Zwemwaterprofiel Zwembad de Kikker

Zwemwaterprofiel Zwembad de Kikker

1 Methode 1 1.1 Aanpak 1 2 Beschrijving van de zwemlocatie 3 2.1 Algemene omschrijving 3 2.2 Kenmerken van de locatie 3 2.3 Hydromorfologie en hydrologie 4 2.4 Risicobronnen 4 2.5 ZWEMPROF 5 3 Analyse historische waterkwaliteit 7 3.1 Meetlocatie en parameters 7 3.2 Bacteriologische waterkwaliteit 7 3.2.1 Totaal colibacteriën en thermotolerante colibacteriën 7 3.2.2 Escherichia coli (E-coli) en intestinale enterococcen 7 3.3 Eutrofiëringparameters 9 3.4 Blauwalgen (cyanobacteriën) 9 3.5 Overige gezondheidsrisisco s; zwemmersjeuk en botulisme 9 4 Uitgevoerde maatregelen ter verbetering kwaliteit 11 5 Conclusies 13

Voorwoord In 2006 is de Europese zwemwaterrichtlijn (2006/7/EG) van kracht geworden. Het doel van de richtlijn is het beschermen van de gezondheid van zwemmers in oppervlaktewateren. In de richtlijn worden bepalingen neergelegd met betrekking tot de monitoring en de indeling van de zwemwaterkwaliteit in kwaliteitsklassen, alsmede de verstrekking van informatie daarover aan het publiek en de Europese Commissie. Ten opzicht van de oude zwemwaterrichtlijn wordt bij de nieuwe richtlijn de nadruk verlegd van uitsluitend monitoring van de zwemwaterkwaliteit naar een meer proactief beheer. Mogelijke risico s en bedreigingen moeten in kaart worden gebracht in een zwemwaterprofiel en maatregelen moeten worden uitgevoerd om voor 2015 minimaal een aanvaardbare kwaliteit te kunnen bereiken. Het profiel bevat een beschrijving van de locatie en een analyse van (historische) meetdata. Daarnaast wordt ingeschat welke emissiebronnen via welke verspreidingsroutes de zwemwaterkwaliteit negatief kunnen beïnvloeden. Hierbij spelen de locatiespecifieke eigenschappen van het zwemwater een belangrijke rol. Een zwemwaterprofiel is in eerste instantie bedoeld om inzicht te krijgen in de fecale verontreinigingsbronnen en -routes en richt zich op de indicatoren voor fecale verontreinigingen (escherichia coli en intestinale enterococcen). Daarnaast worden in de zwemwaterprofielen andere gezondheidsrisico s, zoals cyanobacteriën (blauwalgen), zwemmersjeuk en botulisme in kaart gebracht. Alle bevindingen komen samen in het zwemwaterprofiel van de desbetreffende zwemwaterlocatie. Op basis hiervan kan de beheerder maatregelen nemen om de risico s voor de gezondheid van de zwemmer (verder) te reduceren. Het zwemwaterprofiel maakt het mogelijk om eventuele beheersmaatregelen goed te onderbouwen. Tevens kan het zwemwaterprofiel gebruikt worden voor communicatie over de kwaliteit van de zwemwater(locatie) en de genomen beheersmaatregelen naar het publiek. heeft in 2007 voor het eerst zwemwaterprofielen opgesteld. De richtlijn schrijft regelmatige actualisatie van de profielen voor wanneer de beoordeling van de locatie goed, aanvaardbaar of slecht is of wanneer er bij een eerder uitstekend beoordeelde locatie sprake is van achteruitgang. Ook bij een wijzigingen in de infrastructuur in of rond het zwemwater (bv uitgevoerde maatregelen) moet volgens de richtlijn het profiel geactualiseerd worden. Voor u ligt de derde editie van het zwemwaterprofiel van Zwembad de Kikker.

