, bijvoorbeeld ervren discrimintie in het socileconomisch domein, zijn niet opgenomen in het uiteindelijke model. Vervolgens is onderzocht of de effecten vn integrtie en discrimintie op de dimensies vn religiositeit verlopen vi religieuze identifictie, met ndere woorden of identifictie een meditor is tussen structurele integrtie en discrimintie enerzijds en religieuze prktijk en pu- 210

13 MATTHIAS KORTMANN: Politieke mogelijkheidsstructuren voor moslimorgnisties in Duitslnd en Nederlnd. Minderhedenbeleid versus Sttskirchenrecht blieke mnifesttie nderzijds. Men zou immers kunnen redeneren dt het prktiseren vn de islm en het willen veroveren vn een plek in het publieke domein voor deze godsdienst een rechtstreeks gevolg zijn vn het omrmen vn de moslimidentiteit. Ook kn religieuze identifictie ls voorwrde worden beschouwd voor religieuze prktijk en het mken vn clims in het publieke domein. De nlyse heeft voor de twee steden verschillende modellen opgeleverd die zijn weergegeven in de figuren 1 (Amsterdm) en 2 (Berlijn). In beide steden worden religieus gedrg en de publieke mnifesttie vn de islm significnt voorspeld door religieuze identifictie. Het verbnd tussen identifictie met de islm en het voorstn vn een meer uitgesproken rol vn deze religie in het publieke domein is in Berlijn echter nzienlijk sterker dn in Amsterdm. 7 In Amsterdm hngen religieuze identifictie en geloofsprktijk minder sterk smen met de wens nr een plek voor de islm in het publieke domein. Het omrmen vn de moslimidentiteit en het uitoefenen vn het geloof stn in Amsterdm in zekere zin los vn het mken vn clims omtrent de publieke positie vn de islm, terwijl dergelijke clims in Berlijn een vst onderdeel vormen vn het moslim-zijn. In Amsterdm wordt dus een complexer model vn religiositeit onder de Turkse tweede genertie gevonden dn in Berlijn. Figuur 1: Structureel model vn religiositeit onder de Turkse tweede genertie in Amsterdm (n=166, lleen moslims). De pden tonen de gestndrdiseerde coe fficie nten en het bijbehorende significntieniveu, cursief weergegeven getllen tonen de verklrde vrintie vn ltente vribelen. Model fit: w 2 = 298,553, df = 160, w 2 /df = 1,866, CFI = 0,760, RMSEA = 0,072. *=p 5 0,05, ** = p 5 0,01, *** = p 5 0,

14 Figuur 2: Structureel model vn religiositeit onder de Turkse tweede genertie in Berlijn (n=156, lleen moslims). De pden tonen de gestndrdiseerde coe fficie nten (B s)en het bijbehorende significntieniveu, cursief weergegeven getllen tonen de verklrde vrintie vn ltente vribelen. Model fit: w 2 = , df = 135, w 2 /df = 2.262, CFI = 0.863, RMSEA = *=p5.05, ** = p 5.01, *** = p Minder religiositeit door ssimiltie en seculrisering? De hypothese vn ssimiltie en seculrisering (H1) voorspelt lgere religiositeit onder individuen met een hogere opleiding, een betere rbeidsmrktpositie, een betere beheersing vn de tl vn het vestigingslnd en een gemengde prtnerreltie (in tegenstelling tot een huwelijk binnen de etnische groep). De gevonden resultten in Berlijn zijn voor een groot deel in lijn met deze verwchting, mr in Amsterdm is dt slechts ten dele het gevl. Het onderwijsniveu heeft een grote invloed, mr deze verloopt in de twee steden in tegenovergestelde richting. In Berlijn gt, zols verwcht, een hogere opleiding smen met een lger niveu vn religieuze identifictie en de drn gekoppelde religieuze prktijken en publieke mnifesttie eerder zgen we l dt hoger opgeleiden zichzelf minder vk moslim noemen. Hoger opgeleide Turken vn de tweede