Depressie, dysthymie en de bipolaire stoornis Inleiding Iedereen kan zich wel eens somber en lusteloos voelen maar doorgaans is dat van korte duur. Bij sommige mensen houden deze klachten langere tijd aan en is er vaak ook sprake van andere klachten. Zo kan men nergens plezier aan beleven, heeft men minder belangstelling voor dingen en mensen die je anders wel interesseren. Het concentreren gaat moeilijker maar ook het nemen van beslissingen. Men voelt zich moe, traag en futloos of juist snel geïrriteerd. De eetlust kan minder zijn of je eet juist heel veel. Ook het slaappatroon kan anders zijn dan normaal. Zo kun je moeite hebben met inslapen, doorslapen of je slaapt extra veel. Dit alles kan het leven zo zwaar maken, dat je soms wel eens gaat denken van: 'was ik er maar niet meer'. Je verlangt zelfs naar de dood en je bent daar plannen voor aan het maken. In dat geval spreekt men over een depressie. Dysthymie Het woord dysthyme stoornis, of dysthymie, is afgeleid van de Griekse term dys dat slecht of moeilijk betekent en thymos dat geest betekent. Dysthymie en depressie zijn zeer nauw verwant. Het onderscheid is in sommige gevallen nauwelijks te maken. Dysthymie wordt beschouwd als een minder ernstige stemmingsstoornis dan depressie (2 tot 5 symptomen in plaats van minimaal 5), maar kan door het chronisch verloop ernstige gevolgen hebben en duurt meestal meerdere jaren. Bipolaire stoornis De bipolaire stoornis wordt ook wel manisch-depressieve stoornis genoemd. De term bipolair is een samenvoeging van de Latijnse term 'bis' (twee) en het Griekse woord 'polos' (draaipunt, eindpunt van de as van een bol). De term geeft aan dat iemands stemming extreem kan variëren: iemand is van tijd tot tijd extreem uitgelaten (manisch) of juist extreem neerslachtig (depressief). Depressie en euforie kunnen elkaar afwisselen. Depressie(ve) episode) A. Vijf (of meer) van de volgende symptomen zijn binnen dezelfde periode van twee weken aanwezig geweest en wijzen op een verandering ten opzichte van het eerdere functioneren; ten minste een van de symptomen is ofwel 1. depressieve stemming, ofwel 2. verlies van interesse of plezier. - 1. Depressieve stemming gedurende het grootste deel van de dag, zoals blijkt uit subjectieve mededelingen (bijvoorbeeld voelt zich verdrietig of leeg) ofwel observatie door anderen (bijvoorbeeld lijkt betraand). N.B.: Kan bij kinderen of adolescenten ook prikkelbare stemming zijn; - 2. Duidelijke vermindering van interesse of plezier in alle of bijna alle activiteiten gedurende het grootste deel van de dag, bijna elke dag (zoals blijkt uit subjectieve mededelingen of uit observatie door anderen); - 3. Duidelijke gewichtsvermindering zonder dat dieet gehouden wordt of gewichtstoeneming (bijvoorbeeld meer dan 5 procent van het lichaamsgewicht in één maand), of bijna elke dag afgenomen of toegenomen eetlust; - 4. Moeite met inslapen of doorslapen; - 5. Lichamelijke onrust of remming (waarneembaar door anderen, en niet alleen maar subjectief gevoel van rusteloosheid of traagheid), - 6. Elke dag vermoeidheid of verlies van energie; - 7. Elke dag gevoelens van waardeloosheid of buitensporige of onterechte schuldgevoelens met als gevolg terugtrekken/afzondering - 8. Elke dag verminderd vermogen tot nadenken of concentratie of besluiteloosheid (ofwel subjectief vermeld ofwel geobserveerd door anderen) 1
- 9. Elke dag terugkerende gedachten aan de dood (niet alleen de vrees dood te gaan),terugkerende suïcidegedachten zonder dat er specifieke plannen gemaakt zijn, of een suïcidepoging of een specifiek plan om suïcide te plegen. B. De symptomen voldoen niet aan de criteria voor een 'gemengde episode'. Dat wil zeggen dat er naast een depressie ook wel eens een manische episode optreedt. Wat betekent dat je in die episode overdreven vrolijk en druk bent, jezelf heel geweldig vindt en de hele wereld aankan. C. De symptomen veroorzaakt duidelijk lijden of beperkingen in het sociaal of beroepsmatig functioneren of het functioneren op andere belangrijke terreinen. D. De symptomen zijn niet het gevolg van de directe fysiologische effecten van een middel E. De symptomen zijn niet eerder toe te schrijven aan een rouwproces, dat wil zeggen na het verlies van een dierbaar