Zwemwaterlocatie: Zwembad de Kikker in Groenekan Datum beoordeling: januari 2012 Beoordelingsperiode: 4 badseizoenen, 2008-2011 Beoordeling zwemwaterkwaliteit volgens EU 2006/7/EG: escherichia coli (E-coli): goed intestinale enterococcen: uitstekend Risico voor gezondheid zwemmers: blauwalgen 1 Methode 1.1 Aanpak Bij het opstellen van dit zwemwaterprofiel is gebruik gemaakt van de Handreiking voor het opstellen van een zwemwaterprofiel (Grontmij, RWS-RIZA 21 juni 2005). Zoveel mogelijk zijn de stappen van de routekaart (fig. 1) uit de handreiking gevolgd. Op basis van reeds aanwezige kennis, informatie verstrekt door de locatiebeheerder en verzameld tijdens een veldbezoek is een locatiebeschrijving opgesteld. Aanvullend zijn de beschikbare historische waterkwaliteitsgegevens geanalyseerd en is een lijst van alle potentiële verontreinigingsbronnen en routes opgesteld. Na deze inventarisatie is met behulp van het spreadsheetmodel ZWEMPROF geschat in hoeverre bepaalde bronnen een bijdrage leveren aan fecale verontreiniging van het betreffende water. Aan dit zwemwaterprofiel is een extra hoofdstuk toegevoegd waarin de historie van de locatie nader toegelicht wordt. De reden hiervan is dat Zwembad de Kikker een rijke historie van reeds uitvoerde maatregelen kent. Deze maatregelen hadden voornamelijk het doel problemen met blauwalgen op te lossen maar zijn helaas weinig succesvol geweest. Daarom is in de vorige editie van het zwemwaterprofiel (versie02_09032010) een nieuwe maatregel om het probleem (hopelijk) structureel op te lossen geadviseerd. Intussen is in 2011 deze maatregel uitgevoerd en uiteraard wordt deze in dit profiel nader toegelicht. Figuur 1 Routekaart voor het opstellen van een zwemwaterprofiel (bron: Handreiking voor het opstellen van een zwemwaterprofiel (Grontmij, RWS-RIZA 21 juni 2005) 1

2

2 Beschrijving van de zwemlocatie 2.1 Algemene omschrijving Zwembad de Kikker is een in de gracht van fort Ruigenhoek gelegen natuurzwembad. Fort Ruigenhoek maakt deel uit van de Nieuwe Hollandse waterlinie en ligt in de gemeente de Bilt ten noorden van Utrecht en ten westen van Groenekan op de grens van de Ruigenhoeksche polder en polder de Gagel. Staatsbosbeheer is eigenaar van het fort. De grens van het beheersgebied van het waterschap loopt precies over het westen van de fortgracht. Het zwembad ligt aan de noordkant van het fort. Het zwemgedeelte (de badzone) is afgebakend met een aantal drijfbalken. Het zwembad wordt beheerd door Stichting Zwembad de Kikker. Het zwembad is niet vrij toegankelijk, er moet entree betaald worden en badpersoneel houdt toezicht. De locatie heeft geen strand, wel een verhard terras en twee kleine ligweiden. Figuur 2 Fort Ruigenhoek met in de rode cirkel zwembad de Kikker. De steiger met het bemonsteringspunt en de drijfbalken zijn duidelijk zichtbaar. 2.2 Kenmerken van de locatie In de onderstaande tabellen worden de belangrijkste kenmerken van de locatie samengevat. Algemeen Locatiebeheerder Waterkwaliteitsbeheerder Provincie KRW waterlichaam Wateroppervlakte Oppervlakte badzone Diepte Lengte strand Stichting Zwembad de Kikker Utrecht nee ±. 4 ha. ± 0.35 ha. tot 4 á 4,5 meter n.v.t. 3