genertie zijn in Berlijn dus in lle opzichten minder religieus dn hun lger opgeleide stdsgenoten. In Amsterdm gt een hogere opleiding echter smen met hogere religiositeit in de vorm vn grotere deelnme n het dgelijks gebed en moskeebezoek. Tegelijkertijd ondersteunen de hoogst opgeleide respondenten de mnifesttie vn de islm in het publieke domein minder. Het niveu vn religieuze identifictie, het prktiseren vn de rmdn en het nleven vn voedselvoorschriften hngen niet smen met het opleidingsniveu vn de Turkse tweede genertie in Amsterdm. De positie op de rbeidsmrkt blijkt in beide steden nuwelijks een rol te spelen, met uitzondering vn de bevinding dt in Berlijn werkende respondenten een lger niveu vn socile geloofsprktijk vertonen dn niet-werkende 212

15 MATTHIAS KORTMANN: Politieke mogelijkheidsstructuren voor moslimorgnisties in Duitslnd en Nederlnd. Minderhedenbeleid versus Sttskirchenrecht respondenten. Betere beheersing vn de Nederlndse tl is direct gerelteerd n minder steun voor de publieke mnifesttie vn de islm, mr heeft geen effecten op ndere dimensies vn religiositeit onder de Turkse tweede genertie in Amsterdm. In Berlijn gt een betere beheersing vn het Duits smen met lgere religiositeit (indirect negtief effect vn tlbeheersing vi groepsdiscrimintie op religieuze identifictie en drn verbonden dimensies), mr dit effect is minder sterk voor de rituele geloofsprktijk (vnwege het directe positieve effect vn tlbeheersing op rituele prktijk). Het hebben vn een prtner vn Turkse herkomst, ten slotte, gt in Berlijn smen met een versterkte religiositeit en een verzwkt rectief pd nr religiositeit. Onder de islmitische respondenten vn de Turkse tweede genertie in Amsterdm heeft de etniciteit vn de prtner geen effect meer op de religiositeit, mr de logistische regressie liet zien dt respondenten met een Turkse prtner zichzelf vker moslim noemen. Met betrekking tot de effecten vn socileconomische en socil-culturele integrtie lten de resultten in Amsterdm dus een complexer beeld zien dn in Berlijn. In Berlijn lten zich de bevindingen met betrekking tot de effecten vn onderwijs, rbeidsmrktdeelnme, tlbeheersing en prtnerherkomst smenvtten tot een simpele conclusie: integrtie gt smen met verminderde religiositeit in l hr dimensies. De resultten uit Berlijn verlenen dus empirische steun n de ssimiltie- of seculriseringshypothese. In Amsterdm gt de seculriseringshypothese voorl op met betrekking tot de publieke mnifesttie vn de islm. Ook met betrekking tot de etnische chtergrond vn de prtner wordt een negtief verbnd tussen integrtie en religiositeit gevonden: respondenten die een Turkse prtner hebben, hngen vker de islm n. In tegensprk met de seculriseringshypothese gt een hogere opleiding hier smen met een grotere deelnme n rituele geloofsprktijken. Ook hngen leden vn de Turkse tweede genertie die ctief zijn op de rbeidsmrkt of nog een opleiding volgen vker de islm n. De hypothese vn rectieve religiositeit In beide steden krijgt het idee vn rectieve religiositeit (H2) onder de Turkse tweede genertie enige empirische steun. Ervringen vn discrimintie gn smen met een hoger niveu vn identifictie met de islm, wt wederom smenhngt met een versterkte geloofsprktijk. In Berlijn is dit ook verbonden met een wens nr een sterkere rol vn de islm in de politiek en het publieke domein. In Amsterdm drentegen heffen het directe negtieve effect vn discrimintie op publieke mnifesttie en het indirecte positieve effect vi religieuze identifictie elkr