Geëiste en opgelegde sancties bij moord en doodslag,

Transcriptie

1 Pul Nieuwbeert en Sigrid vn Wingerden' In de volgende flevering vn Trem wordt een opvolgend rtilcel vn deze uteurs gepubliceerd met de titel: 'Ontwikkelingen in de lengte vn gevngenisstrffen voor moord en doodslg: Een trend nr lngere strffen: Geëiste en opgelegde sncties bij moord en doodslg, In dit rtikel wordt op bsis vn de Dtbnk Moord en Doodslg vn het Nederlnds Studiecentrum Criminliteit en Rechtshndhving (NSCR) beschreven hoe het OM en de rechter moord en doodslg in de periode hebben vervolgd en bestrft. Het OM heeft 185 verdchten voor moord en 786 voor doodslg gedgvrd. Bij driekwrt vn de verdchten wordt een tijdelijke gevngenisstrf geëist en bij nog eens 1 % gevngenisstrf in combintie met tbs. Levenslng wordt 3 keer geëist. De rechter veroordeelt de moord- en doodslgverdchten vk voor een lichter delict dn wrvoor ze vervolgd worden. Ook de gemiddeld opgelegde strfduur is lger dn de geëiste strfduur (7,6 versus 8,8 jr). 65% vn de verdchten wordt lger bestrft dn de strfeis. Zowel bij de rechter ls bij het OM is de strfduur bij moord hoger dn bij doodslg. Wnneer nst gevngenisstrf tevens tbs wordt opgelegd, is de strfduur lger. 1. Inleiding Jrlijks worden 00 tot 0 personen opzettelijk door geweld om het leven gebrcht. Bij de meeste vn deze moorden ofdoodslgen wordt een verdchte door het openbr ministerie (OM) vervolgd en door rechters berecht. Verssend genoeg is in ons lnd weinig bekend over de fdoening vn voltooide moord en doodslg. De rpportges vn het OM, vn de rechtbnken en vn het Centrl Bureu voor de Sttistiek (CBS) m1cen bijvoorbeeld geen onderscheid tussen pogingen en voltooide moorden en doodslgen. Beide worden door het CBS gerpporteerd ls 'misdrijf tegen het leven en persoon'. Bovendien ontbreekt het n inzicht in de wijze wrop moord- en doodslgverdchten het strfrechtelijk systeem doorlopen, doordt politie, OM en rechtbnken lleen het 'eigen werk' registreren. Een dtset wrin wel l de fdoeningsgegevens gezmenlijk geregistreerd zijn, ws niet eerder voorhnden. De fgelopen decenni zijn er in Nederlnd dn ook slechts enkele studies geweest wrin de fdoening vn moord en doodslg is onderzocht. In een rpport vn Zoomer wordt over de periode de strfvordering en strftoemeting in gevllen vn zwre criminliteit onderzocht, wronder moord, doodslg en gekwlificeerde doodslg (Zoomer 1981). Het onderzoek richt zich onder meer op de verschillen tussen de geëiste en opgelegde strf. Bij het onderzoek wordt echter geen onderscheid gemkt tussen voltooide moorden of doodslgen of pogingen drtoe. Andere onderzoeken richten zich wel specifiek op de vervolging en berechting vn voltooide moord en doodslg. De studies 'Moord en doodslg in 1998' door Smit e.. (001), 'Moord en doodslg in Nederlnd, 'vn Leistr en Nieuwbeert (003), 'Criminliteit en * Pul Nieuwbeert is senior onderzoeker bij het Nederlnds Studiecentrum Criminliteit en Rechtshndhving (NSCR) en bijzonder hooglerr 'Empirisch-Theoretische Anlyse vn Mtschppelijke Effecten vn Overheidsbeleid' bij de cpciteitsgroep Sociologie vn de Fculteit Socile Wetenschppen vn de Universiteit Utrecht. Sigrid vn Wingerden is onderzoeker bij het Deprtement Strfrecht en Criminologie, Universiteit Leiden , ~,.-"}-,;:--7-~-lf'-,.-'?-,...,-,..,-!Jy-)r