Bezoekersaantallen Aantal per badseizoen ± 13000 Aantal op een topdag ± 700 Voorzieningen Strand Ligweide Drijflijnen Kiosk Kleedhokken Toiletten Douches Vuilnisbakken Speeltoestellen Steigers Toezicht Bijzonderheden Algemene indruk Meldingen/klachten geen ja drijfbalken als begrenzing van het zwemgedeelte ja ja ja één koude buitendouche ja speelvlot, duikplank ja, 2 stuks ja netjes onderhouden locatie vanaf 2000 is er vrijwel ieder jaar wegens de aanwezigheid van blauwalgen een tijdelijk verbod, waarschuwing, negatief zwemadvies van kracht geweest 2.3 Hydromorfologie en hydrologie De fortgracht is een lijnvormig, relatief brede (30 tot 60 meter) en diepe (tot 4 á 4,5 meter) watergang rondom fort Ruigenhoek. De gracht is gegraven en van het uitkomende materiaal is een kade opgeworpen rond de gracht. De kaden bevinden zich ruim boven het niveau van het omringende maaiveld. De fortgracht heeft een bodemhoogte van gemiddeld NAP -4,5 meter. De waterhuishouding van de fortgracht heeft de laatste jaren nogal wat veranderingen ondergaan. Tot 2000 maakte de gracht deel uit van het watersysteem van de Ruigenhoeksche polder. In 2000 is de gracht van het overige oppervlaktewater geïsoleerd met als doel de toevoer van voedselrijk water uit de polder te verhinderen. Vanaf dat moment bestond het water uit een mengsel van regen- en grondwater. Op basis van nieuwe inzichten heeft het waterschap besloten de fortgracht in 2011 weer in het watersysteem op te nemen. De gracht is nu met het watersysteem van het recreatiegebied Ruigenhoek verbonden. Met behulp van een pomp wordt water vanuit het gebied aangevoerd. 2.4 Risicobronnen Risicobronnen Wateraanvoer In de huidige situatie is de fortgracht opgenomen in het watersysteem van recreatiegebied Ruigenhoek. Met een pomp wordt water uit het recreatiegebied de fortgracht in gepompt. Het water stroomt ten westen van de brug naar het fort weer terug het recreatiegebied in. 4

RWZI's Riooloverstorten Ongerioleerde lozingen Regenwaterlozingen Afstromend wegwater Dieren Watervogels Agrarisch achterland Beroepsvaart Recreatievaart Bladval Menselijke belasting Milieugevaarlijke stoffen Nee Nee Nee, de toiletten van het zwembad en van het fort zijn op de riolering aangesloten Nee, de regenwaterafvoer van het zwembad en het fort is op de riolering aangesloten Omdat slechts langs een klein deel van de fortgracht een weggetje loopt en er nauwelijks sprake is van (doorgaand) verkeer zijn verontreinigingen door afstromend wegwater te verwaarlozen. Het zwembad is verboden voor honden en hoewel langs de fortgracht een stuk openbare weg loopt zijn er tijdens het veldbezoek geen fecaliën van honden aangetroffen. In de gracht worden regelmatig eenden en futen waargenomen maar niet in grote aantallen. Vanaf het moment dat de polder Ruigenhoek een recreatieve functie heeft gekregen vinden er geen agrarische activiteiten meer plaats Nee Nee Langs de fortgracht en rond het fort staan veel struiken en bomen Badgasten. De toiletten van het zwembad en van het fort zijn op de riolering aangesloten Nee, belasting met bestrijdingsmiddelen en andere milieugevaarlijke stoffen, anders dan via droge en/of natte depositie, is niet aan de orde. In de directe omgeving is er geen sprake van fruitteelt, glastuinbouw of industriële activiteiten. 2.5 ZWEMPROF De Handreiking voor het opstellen van een zwemwaterprofiel geeft de mogelijkheid gebruik te maken van het spreadsheetmodel ZWEMPROF waarmee ingeschat kan worden hoe groot de impact is op de bacteriologische waterkwaliteit van de locatie. Uit het model volgt dat op topdagen het aantal zwemmers een geringe invloed kan hebben op de zwemwaterkwaliteit (geschatte hoeveelheid: E-coli 200-500 kve/100 ml en intestinale enterococcen 100-200 kve/100 ml). 5