op. Turkse jongvolwssenen in Amsterdm die persoonlijk discrimintie hebben ervren vnwege hun herkomst of chtergrond, of respondenten in Berlijn die meer discrimintie tegen Turken en moslims ervren, zijn dus in sterkere mte religieus. Het niveu vn de ervren discrimintie blijkt overigens niet gerelteerd n de integrtie vn de respondenten: mogelijke verbnden tussen de integrtievribelen met persoonlijk ervren en groepsdiscrimintie zijn onderzocht, mr er zijn geen significnte verbnden gevonden. Angezien ervren discrimintie in het socileconomi- 213

16 sche domein evenmin een rol blijkt te spelen, is de gevonden rectieve religiositeit voorl een ntwoord op symbolische chterstelling. Het zijn de positie vn de groepen wrtoe men behoort en ongelijke behndeling wegens herkomst die het verschil mken, niet een ervren chterstelling in het socileconomische domein. Het rectieve pd nr religiositeit is in Berlijn zwkker voor respondenten die het Duits beter beheersen en die een Turkse prtner hebben. Het ltste toont dt islmitische religiositeit onder jonge Berlijnse Turken niet lleen een rectie op ervren fwijzing vnuit de meerderheidssmenleving is. De keuze voor een prtner vn Turkse herkomst kn een teken zijn vn sterke betrokkenheid bij de Turkse gemeenschp. Volgens deze redenering is inbedding in een etnische gemeenschp een lterntief pd nr versterkte religiositeit dt individuen minder vtbr mkt voor de effecten vn ervren groepsdiscrimintie op religiositeit (zie hiervoor ook Gu ngo r et l., in voorbereiding). Symbolische religiositeit onder de Turkse tweede genertie? De notie vn symbolische religiositeit (H3) vindt weinig empirische steun onder de Turkse tweede genertie in Amsterdm en Berlijn. Jonge Amsterdmse en Berlijnse Turken die veel wrde hechten n de moslimidentiteit nemen in grote mte deel n zowel socile ls rituele geloofsprktijken. Als de islm louter symbolische betekenis zou hebben, zouden we minder sterke of geen verbnden zien tussen identifictie met en prktiseren vn de islm. In Berlijn heeft identifictie met de islm bovendien gevolgen voor de politieke ttitudes vn de Turkse tweede genertie. Nrmte zij de moslimidentiteit belngrijker vinden, zijn zij vker voorstnder vn een sterke invloed vn de islm op de politiek en een duidelijke zichtbrheid vn de islm in het publieke domein. In beide steden wordt dus de islm ook in de tweede genertie nog in sterke mte geprktiseerd en verwordt het geloof niet tot een louter symbolische identiteit zonder concrete gevolgen voor gedrg. De rol vn institutionele verschillen De gevonden verschillen tussen de resultten in de twee steden zijn in lijn met de vierde hypothese ngnde de effecten vn de ntionle institutionele context (H4). De vnuit de overheid verleende steun n islmitische orgnisties geeft n moslims in Nederlnd het signl dt het nleven vn hun religie niet principieel op gespnnen voet stt met een volwrdige integrtie in de Nederlndse smenleving. Een versterkte rol vn de islm in de politiek stuit in Nederlnd echter wel op weerstnd vnuit de meerderheidsbevolking. Respondenten met een hogere opleiding en betere beheersing vn het Nederlnds zijn in mindere mte voorstnder vn politieke clims die in conflict stn met wt de meerderheidssmenleving bereid is te ccepteren. 8 Men zou kunnen zeggen dt beter geı ntegreerde Turkse moslims in Amsterdm een model vn religiositeit omrmen dt niet problemtisch is in de ogen vn de Nederlndse meerderheidsbevolking. Zij hechten grote wrde n hun moslimidentiteit en prktiseren hun geloof ook, mr deinzen terug voor een 214