2 NIEUWBEERTA EN VAN WINGERDEN / GEËISTE EN OPGELEGDE SANCTIES BIJ MOORD EN DOODSLAG Rechtshndhving 00' vn Eggen en Vn der Heide (005) en de studie vn Bijleveld en Smit (00) geven een overzicht vn de door het OM geëiste en door de rechter opgelegde sncties (zie ook Nieuwbeert & Leistr 003, 00). In sommige studies wordt ook gekeken nr de invloed vn een ntl kenmerken vn delicten en dders op de geëiste en opgelegde sncties. De nlyses zijn echter beperkt vn rd. In dit rtikel beogen we deze tekortkomingen te overkomen. Onderzocht wordt hoe voltooide moord en doodslg in Nederlnd in de periode door het OM worden vervolgd en door de rechter worden fgedn. We bestuderen hoe vk het OM een vervolging instelt voor moord dn wel voor doodslg, welke snctie drbij wordt geëist, voor welk delict de rechter' een uitsprk doet en weilce snctie de rechter n de verdchte oplegt.'. Dt Om de fdoening en strftoemeting bij moord en doodslg te onderzoeken mken we gebruilc vn de gegevens vn de Dtbnk Moord en Doodslg, die op het Nederlnds Studiecentrum voor Criminliteit en Rechtshndhving is opgezet (zie voor een overzicht Nieuwbeert 006, Leistr & Nieuwbeert 003 en Nieuwbeert & Leistr 003). Hierin zijn lle gevllen geregistreerd wrbij het OM in de periode een vervolging heeft ingesteld voor moord (rt. 89 en 91 Sr) of doodslg (rt. 87, 88 en 90 Sr).' Vn doodslg is sprke wnneer een verdchte het slchtoffer opzettelijk vn het leven heeft beroofd. Als de doodslg pltsvindt met voorbedchten rde is het moord. Voor dit onderzoek is de Dtbnk Moord en Doodslg ngevuld met fdoeningsgegevens in eerste nleg fkomstig vn 'OM-dt'.' Hiertoe zijn de fdoeningsgegevens vn de feiten wrvoor vervolgd wordt op bsis vn het prketnummer gekoppeld n de gegevens vn de bijbehorende strfzken. Op deze mnier werd duidelijk óf de verdchte voor moord of doodslg werd vervolgd, welke snctie door het OM werd geëist, weilce uitsprk de rechter in eerste nleg heeft gedn, of de verdchte voor moord of doodslg werd veroordeeld, en weilce snctie de rechter n de verdchte oplegde.' Angezien het OM ps in 1993 een utomtisering doorvoerde, zl dit onderzoek nr de fdoening en strftoemeting bij moord en doodslg gebseerd zijn op de Dtbnk Moord en Doodslg ' 3. Mdoeningen vn moord en doodslg 3.1. Vervolging door het OM In de periode zijn er 638 verdchten gedgvrd voor moord of doodslg: 185 voor moord en 786 voor doodslg. Weilce snctie heeft het OM drbij geëist? Hels is de informtie die in OM-dt zit hierover niet voiledig. Het geëiste snctietype is bij 751 verdchten onbekend. Dit komt wrschijnlijk omdt het niet verplicht is om deze gegevens in OM-registrties in te vullen. Bij driekwrt vn de resterende verdchten eist het OM een tijdelijke gevngenisstrf (zie tbel 1). Een tijdelijke gevngenisstrfin combintie met tbs wordt bij 10/0 vn de verdchten geëist. Een levenslnge gevngenisstrf eist het OM 3 keer (één keer in combintie met tbs). Tussen moord- en doodslgverdchten bestn geen grote verschillen in het geëiste snctietype, hoewel bij moordverdchten reltief wel wt vleer levenslng of tbs wordt geëist. Tbel 1. Verdeling vn de verdchtel1 nr de eis vn het OM Eis: Moord Eis: Doodslg Totl % N % N % N Tijdelijke gevngenisstrf 75, 98 75, , 119 Tijdelijke gevngenisstrf en tbs 11, ,6 79 1,3 3 _ Levenslnge gevngenisstrf n, ,8 3 Alleen tbs 3,8 50, 13 3,3 63 Jeugddetentie en/of PIJ 1, 16, 13 1,5 9 Vrijsprk, Ovr, Overig 5,9 76 5,9 3 5,9 110 Onbekend Totl 100% % % 638 In één gevl is levenslnge gevngenisstrf in combintie met tbs geëist. Z Hoewel moord en doodslg voor een meervoudige kmer worden behndeld, wordt hier gemkshlve over 'de rechter' gesproken. Angezien moord en doodslg tot de ernstigste delicten uit het Wetboek vn Strfrecht behoren, wrbij voorlopige hechtenis eerder regel dn uitzondering is, wordt in dit onderzoek de beslissing vn de officier vn justitie om de verdchte in voorlopige hechtenis te stellen buiten beschouwing gelten. 