6

3 Analyse historische waterkwaliteit 3.1 Meetlocatie en parameters In zwembad de Kikker wordt tijdens het badseizoen tweewekelijks de waterkwaliteit bepaald. Het water wordt vanaf de steiger bemonsterd (zie fig. 2). Meetpunt waterkwaliteit code coördinaat coördinaat omschrijving b19 Zwembad de Kikker 20066 137.450 460.250 bemonsteren vanaf steiger Tot 2006 zijn conform de toen geldende richtlijnen de parameters thermotolerante colibacteriën, de totaal colibacteriën, doorzicht, geur, kleur, de zuurgraad, zuurstof en de watertemperatuur gemeten. Vanaf 2006 is het parameterpakket uitgebreid met chlorofyl-a en de stikstof- en fosforparameters en bovendien zijn de eerdergenoemde bacteriologisch parameters bij het van kracht worden van de nieuwe Europese Zwemwaterrichtlijn eerst uitgebreid met en later vervangen door escherichia coli (E-coli) en intestinale enterococcen. 3.2 Bacteriologische waterkwaliteit 3.2.1 Totaal colibacteriën en thermotolerante colibacteriën Tot 2008 werd de bacteriologische waterkwaliteit beoordeeld op basis van de bacteriëngroepen totaal colibacteriën en thermotolerante colibacteriën. Figuur 3 laat zien dat beide bacteriëngroepen tussen 2003 en 2008 ruimschoots aan de normen voldeden. De bacteriologische waterkwaliteit was in die periode dus goed. totaal coli bacterien thermotolerante colibacterien 750 750 Norm = < 10000 kve/100ml Norm = < 2000 kve/100ml 500 500 250 0 1-4-2003 1-10-2003 1-4-2004 1-10-2004 1-4-2005 1-10-2005 1-4-2006 1-10-2006 1-4-2007 1-10-2007 1-4-2008 1-10-2008 kve/100ml 250 0 1-4-2003 1-10-2003 1-4-2004 1-10-2004 1-4-2005 1-10-2005 1-4-2006 1-10-2006 1-4-2007 1-10-2007 1-4-2008 1-10-2008 kve/100ml Figuur 3 De oude bacteriëngroepen totaal colibacteriën en thermotolerante colibacteriën in de periode 2003-2008 in Zwembad de Kikker 3.2.2 Escherichia coli (E-coli) en intestinale enterococcen De Europese zwemwaterrichtlijn 2006/7/EG beoordeelt vanaf 2008 de zwemlocatie op basis van twee bacteriologische parameters te weten: escherichia coli (E-coli) en intestinale enterococcen. De indeling in vier verschillende kwaliteitscategorieën vindt plaats op basis van de gegevensreeksen van de vier voorgaande badseizoenen. De vier klassen zijn uitstekend, goed, aanvaardbaar en slecht. Parameter Uitstekend* Goed* Aanvaardbaar** Slecht** Intestinale enterococcen (kve/100ml) 200 400 330 >330 Eschcherichia coli (kve/100ml) 500 1000 900 >900 * = gebaseerd op de beoordeling van 95-percentiel ** = gebaseerd op de beoordeling van 90 percentiel Figuur 4 Kwaliteitsklassen en normen 7