17 MATTHIAS KORTMANN: Politieke mogelijkheidsstructuren voor moslimorgnisties in Duitslnd en Nederlnd. Minderhedenbeleid versus Sttskirchenrecht bendrukking vn de islm op het gebied vn politiek en in het publieke domein. Onder de Turkse tweede genertie in Berlijn wordt drentegen een dergelijke differentitie vn religiositeit tussen publiek en prive domein niet gevonden. Moslim-zijn betekent voor deze minderheidsgroep een sterke identifictie met de islm, het prktiseren vn dit geloof e n het steunen vn een sterke politieke en mtschppelijke rol vn de islm. Het verschil met Amsterdm zou ermee te mken kunnen hebben dt de Duitse overheid geen enkele steun verleent n welke vorm vn islmitische religiositeit dn ook. Zowel door overheidsinstellingen ls door de meerderheidsbevolking worden publieke uitingen en prive -uitingen vn islmitische religiositeit beide even rgwnend bekeken. In een dergelijke situtie moet het niet verbzen dt degenen die meer geı ntegreerd zijn in lle opzichten minder religieus zijn. Tegelijk gt in Berlijn mtschppelijke uitsluiting of een gebrekkige integrtie niet lleen smen met grotere religiositeit in het prive domein, mr ook met meer rdicle politieke clims. De invloed vn verschillende institutionele benderingen vn de islm op de vormen vn religiositeit vn de Turkse tweede genertie kn op bsis vn dit onderzoek echter niet worden gekwntificeerd. Hiervoor is een multilevel nlyse in een groot ntl ntionle contexten en een opertionlisering vn institutionele contexten in termen vn vribelen op het lndenniveu noodzkelijk. 9 In het licht vn de vergelijkbre selectiviteit vn de Turkse migrtie in Nederlnd en Duitslnd, die we ook terugvinden in de TIES-dt, is het echter niet wrschijnlijk dt de gevonden verschillen veroorzkt zijn door verschillende soorten Turkse migrnten in de twee steden. De lge respons kn de gevonden resultten mogelijk beïnvloeden. Het is echter niet nnemelijk dt het zwkkere verbnd tussen integrtie en religiositeit in Amsterdm wordt veroorzkt door het feit dt in deze std voorl beter geı ntegreerde leden vn de Turkse tweede genertie hebben meegedn n het TIES-onderzoek. Een sterk negtief verbnd tussen integrtie en religiositeit zou immers lleen zichtbr worden ls niet geı nterviewde minder goed geı n- tegreerde jonge Turken in veel sterkere mte religieus zouden zijn dn de geı nterviewden. Dit is niet wrschijnlijk met het oog op het nogl hoge niveu vn religieuze identifictie en prktijk dt we vinden onder de Amsterdmse respondenten. Ten slotte dienen enkele beperkingen vn dit onderzoek besproken te worden. Het onderzoek is beperkt tot de twee hoofdsteden en niet gebseerd op ntionle steekproeven. Zeker in het Duitse federle systeem zullen er verschillen zijn tussen steden en regio s die de smenhng vn integrtie en islmitische religiositeit kunnen beı nvloeden. Bijvoorbeeld kunnen de Duitse deelstten eigen regels opstellen voor het gebruik vn religieuze symbolen, zols de hoofddoek, door mbtenren en medewerkers in de publieke sector (zie de bijdrge vn Letting in dit nummer). Mr ook in Nederlnd kn niet zonder meer ervn worden uitgegn dt de situtie in Amsterdm de lndelijke situtie weerspiegelt. Koopmns (2004; Koopmns & Stthm, 1999) heeft echter lten zien dt de vritie tussen steden binnen een lnd hoewel niet te verwrlozen ondergeschikt is n de grotere vritie tussen lnden 215