3 De dtbnk bevt ook gegevens vn niet-opgeloste moorden en vn dder-, delict- en slchtofferkenmerken, mr die zijn voor deze bijdrge irrelevnt. OM-dt is fgeleid vn COMPAS, het lndelijke dministrtiesysteem vn het OM. 5 Hels bevt OM-dt geen informtie over eisen en uitsprken in hoger beroep en/of csstie. 6 Voor 1993 ontbrken ook bij diverse verdchten de benodigde gegevens. Deze zijn prt ngevuld. Sd" Uitgevers TREMA september 006- Nr. 7 81

3 NIEUWBEERTA EN VAN WINGERDEN! GEËISTE EN OPGELEGDE SANCTIES BIJ MOORD EN DOODSLAG Tbel. Duur vn de geëiste tijdelijke gevngenisstrf" Eis: Moord Eis: Doodslg Totl Gev. Gev.entbs Gev. Gev. en tbs (N=98) (N=153) (N=37) (N=79) (N=1651) <1 jr jr jr jr jr 10 S Totl 100% 100% 100% 100% 100% Gem. ntl jren 9,9 7, 7,3 6,6 S,S t Vn 7 verdchten (per kolom respectievelijk: 5, 1, 0 en 1) is wel een tijdelijke gevngenisstrfgeëist, mr is de geëiste duur onbekend. Vn de 1651 verdchten tegen wie een tijdelijke gevngenisstrf (l dn niet in combintie met tbs) wordt geëist, bedrgt de gemiddelde duur vn de geëiste vrijheidsstrf 8,8 jr (zie tbel ).' Het OM eist bij moord een strf, die gemiddeld,5 jr hoger is dn de strfduur die bij doodslg wordt geëist. Wnneer lleen gevngenisstrfwordt geëist, bedrgt die eis gemiddeld jr meer dn wnneer gevngenisstrf in combintie met tbs wordt geëist. Een strfduur vn 6 tot en met l jr is procentueel gezien de meest voorkomende strfeis. Strffen uit de hoogste ctegorieën (1l-15 en 16-0 jr) worden reltiefvker geëist wnneer bij een moordverdchte lleen gevngenisstrf wordt geëist. Figuur 1 geeft de totle verdeling vn de duur vn de geëiste gevngenisstrffen weer. De strfduur die het meest geëist Figuur 1. Verdeling vn de geëiste vrijheidsstrffen (N=16) % 6 o, o Duur vn de geëiste vrijheidsstrf in jren wordt, is 8 jr (13%) (zie figuur 1). Opvllend is dt een vrijheidsstrf vn 11, 13, of 17 jr nuwelijks wordt geëist en dt een strfduur vn 19 jr heleml niet wordt geëist. Mogelijk komt dit doordt een officier vn justitie bij lgere strffen (tot ongeveer jr) in mnden denkt, bij lngere strffen in jren en bij nog lngere strffen (bijvoorbeeld boven de 10 jr) zelfs in twee-jr perioden. Duidelijk is wel dt er forse verschillen zijn in de duur vn de gevngenisstrf die bij moord of doodslg wordt geëist Uitsprk door de rechter Het OM heeft in totl 638 verdchten gedgvrd voor moord en doodslg. 65% vn de verdchten die vervolgd zijn voor moord leeg ook een rechterlijke uitsprk voor moord (zie tbel 3). Bij % vn de moordverdchten chtte de rechter de voorbedchte rde niet bewezen. Zij hebben drom een uitsprl, voor doodslg gekregen. 5% vn de moordverdchten leeg een uitsprl, op bsis vn een nder wetsrtikel en bij 8% is de uitsprk onbekend. Vn de verdchten die voor doodslg zijn vervolgd, leeg 7% ook een uitsprk voor doodslg. Bij 0% bseerde de rechter zijn uitsprk op een nder wetsrtileel en bij 9% vn de doodslgverdchten is de rechterlijke uitsprk onbekend. In totl is 6% vn de gedgvrde verdchten veroordeeld voor moord en 37% voor doodslg. De grondslg vn de veroordeling is dus vk minder ernstig dn de grondslg vn de vervolging.