Locaties die niet minimaal aan de aanvaardbare kwaliteit voldoen vallen in de klasse slecht. Voor elk als slecht ingedeeld zwemwater worden met ingang van het badseizoen volgend op dat van de indeling, passende beheersmaatregelen genomen. Dit kunnen o.a. het instellen van een zwemverbod of negatief zwemadvies zijn om blootsteling aan de verontreiniging te voorkomen. Passende maatregelen behelzen ook het opsporen van de oorzaak van de verontreiniging en het nemen van realistische en evenredige maatregelen om de oorzaak van de verontreiniging te voorkomen, te verkleinen of weg te nemen. Indien een zwemwater vijf opvolgende jaren als slecht ingedeeld is wordt een permanent zwemverbod ingesteld. Als echter het oordeel is dat de verwezenlijking van de kwaliteit aanvaardbaar onhaalbaar of onevenredig duur is kan al vóór het einde van de periode van vijf jaar een permanent verbod worden ingesteld. Voor zwemwater dat als goed, aanvaardbaar of slecht is ingedeeld, wordt het profiel regelmatig beoordeeld om na te gaan of er aspecten zijn die intussen zijn gewijzigd. Indien nodig moet het profiel worden aangepast. Voor de beoordeling van de bacteriologische kwaliteit tijdens het badseizoen worden de resultaten van escherichia coli gebruikt. Voor deze bacteriëngroep heeft VROM in 2009 een norm vastgesteld. Deze is gelijk gesteld aan de norm die tot dan gold voor de thermotolerante bacteriën te weten: 2000 kve/100ml. Voor intestinale enterococcen is voorlopig geen norm voor actuele beoordeling vastgesteld. In het Interprovinciaal Overleg is afgesproken om bij een waarde van > 400 kve/100ml een waarschuwing af te geven. escherichia-coli (E-coli) Zwembad de Kikker intestinale enterococcen Zwembad de Kikker 5000 1500 4500 4000 1250 kve/100ml 3500 3000 2500 2000 1500 kve/100ml 1000 750 500 1000 500 250 0 0 1-4-2008 1-10-2008 1-4-2009 1-10-2009 1-4-2010 1-10-2010 1-4-2011 1-4-2008 1-10-2008 1-4-2009 1-10-2009 1-4-2010 1-10-2010 1-4-2011 Figuur 5 De bacteriëngroepen escherichia coli (E-coli) en intestinale enterococcen in de periode 2008-2011. De rode lijn geeft de norm voor E-coli tijdens het badseizoen aan en de blauwe lijn de waarschuwingsgrens voor Intestinale enterococcen. Vanaf 2008 wordt de bacteriologische waterkwaliteit op deze nieuwe parameters beoordeeld. Normaal gesproken voldoet het water van de Kikker ruimschoots aan de normen. In 2011 werd de acute norm van beide parameters één keer overschreden. De overschrijding is waarschijnlijk veroorzaakt door werkzaamheden tijdens de installatie van het nieuwe gemaal waar men toen net mee bezig was. In figuur 6 staat de Europese beoordeling op basis van de meetperiode 2008-2011. Het eindoordeel van de locatie is goed omdat de slechtst scorende parameter maatgevend is. beoordeling 2008-2011 bacteriëngroep beoordeling b19 Zwembad de Kikker E-coli goed Enterococcen uitstekend Figuur 6 Europese beoordeling van escherichia coli (E-coli) en intestinale enterococcen over de periode 2008-2011 in Zwembad de Kikker 8

3.3 Eutrofiëringparameters Vanaf 2006 zijn in fortgracht Ruigenhoek de nutriënten stikstof (totaal-n) en fosfor (totaal-p) gemeten. De concentratie totaal-n was in de periode gemiddeld 1,5 mg/l en de totaal-p concentratie gemiddeld 0,13 mg/l. Voor beide parameters is dit onder de norm die respectievelijk 2,2 en 0,15 mg/l bedraagt. Het water in de fortgracht is dus niet overdreven voedselrijk. Vanaf 2011 wordt vanuit het recreatiegebied water rondgepompt. Vooralsnog lijkt dat voor stikstof en fosfor zeker geen negatief effect te hebben. totaal-n b19 zwembad de Kikker totaal-p b19 zwembad de Kikker 3 0,35 2,5 0,3 mg/l 2 1,5 mg/l 0,25 0,2 0,15 1 0,1 0,5 0,05 0 apr-06 apr-07 apr-08 apr-09 apr-10 apr-11 0 apr-06 apr-07 apr-08 apr-09 apr-10 apr-11 Figuur 7 Meetresultaten totaal-n en totaal-p in Zwembad de Kikker. De rode lijn geeft de norm aan. 3.4 Blauwalgen (cyanobacteriën) In fortgracht Ruigenhoek vormen blauwalgen al jaren een probleem. Blauwalgen kunnen toxines produceren die schadelijk voor de gezondheid van de zwemmers kunnen zijn. De problemen hebben er dan ook regelmatig toe geleid dat er tijdelijk zwemwaarschuwingen of zwemverboden werden ingesteld. Vanaf 2000 heeft het waterschap een scala aan maatregelen uitgevoerd om het blauwalgenprobleem op te lossen. Het betrof zowel preventieve maatregelen om de vorming van algen te voorkomen als maatregelen om ze te bestrijden. In hoofdstuk 4 wordt de historie van de uitgevoerde maatregelen samengevat. 3.5 Overige gezondheidsrisisco s; zwemmersjeuk en botulisme Zwemmersjeuk Er zijn in Zwembad de Kikker geen meldingen van zwemmersjeuk bekend. Botulisme In 2002 zijn in de fortgracht een aantal dode eenden die besmet waren met botulisme (bacterie Clostridium botulinum) gevonden. Het betrof het voor de mens onschadelijke type C. Op hetzelfde moment was er in de fortgracht sprake van drijflagen van blauwalgen en werden ook dode karpers aangetroffen. Een verband wordt vermoed. Botulisme verspreidt zich snel via besmette dode dieren. Elke dode watervogel of vis vormt een mogelijke bron van besmetting die maandenlang kan aanhouden en daarom zijn de dode dieren direct door het waterschap opgeruimd. 9