18 ls het gt om de mnier wrop immigrnten deelnemen n het publieke debt. Omdt de voor dit rtikel genlyseerde dt een cross-sectie zijn, kn de cusle smenhng tussen integrtie en religiositeit niet met zekerheid worden bepld. Het is dus niet bekend of integrtie leidt tot minder religiositeit, of dt omgekeerd een hoge mte vn religiositeit een betere integrtie vn de Turkse tweede genertie in de weg stt. De resultten uit Amsterdm lten echter zien dt een geslgde integrtie, tenminste op het gebied vn onderwijs, kn smengn met een sterke mte vn islmitische religiositeit. Het nhngen en het prktiseren vn de islm stn dus niet per se op gespnnen voet met een geslgde integrtie. De oorzk vn tekortschietende integrtie vn de Turkse tweede genertie moet dus niet gezocht worden in de islmitische religie ls enige fctor. Ook met betrekking tot het verbnd tussen ervren discrimintie en religiositeit zou men een omgekeerde cusle ordening kunnen bergumenteren, zodt personen die zich sterker religieus identificeren meer discrimintie tegen moslims wrnemen. Ander onderzoek op bsis vn de TIES-dt toont echter n dt er meer empirische steun is voor een rectief verbnd tussen ervren discrimintie en religiositeit (zie Fleischmnn et l., in voorbereiding, voor een theoretische bendering en empirische onderbouwing vn dit rgument). Conclusie De gevonden verschillen tussen Amsterdm en Berlijn zijn in lijn met de verwchtingen op bsis vn de verschillende institutionlisering vn de islm in Nederlnd en Duitslnd. De bevindingen kunnen bovendien worden gekoppeld n een verschillend politiek klimt in de twee lnden, wrbij de toon vn het debt wr het om de islm gt in Nederlnd een stuk feller is dn in Duitslnd. Toch kn een conclusie omtrent contextuele effecten hier enkel tenttief zijn, ngezien de gevonden verschillen ook veroorzkt kunnen zijn door ndere, niet onderzochte verschillen tussen de twee lnden en steden. Verder onderzoek in een groter ntl steden binnen deze twee lnden, of over een groter ntl lnden heen is nodig om n te gn in hoeverre de redenering over contextuele effecten stnd houdt. Is het een lgemeen geldige uitsprk dt verschillende vormen vn religiositeit bij de tweede genertie en differentie le verbnden met integrtie smenhngen met de mnier wrop de meerderheidssmenleving de islm ls minderheidsreligie bendert? De hier gepresenteerde nlyse suggereert dt het vn belng is hoe de meerderheidssmenleving omgt met de islm ls minderheidsreligie. Stt zij toe dt minderheden een niet-christelijke godsdienst nhngen en prktiseren, of keurt zij (niet-christelijke) religiositeit in het geheel f? De gevonden verschillen tussen Amsterdm en Berlijn suggereren dt een fwijzende houding ten opzichte vn islmitische religiositeit, zols in Duitslnd, smengt met een ongedifferentieerde vorm vn religiositeit onder de Turkse tweede genertie. Drin gt het prive nleven vn de islmitische godsdienst geprd met een sterke wens nr publieke mnifesttie vn dit geloof. De ongedifferentieerde 216

19 MATTHIAS KORTMANN: Politieke mogelijkheidsstructuren voor moslimorgnisties in Duitslnd en Nederlnd. Minderhedenbeleid versus Sttskirchenrecht fwijzing vn islmitische religiositeit werkt drmee het mken vn meer rdicle politieke clims omtrent de positie vn de islm in de hnd. Wr het uitoefenen vn een minderheidsgeloof zols in Nederlnd niet lleen wordt geduld, mr zelfs vn overheidswege wordt bevorderd, stt de uitoefening vn de islm een goede mtschppelijke positie niet in de weg. Tegelijk klinkt in een dergelijke situtie de roep nr een sterke politieke invloed vn de islm onder de Turkse tweede genertie minder luid. Noten * Fenell Fleischmnn is ls promovend verbonden n ERCOMER, Universiteit Utrecht, en n het Centrum voor Socile en Culturele Psychologie, KU Leuven. Correspondentie: F.Fleischmnn@uu.nl 1. De uteur dnkt de redctie en de nonieme referenten vn Migrntenstudies voor constructieve kritiek op een eerdere versie vn dit rtikel. Bijzondere dnk voor kritische lezing en tekstuele ondersteuning gt uit nr Kren Phlet, Mieke Mlieprd en Dve Huismns. 