4 NIEUWBEERTA EN VAN WINGERDEN / GEËISTE EN OPGELEGDE SANCTIES BIJ MOORD EN DOODSLAG Tbel 3. Grondslg vn de veroordeling nr grondslg vn de vervolging Eis: Moord Eis: Doodslg Totl % N % N % N Uitsprk: Moord (rt. 89, 91 Sr) Uitsprk: Doodslg (rt. 87, 88, 90 Sr) Uitsprk: Een nder rtikel Uitsprlc: Onbekend Totl 100% % % 638 Wnneer uitsluitend wordt gekeken nr de verdchten die een rechterlijke uitsprk hebben gekregen voor moord of doodslg (zie tbel ), blijkt dt vn deze 17 verdchten n slechts 7 verdchten géén vrijheidsbenemende snctie wordt opgelegd. Zij worden vrijgesproken, ontslgen vn lle rechtsvervolging, of krijgen een overige of onbekende snctie. Vn de verdchten die wel tot een vrijheidsbenemende snctie worden veroordeeld, moeten er 5 een levenslnge gevngenisstrf uitzitten (wrvn één in combintie met tbs). An 97 verdchten wordt tbs opgelegd. 6 verdchten worden tot jeugddetentie en/of pltsing in een inrichting voor jeugdigen (PIJ) veroordeeld. De overige 193 verdchten worden tot een tijdelijke gevngenisstrf veroordeeld (wrvn 395 in combintie met tbs). Niet lleen de geëiste, ook de opgelegde strfduur is soms niet ingevuld in OM-dt. Vn de 193 verdchten die tot een tijdelijke gevngenisstrf zijn veroordeeld is slechts bij 1339 verdchten zowel de duur vn de geëiste, ls vn de opgelegde gevngenisstrf bekend. Voor deze verdchten kn de fdoening door de rechter worden vergeleken met de fdoening door het OM. 65% vn deze verdchten blijlct lger te worden bestrft dn de strfeis. 8% vn de opgelegde strffen is identiek n de geëiste strffen. In de resterende 7% legt de rechter een hogere vrijheidsstrf op dn geëist door het OM. Wnneer de duur vn de geëiste en opgelegde strf wordt ingedeeld in ctegorieën, wordt nog duidelijker, dt de rechter reltief vk een strfduur uit dezelfde of een lgere ctegorie oplegt, ls wruit geëist werd (zie tbel 5). Wnneer het OM een gevngenisstrf eist met een duur vn 1 tot en met 5 jr, legt de rechter in 87% vn de zlcen tevens een strfduur op vn diezelfde ctegorie. Mr ook is duidelijk dt rechters reltief vk een lgere strf opleggen. Bij een eis tussen de 16 en de 0 jr, legt de rechter vker een strf op uit een lgere ctegorie. Omdt bij bijn 30% vn de strfzken onbekend is wt de duur vn de geëiste vrijheidsstrf ws, moeten de resultten met voorzichtigheid worden geïnterpreteerd. Vn de 193 verdchten die voor moord of doodslg tot een gevngenisstrfworden veroordeeld, is bij 1 verdchten de duur vn de opgelegde gevngenisstrf onbekend. An de resterende 1911 verdchten legt de rechter gemiddeld een gevngenisstrf op vn 7,6 jr (zie tbel 6). Dt is 1, jr minder dn de gemiddelde strfeis vn het OM. Ook bij de rechter is de strfduur bij moord hoger dn bij doodslg (8,3 versus 6, jr). Wnneer nst gevngenisstrf tevens tbs wordt opgelegd, bedrgt de strfduur,1 jr minder Tbel. Verdeling opgelegde sndietypennrgrondslg vn de veroordeling Uitsprk: Moord Uitsprk: Doodslg Totl % N % N % N Tijdelijke gevngenisstrf 71, , , Tijdelijke gevngenisstrf en tbs 17, , , 395 Levenslnge gevngenisstrf n 1,8 1 0, 1,1 5 Alleen tbs,7 56, 1,5 97 Jeugddetentie en/ofpij,3 6 0, 6 Vrijsprlc, Ovr, Overig, 8, 1 3, 69 Onbekend 0,3 3 0,1 3 Totl 100% % % 17 In één gevl is levenslng in combintie mettbs opgelegd. 7 Het gt hier om de duur vn de onvoorwrdelijke gevngenisstrf. De voor- wrdelijke vrijheidsstrf is in dit onderzoek buiten beschouwing gelten. Sdu Uitgeve,.s TREMA september 006- Nr. 7 83