10

4 Uitgevoerde maatregelen ter verbetering kwaliteit Historie In de winter van 2000 is het project Eutrofiëringsbestrijding fort Ruigenhoek uitgevoerd met als doel de waterkwaliteit van de fortgracht te verbeteren en problemen met blauwalgen de kop in te drukken. De belangrijkste maatregelen die destijds zijn uitgevoerd zijn: hydrologische isolatie en het verwijderen van de baggerlaag. Daarnaast is er een inventarisatie naar de visstand uitgevoerd. Brasem is verwijderd en de karpers zijn tot een aanvaardbare hoeveelheid teruggebracht. De maatregelen hadden aanvankelijk een positief effect. In 2000 en 2001 waren er geen problemen meer met blauwalgen. In de jaren daarna was er echter weer regelmatig sprake van drijflagen die door het waterschap bestreden moesten worden. Bij problemen werd met behulp van een noodpomp een watercirculatie gecreëerd. Dit is een beproefde methode om de groei van blauwalgen af te remmen. Vanaf 2005 heeft zwembad de Kikker zelf een voorziening getroffen om in de badzone kunstmatig stroming te creëren. Er zijn twee mengsystemen (streamers) geplaatst. De maatregel leek in 2006 en 2007 redelijk succesvol maar bleek onvoldoende een algenbloei in de winter! en in de zomer van 2008 te voorkomen. Figuur 8 Maatregelen i.v.m. blauwalgproblemen in de winter van 2008. Recent (2011) uitgevoerde maatregelen De steeds weer terugkerende blauwalgen hebben het waterschap doen besluiten het probleem op basis van nieuwe inzichten anders aan te pakken. Het idee is dat algenbloei kan worden voorkomen door het water in de fortgracht te verversen met voedselarm water. Door de beweging van het water en de verversing zullen de omstandigheden voor de ontwikkeling van blauwalgen ongunstig worden. De verblijftijd mag niet langer dan ca. 30 dagen zijn. Daartoe wordt vanuit een natuurterrein ten zuidoosten van de gracht met een pomp permanent voedselarm water aangevoerd. Hiervoor is een pomp geplaatst die water (ca. 5 m 3 /min) vanuit het gebied in de fortgracht pompt. Om het aangevoerde water door de gehele fortgracht te laten circuleren werd een houten damwandscherm onder de brug aangebracht en een bestaande uitlaat worden opengemaakt. 11

Figuur 9 Recente maatregelen ter verbetering van de waterkwaliteit in de fortgracht locatie pomp x- coördinaat 137.430 y- coördinaat 459.950 12

5 Conclusies Algemene hygiëne is goed Zwembad de Kikker is een in oppervlaktewater gelegen zwemlocatie. De locatie is niet vrij toegankelijk. Alvorens men gebruik kan maken van de locatie is een lidmaatschap van Stichting Zwembad de Kikker en betaling van entree vereist. Er is toezicht en de hygiëne is keurig op orde. Bacteriologisch goed Bacteriologisch is het zwemwater in orde. Op basis van intestinale enterococcen en escherichia coli wordt Zwembad de Kikker bacteriologisch als goed beoordeeld. Grootste knelpunt, blauwalgen! Cyanobacteriën vormen, ondanks alle uitgevoerde maatregelen, de grootste bedreiging voor een goede zwemwaterkwaliteit. Of de in 2011 uitgevoerde maatregel het beoogde positieve effect gaat hebben is pas over een paar jaar te zeggen. 13