2. De term Turks wordt in dit rtikel omwille vn leesbrheid gebruikt ls verkorte verwijzing nr de herkomst vn de betreffende personen en heeft geen betrekking op de huidige ntionliteit. De term Turkse tweede genertie verwijst nr personen die in West-Europ zijn geboren, mr wrvn een of beide ouders in Turkije zijn geboren. Omdt de respondenten vn de hier gebruikte TIES-dt llen in Nederlnd of Duitslnd zijn geboren, hebben zij merendeels de Nederlndse of Duitse ntionliteit; sommige vn hen hebben drnst ook nog een Turks pspoort. 3. Turkse vrouwen die met een niet-turkse prtner getrouwd zijn en diens nm hebben ngenomen, vllen drdoor buiten de steekproef. 4. De filtervrg is in beide steden nders geformuleerd. Wr in Nederlnd wordt gevrgd Heeft u op dit moment een religie? luidt de vrg in de Duitse vrgenlijst (letterlijk vertld) Bent u op dit moment religieus? Deze fwijkende vrgstelling leidt wellicht tot een grotere selectiviteit vn islmitische respondenten in Berlijn, omdt weinig religieuze moslims mogelijk buiten de boot vllen. 5. Omdt het moskeebezoek sterk verschilt tussen mnnen en vrouwen, is in de sem-modellen een direct effect vn geslcht op het moskee-item toegevoegd. Een lterntief zou zijn om de modellen voor mnnen en vrouwen prt te schtten. Dit levert vergelijkbre resultten op, mr doordt het l lge ntl respondenten per std ook nog eens in twee groepen wordt verdeeld, zijn een ntl effecten dn niet meer significnt. 6. Alleen respondenten die zichzelf moslim noemen zijn meegenomen in deze stp vn de nlyse. Als de nlyse wordt herhld met lle respondenten, wrbij de niet-religieuze respondenten een 0 krijgen toegewezen op lle religievribelen, blijven de resultten grotendeels hetzelfde. Met ndere woorden, de gevonden verbnden tussen vribelen blijven significnt, in dezelfde richting en vn vergelijkbre grootte en ook de model fit verndert nuwelijks. Als ook de niet-religieuze respondenten worden meegenomen, is in Amsterdm het effect vn ervren discrimintie op religieuze identifictie niet meer significnt op het 0,05 niveu, mr de verklrde vrintie vn religieuze identifictie gt omhoog in vergelijking met een model met lleen religieuze respondenten. In Berlijn is de verklrde vrintie vn religieuze identifictie, rituele en socile prktijk groter ls ook de niet-religieuze respondenten worden meegenomen. 7. Met behulp vn een multi-groepnlyse is ngegn of de gevonden verbnden tussen de dimensies vn religiositeit en de integrtievribelen significnt verschillen tussen de twee steden. Dit blijkt het gevl te zijn: ls de verbnden gelijk worden gesteld in de twee steden, wordt de model fit significnt slechter (resultten op nvrg beschikbr). 8. Met betrekking tot de items die gebruikt zijn voor de schl vn publieke mnifesttie, zou men kunnen zeggen dt het item over vertegenwoordiging vn de islm wel pst in het 217