5 NIEUWBEERTA EN VAN WINGERDEN / GEËISTE EN OPGELEGDE SANCTIES BIJ MOORD EN DOODSLAG Tbel 5. Opgelegde strfduur nr geëiste strfduur (in percentges) Opgelegde strfduur <1 jr 1-5 jr 6-10 jr jr 16-0 jr Onbekend Totl N <1 jr jr jr jr I 16-0 jr Onbekend I I 1 Totl 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 193 t In figuur is de verdeling vn de opgelegde gevngenisstrffen weergegeven. Net ls bij het OM vrieert de strfdn wnneer lleen gevngenisstrf wordt opgelegd. Bij verdchten die voor doodslg worden veroordeeld is dit verschilldeiner dn bij verdchten die voor moord worden veroordeeld (1, versus,6 jr). De hoogste gemiddelde strfwordt opgelegd wnneer een verdchte voor moord tot gevngenisstrf wordt veroordeeld (9 jr). Niet lleen de gemiddelde strfduur, ook de spreiding vn de strffen geeft n wellce strffen de rechter oplegt. Net ls bij het OM, worden ook hier bij de verdchten die voor moord tot een gevngenisstrf worden veroordeeld procentueel gezien meer strffen uit de hogere ctegorieën (11-15 en 16-0 jr) opgelegd dn bij ndere verdchten. Vn lle 1911 verdchten die voor moord of doodslg tot gevngenisstrf of gevngenisstrf in combintie met tbs worden veroordeeld, krijgt een derde een gevngenisstrf vn 5 jr of minder. 1% krijgt een gevngenisstrf vn meer dn 10 jr. Figuur. Verdeling vn de opgelegde vrijheidsstrffen (N=1911) % Conclusie 1'10 -, , o, o Duur vn de opgelegde vrijheidsstrf in jren en voor de burger een belngrijk inzicht in de wijze wrop moord- en doodslgverdchten het strfrechtelijk systeem doorlopen. In de periode heeft het OM 185 verdchten voor moord vervolgd en 786 voor doodslg. Het OM eist bij 75% vn de verdchten een tijdelijke gevngenisstrf en bij nog eens 1% gevngenisstrf in combintie met tbs. De duur vn de geëiste gevngenisstrf bedrgt gemiddeld 8,8 jr. De rechter heeft bij 17 verdchten een uitsprk voor moord (1199) of doodslg (973) gedn. 71 % vn de verdchten wordt tot een tijdeduur bij de rechter ook vn 0 tot 0 jr. Toch is de frequentieverdeling vn de opgelegde strffen verschillend vn de frequentieverdeling vn de geëiste strffen (zie figuur I). De strfduur die de rechter oplegt, is vker korter en minder vk lnger dn de strfduur die het OM eist. Opvllend is dt ook bij de rechter niet of nuwelijks strffen vn 11, 17 en 19 jr worden opgelegd. Duidelijk is wel dt er - net ls bij de eisen vn het OM - ook forse verschillen zijn in de duur vn de gevngenisstrf die bij moord of doodslg wordt opgelegd.. In deze bijdrge hebben we beschreven op wellce wijze het OM en de rechter voltooide moorden en doodslgen in de periode hebben vervolgd en berecht. Deze informtie ws nog niet eerder voorhnden, omdt het OM en de rechtbnken lleen het eigen werk registreren en niet de fdoening door het OM en door de rechter tezmen. Dit onderzoek biedt drom voor de rechterlijke mcht