persoon zijn de symptomen langer dan twee maanden aanwezig of zijn zij gekarakteriseerd door duidelijke functionele beperkingen, ziekelijk bezig zijn met gevoelens van waardeloosheid, suïcide-gedachten, psychotische symptomen of lichamelijke remming. Dysthymie A. Depressieve stemming het grootste deel van de dag, meer dagen wel dan niet, zoals blijkt uit ofwel subjectieve mededelingen ofwel uit observatie door anderen, en gedurende ten minste twee jaar N.B.: Bij kinderen en adolescenten kan de stemming prikkelbaar zijn en ten minste één jaar duren. B. Indien depressief, aanwezigheid van twee (of meer) van de volgende: -slechte eetlust of teveel eten -moeite met inslapen of doorslapen -weinig energie of moeheid -gering gevoel van eigenwaarde -slechte concentratie of moeilijkheden om tot een besluit te komen -gevoelens van hopeloosheid C. Gedurende de periode van twee jaar (één jaar bij kinderen en adolescenten) van de stoornis is betrokkene nooit langer dan twee maanden achtereen zonder de symptomen van criterium A en B geweest. D. Er is in de eerste twee jaar (één jaar bij kinderen en adolescenten) van de stoornis geen depressieve episode geweest; dat wil zeggen de stoornis is niet eerder toe te schrijven aan een chronische depressieve stoornis, of aan depressieve stoornis, gedeeltelijk hersteld. E. Er is nooit een manische episode, een gemengde episode of een hypomane episode geweest en er is nooit voldaan aan de criteria voor een cyclothyme stoornis. Met cyclothymie wordt bedoeld, een langdurige stemmingsstoornis die wordt gekenmerkt door sterke stemmingswisselingen met perioden van vrolijkheid en levendigheid en perioden van verdriet en zwaartillendheid (zonder dat er sprake is van een depressie in engere zin). F. De stoornis komt niet uitsluitend voor in het beloop van een chronische psychotische stoornis zoals 'schizofrenie' of 'waanstoornis'. 2
G. De symptomen zijn niet het gevolg van de directe fysiologische effecten van een middel H. De symptomen veroorzaakt duidelijk lijden of beperkingen in het sociaal of beroepsmatig functioneren of het functioneren op andere belangrijke terreinen. Manische episode A. Een duidelijk herkenbare periode met een abnormale en voortdurend verhoogde, expansieve of prikkelbare stemming, gedurende ten minste een week (of elke duur indien opneming in een ziekenhuis noodzakelijk is). B. Tijdens de stemmingsstoornis zijn drie (of meer) van de volgende symptomen (vier indien de stemming alleen geprikkeld is) voortdurend en in belangrijke mate aanwezig: - opgeblazen gevoel van eigenwaarde of grootheidsideeën - afgenomen behoefte aan slaap (bijvoorbeeld voelt zich uitgerust na slechts drie uur slaap) - spraakzamer dan gebruikelijk of spreekdrang - gedachtevlucht of de subjectieve beleving dat de gedachten jagen - verhoogde afleidbaarheid (dat wil zeggen de aandacht wordt te gemakkelijk getrokken door onbelangrijke of niet ter zake doende van buiten komende prikkels) - toeneming van doelgerichte activiteit (ofwel sociaal, op het werk of op school ofwel seksueel) of psychomotore onrust - zich overmatig bezig houden met aangename activiteiten waarbij een grote kans op pijnlijke gevolgen (bijvoorbeeld betrokkene houdt zich intens bezig met een ongeremde koopwoede, seksuele indiscreties, of zakelijk onverstandige investeringen). C. De symptomen voldoen niet aan de criteria voor een 'gemengde episode'. D. De episode is voldoende ernstig om duidelijke beperkingen in het sociaal of beroepsmatig functioneren te veroorzaken of een opneming in een ziekenhuis noodzakelijk te maken om schade voor zichzelf of anderen te voorkomen, of er zijn psychotische verschijnselen. E. De symptomen zijn niet het gevolg van de directe fysiologische effecten van een middel Gemengde episode A. Er wordt voldaan aan de criteria van zowel een manische episode als aan die van een depressieve episode (behalve in duur), bijna elke dag gedurende ten minste een week. B. De stemmingsstoornis is voldoende ernstig om duidelijke beperkingen in werk, gewone sociale activiteiten of relaties met anderen te veroorzaken, of opneming in een ziekenhuis noodzakelijk te maken om de schade voor zichzelf of anderen te voorkomen, of er zijn psychotische kenmerken. C. De symptomen zijn niet het gevolg van de directe fysiologische effecten van een middel 3