20 Nederlndse verzuilingsmodel, terwijl de ndere twee items (islm ls ultieme politieke utoriteit en het verplicht drgen vn hoofddoeken) minder geccepteerd worden door de meerderheidsbevolking. Drom is het model herscht zonder het eerste item en dit leidt tot dezelfde resultten (beschikbr op nvrg bij de uteur). Dit mg niet verbzen in het licht vn de hoge correlties vn deze drie items en het feit dt zij smen een betrouwbre schl vormen. 9. Met een sttistische toets in een multi-groepnlyse kn weliswr worden ngetoond dt beplde verbnden verschillen tussen de twee steden, mr drmee is nog niet gezegd dt deze verschillen ook worden veroorzkt door lndenverschillen in de institutionele bendering vn de islm. Immers kunnen gevonden verschillen tussen worden veroorzkt door veel fctoren wrvn de institutionlisering vn de islm er slechts ée n is. Litertuur Allen, C. & Nielsen, J.S. (2002). Summry report on Islmophobi in the EU fter September Vienn: Europen Monitoring Centre on Rcism nd Xenophobi. Bloemrd, I. (2006). Becoming citizen in the United Sttes nd Cnd: Structured mobiliztion nd immigrnt politicl incorportion. Socil Forces, 85(2), Csnov, J. (2003). Beyond Europen nd Americn exceptionlisms: towrds globl perspective. In: G. Dvie, P. Heels & L. Woodhed (red.), Predicting religion. Christin, seculr nd lterntive futures. (pp ). Aldershot: Ashgte. Dgevos, J., Euwls, R., Gijsberts, M. & Roodenburg, H. (2006). Turken in Nederlnd en Duitslnd. De rbeidsmrktpositie vergeleken. The Hgue: SCP/CPB. Dgevos, J., Gijsberts, M., Kppelhof, J. & Vervoort, M. (2007). Survey Integrtie Minderheden The Hgue: SCP. De Wit, T.D. & Koopmns, R. (2005). The integrtion of ethnic minorities into politicl culture: The Netherlnds, Germny nd Gret Britin compred. Act Politic, 40, Diehl, C. & Koenig, M. (2009). Religiosität tu rkischer Migrnten im Genertionenverluf: ein Befund und einige Erklärungsversuche. Zeitschrift fu r Soziologie, 38(4), Doomernik, J. (1995). The institutionliztion of Turkish Islm in Germny nd the Netherlnds: comprison. Ethnic nd Rcil Studies, 18(1), Fetzer, J.S. & Soper, J. C. (2005). Muslims nd the stte in Britin, Frnce, nd Germny. Cmbridge: Cmbridge University Press. Fleischmnn, F. & Phlet, K. (in voorbereiding). The integrtion of Muslims in Western Europe. In: M. Verkuyten (red.), Rcil nd Ethnic Minority Studies in Europe nd the United Sttes. Aldershot: Ashgte. Fleischmnn, F., Phlet, K. & Klein, O. (in voorbereiding). Politicistion of Muslim identity mong the Turkish nd Moroccn second genertion in Europe: the role of injustice nd religious identifiction in different intergroup contexts. Gns, H.J. (1994). Symbolic ethnicity nd symbolic religiosity: towrds comprison of ethnic nd religious cculturtion. Ethnic nd Rcil Studies, 17(4), Gordon, M.M. (1978 [1964]). Assimiltion in Americn Life: The role of rce, religion nd ntionl origins. New York: Oxford University Press. Gorski, P.S. & Altinordu, A. (2008). After seculristion? Annul Review of Sociology, 34, Groenewold, G. (2008). Appendix: Smple design, TIES survey implementtion nd evlution. In: M. Crul & L. Heering (red.), The Position of the Turkish nd Moroccn Second Genertion in Amsterdm nd Rotterdm. The TIES study in the Netherlnds. (pp ). Amsterdm: Amsterdm University Press. Gu ngo r, D., Fleischmnn, F. & Phlet, K. (in voorbereiding). Religious ttchment, belief, nd prctice mong Turkish- nd Moroccn-Belgin Muslims: intergenertionl continuity nd cculturtive chnge. Journl of Cross-Culturl Psychology. Jetten, J., Brnscombe, N. R., Schmitt, M. T. & Spers, R. (2001). Rebels with Cuse. Group Identifiction s Response to Perceived Discrimintion from the Minstrem. Personlity nd Socil Psychology Bulletin, 27,