6 NIEUWBEERTA EN VAN WINGERDEN I GEËISTE EN OPGELEGDE SANCTIES BIJ MOORD EN DOODSLAG Tbel 6. Duur vn opgelegde tijdelijlee gevngenisstrf" Uitsprk: Moord Uitsprk: Doodslg Totl Gev. Gev. en tbs Gev. Gev.en tbs (N=85) (N=13) (N=685) (N=18) (N=193) <1 jr jr jr jr jr 7 Totl 100% 100% 100% 100% 100% Gem. ntl jren 9,0 6, 6,7 5,5 7,6 Vn 1 verdchten (per kolom respectievelijie: 5,0, 15 en 1) is wel een tijdelijke gevngenisstrf opgelegd, mr is de opgelegde duui" onbekend. Deze zijn niet meegenomc11 bij het berekenen vn de percentges. lijke gevngenisstrfveroordeeld, en nog eens 18% tot gevngenisstrf in combintie met tbs. De strfduur die de rechter oplegt, is gemiddeld ruim twee jr lger dn de geëiste strfduur. De strfduur die wordt geëist en opgelegd is fhnkelijk vn de grondslg vn de vervolging en vn de veroordeling: zowel de geëiste ls de opgelegde strfduur is bij moord hoger dn bij doodslg (een verschil vn respectievelijk,5 en jr). Drnst is de strfduur fhnkelijk vn het geëiste en opgelegde strftype: wnneer lleen gevngenisstrfwordt geëist of opgelegd, is de strfduur ruim jr hoger dn wnneer tevens tbs wordt geëist of opgelegd. Wnneer de fdoening door de rechter in verhouding tot de eisen vn het OM wordt onderzocht, blijkt dt de rechter de eisen vn het OM op verschillende punten fzwkt: de rechter veroordeelt % vn de moordverdchten voor doodslg en 0% vn de doodslgverdchten voor een nder, lichter feit, de rechter legt minder vk een levenslnge gevngenisstrf op dn geëist en de strfduur die de rechter oplegt, is lger dn de geëiste strfduur. Bovenstnde bevindingen zijn de eerste vn ons onderzoek nr justitiële fdoening vn moord en doodslg in ons lnd. Er is nog veel onbekend. Bijvoorbeeld: zijn rechters steeds zwrder gn strffen? En: in hoeverre hngen de strffen smen met delict-, dder- en slchtofferkenmerken vn de moorden en doodslgen. In vervolgpublicties hopen we dr meer inzicht over te geven. Leistr & Nieuwbeert 003 G. Leistr & P. Nieuwbeert, Moord en doodslg in Nederlnd , Amsterdm: Prometheus 003. Nieuwbeert 006 P. Nieuwbeert, Dtbnk Moord en Doodslg : Codeboek, Interne NSCR publictie 006. Nieuwbeert & Leistr 00 P. Nieuwbeert en G. Leistr, 'Moord en doodslg in Nederlnd, ", Bevollcingstrends. Sttistisch kwrtlbld over de demogrfie vn Nederlnd 00, 5(), p. -3. Nieuwbeert & Leistr 003 P. Nieuwbeert & G. Leistr, 'Moord en doodslg in Nederlnd. Een overzicht vn lle zken in de periode ', Tijdschrift voor Veiligheid en \Teiligheidszorg 003,(3), p Smit e P.R. Smit, S. vn der Zee, W. vn der Heide & F. Heide, Moord en doodslg in 1998, Onderzoeksnotities 00l/8, Den Hg: WODC 001. Zoomer 1981 O.J. Zoomer, De strfvordering en strftoemeting in gevl/en vn zwre criminliteit. Een overzicht vn de jren en een nlyse vn de beslissingen vn officierenvn justitie, Onderzoek en beleid 5, Den Hg: WODC Sttsuitgeverij Litertuur Bijleveld & Smit 00 C.J.H. Bijleveld & P. Smit, 'The Netherlnds', in: D.p. Frrington. O.A. Lngn & M. Tonry (red.), Cross Ntionl Studies in Crime nd!ustice, Wshington, DC: Bureu ofjustice Sttistics 00, p ( Eggen & Vn der Heide 005 A.Th.J. Eggen & W. vn der Heide (red.), Criminliteit en rechtshndhving 00: ontwikkelingen en smenhngen, Onderzoek en beleid 37, Den Hg: Boom Juridische uitgevers, CBS, WODC 005. De rechter legt voor moord en doodslggemiddeld een gevngenisstrf op vn 7,6jr. Dt is 1, jr minder dn de gemiddelde strfeis vn het OM. 5dll Uitgevers TREMA september 006- Nr. 7 85