Hypomane episode A. Een duidelijk herkenbare periode met voortdurend verhoogde, expansieve of prikkelbare stemming, die ten minste vier dagen duurt en die duidelijk verschilt van de gebruikelijke nietdepressieve stemming. B. Tijdens de periode van de stemmingsstoornis zijn drie (of meer) van de volgende verschijnselen (vier als de stemming alleen prikkelbaar is) voortdurend en in belangrijke mate aanwezig: - opgeblazen gevoel van eigenwaarde of grootheidsideeën - afgenomen behoefte aan slaap (bijvoorbeeld voelt zich uitgerust na slechts drie uur slaap) - spraakzamer dan gebruikelijk of spreekdrang - gedachtevlucht of de subjectieve beleving dat de gedachten jagen - verhoogde afleidbaarheid (dat wil zeggen de aandacht wordt te gemakkelijk getrokken door onbelangrijke of niet ter zake doende van buiten komende prikkels) - toeneming van doelgerichte activiteit (ofwel sociaal, op het werk of op school ofwel seksueel) of psychomotore onrust - zich overmatig bezig houden met aangename activiteiten waarbij een grote kans op pijnlijke gevolgen (bijvoorbeeld betrokkene houdt zich intens bezig met een ongeremde koopwoede, seksuele indiscreties, of zakelijk onverstandige investeringen) C. De episode gaat gepaard met een onmiskenbare verandering in het functioneren die niet karakteristiek is voor betrokkene, wanneer deze symptoomvrij is. D. De stemmingsstoornis en de veranderingen in functioneren kunnen door anderen worden waargenomen. E. De episode is niet ernstig genoeg om duidelijke beperkingen in het sociaal of beroepsmatig functioneren te veroorzaken of een opneming in een ziekenhuis noodzakelijk te maken, en er zijn geen psychotische verschijnselen. F. De symptomen zijn niet het gevolg van de directe fysiologische effecten van een middel Behandeling Overeenkomsten behandeling depressie en dysthymie Wat ze gemeen hebben is dat beide stemmingsstoornissen behandeld kunnen worden door bijvoorbeeld de Cognitieve Gedragstherapie (CGT), Interpersoonlijke Psychotherapie (IPT) zowel individueel als groepsgewijs en non-verbale therapieën (ergotherapie en psychomotorische therapie). Ook lichttherapie en looptherapie kunnen een gunstige uitwerking hebben. Dit alles eventueel in combinatie met medicatie. In enkele gevallen kan de depressie en dysthymie behandeld worden met Electro Convulsie Therapie (ECT). Verschil behandeling depressie en dysthymie De behandeling bij een depressie wordt op een gegeven moment afgesloten terwijl de behandeling van dysthymie langdurig is vanwege het chronisch karakter dat dysthymie heeft. Behandeling bipolaire stoornis De bipolaire stoornis is een ernstige ziekte. Het heeft vaak een chronisch verloop. Als iemand een bipolaire stoornis heeft, dan wordt behandeling in de gespecialiseerde GGZ aangeraden. De stoornis kan niet genezen worden. Ook kan de aanleg voor deze stoornis niet weggenomen 4
worden. Wel kunnen specifieke symptomen met medicatie verminderen of zelfs verdwijnen en kan worden voorkomen dat iemand opnieuw een episode meemaakt. De behandeling bestaat meestal uit een combinatie van medicijnen en voorlichting of psychoeducatie, eventueel aangevuld met cognitieve therapie, vaktherapie ( waaronder creatieve therapie beelden en muziek) en sociaal-maatschappelijke steun of rehabilitatie. Medicatie vormt een essentieel onderdeel van de behandeling. De psychiater speelt daarom een belangrijke rol in de diagnostiek en behandeling. Er zijn medicijnen die de ernst en/of duur van een episode verminderen en medicijnen die voorkómen dat iemand opnieuw een manische en depressieve episode krijgt. Voorlichting of psycho-educatie kunnen tijdens een relatief rustige periode of vlak na een acute episode worden gegeven. Cognitieve therapie en andere psychologische interventies zijn dan ook bruikbaar. Doel is om te werken aan acceptatie van de stoornis en aan het besef dat levenslang medicijnen gebruikt zullen moeten worden. Bij minder ernstige episodes kunnen deze psychologische interventies ook eerder starten. Boek: Nevid, J.S. e.a. (2012). Psychiatrie, een inleiding, 8 e editie. Amsterdam, Pearson Education. Bron: Depressie Centrum van het Fonds Psychische Gezondheid en het Trimbos Instituut. 5