SAMENWERKEN SAMEN MAKEN SAMEN DOEN 1
INLEIDING Steeds vaker wordt samengewerkt met burgers, organisaties en instellingen. Burgerparticipatie, interactieve beleidsvorming en noodzakelijke samenwerking in en buiten de organisatie zijn vereist om (gezamenlijke) doelen te realiseren. Steeds vaker is de rol van de gemeente die van regisseur. De komende periode zal benut moeten worden om na te denken over de nieuwe rollen en posities, het loslaten, het nadenken in hoeverre en op welke wijze, wij invulling willen geven aan deze nieuwe rol. De veranderende rol van de lokale overheid vraagt om andere kennis en vaardigheden. Verleiden, verbinden, faciliteren en organiseren vormen hierbij essentiële onderdelen, waarbij het de kunst is om zo optimaal mogelijk gebruik te maken van de kennis en kracht van onze inwoners en partners. Het opbouwen en goed onderhouden van netwerken is hiervoor een noodzakelijkheid. Het gaat er om als gemeente dichtbij de inwoners van Moerdijk te staan. Doel is om het gemeentelijk handelen meer aan te laten sluiten op wat er 'buiten leeft'. Een nieuwe manier van werken waarbij gebruik wordt gemaakt van de bestaande sociale structuren in een kern, om permanent met een dorp (of stad) in gesprek te zijn. Of zoals hoogleraar transitiemanagement Jan Rotmans het mooi omschrijft: De enige zinvolle aanpak voor overheden lijkt: meebewegen: swingen met lokale kracht. In de bovenstaande alinea s worden behoorlijk wat begrippen opgesomd: netwerken, verbinden, faciliteren, regisseren. Het betekent nog al wat. Het betekent bijvoorbeeld dat we vertrouwen moeten hebben in onze inwoners en partners, maar ook dat we als gemeente durven los te laten. Deze notitie is bedoeld om de Moerdijkse waarden vast te leggen, zodat zowel bestuurlijk als ambtelijk hetzelfde vertrekpunt wordt gehanteerd. Als vervolgstap is het goed om deze waarden verder uit te werken, zodat duidelijk wordt hoe wij in Moerdijk deze waarden willen vormgeven. 2
DE FACILITERENDE GEMEENTE Niet zorgen voor, maar zorgen dat. Dat is kort gezegd de nieuwe rol van de overheid. De nadruk moet meer liggen op de relatie van de gemeente met burgers en maatschappelijke partijen en minder op transacties. Moerdijk moet een nieuwe rol spelen, waarin de burger in zijn kracht wordt gezet om de volle potentie van de samenleving te kunnen benutten. Maar: Wanneer meer wordt overgelaten aan de samenleving, dan betekent dit wel een fundamentele verandering voor governance en controle. Want: de samenleving functioneert wezenlijk anders dan de overheid. Maatschappelijke initiatieven hebben een andere dynamiek en andere regels. Bij burgerinitiatieven gaat het om ondernemen en ruimte geven. Voor een deel heeft het te maken dat nieuwe vormen van lokale kracht moeilijk te sturen zijn. Ze laten zich niet inpassen in beleidsplannen. Als de overheid taken afstoot mag ze niet verwachten dat vrijwilligers deze een op een overnemen, want ondersteuning blijft nodig. Loslaten betekent niet hetzelfde als over de schutting gooien. Daarnaast is te veel overheidsbemoeienis ook weer niet goed, want daardoor dreigen burgers af te haken. Het is daarom van belang te beseffen dat het gaat om het vinden van het juiste evenwicht. Soms blijkt het wegnemen van onnodige regels al voldoende om burgerinitiatieven de ruimte te geven 1. De gemeente Moerdijk zal niet meer de allesbepaler, bedenker of uitvoeder zijn. De kracht van eigen initiatieven van de inwoners dwingt tot nadenken over welke rol de gemeente daarin moet spelen. Dit vraagt om een heel andere manier van werken, zodat inwoners ook echt de gelegenheid krijgen zelf de verantwoordelijkheid te kunnen nemen. Het vraagt bovendien om een cultuuromslag, een andere wijze van communicatie met en participatie van de Moerdijkse burgers. Kernbegrippen hierbij zijn: loslaten en vertrouwen in de burger. Wel is het van belang dat de gemeente duidelijke kaders stelt op basis van wat de burger wil of wat uit de samenleving wordt opgehaald. Zowel in financiële als beleidsmatig zin. Daarnaast is het belangrijk dat de gemeente het algemeen belang blijft behartigen. Veel burgers voelen zich betrokken bij hun kern of omgeving. Ze doen vrijwilligerswerk, zetten een speelveldje op of zijn klaarover. Burgers willen niet dat de gemeente alles voor hen oplost met een standaardoplossing, ze vragen om maatwerk en een gemeente die met hen meedenkt. Ook de Rijksoverheid streeft deze vorm van overheidsparticipatie na, de overheid zou meer met de burgers mee moeten doen in plaats van andersom. De totstandkoming van de gebiedsplannen zijn hiervan een prima voorbeeld. Bij overheidsparticipatie ligt het initiatief bij de burgers. De overheid participeert, doet mee, is partner in initiatieven van inwoners. Een belangrijke vraag hierbij is: op welke wijze kan de overheid het beste aansluiten bij initiatieven uit de samenleving en ideeën van inwoners? Dat heeft een andere rolneming en cultuuromslag tot gevolg. De doe-democratie is in beginsel een participatiedemocratie: het participeren, het meedoen van burgers in het publieke domein staat voorop. De gemeente trekt zich niet helemaal terug. Zij zal veel meer een faciliterende rol aannemen. Als dat gewenst is, helpt zij de initiatiefnemers welke ontwikkelingen er zijn in de samenleving en hoe de gemeente verandert in haar omgang met initiatieven van burgers en organisaties 2. De vervolgvraag is op welke wijze Moerdijk de komende bestuursperiode haar rol als faciliterende overheid wil vormgeven en welke vormen van doedemocratie haar het beste passen. 1 Bron: Binnenlands Bestuur 2 Bron: VNGmagazine: Blik meer naar buiten gericht 3
DE REGISSERENDE GEMEENTE Wanneer je goed kijkt, wordt het steeds duidelijker dat we als organisatie al geruime tijd de weg naar regiegemeente zijn ingeslagen. Het is dus niet meer aan de orde of we wel kiezen voor deze rol. Aan de orde is de mate waarin de gemeente kiest voor de regierol, dus de feitelijk invulling hiervan. De kunst is als we deze rol serieus nemen dat we goed in beeld brengen met welk doel regisseren wordt gediend en op welke wijze we de verschillende regierollen willen vormgeven. Uitleggen in heldere taal wat de gemeente doet én met wie we dat doen is belangrijker dan nieuwe definities bedenken voor het woord regie. Er zijn drie vormen van regie te benoemen 3 : Samen maken (co-creëren) - de belangrijkste: De gemeente ontwikkelt samen met maatschappelijke partners nieuw beleid. De vaardigheden van de regisserende bestuurder en ambtenaar zijn doorslaggevend. (zie paragraaf faciliterende gemeente) Samen doen (co-produceren) - de moeilijkste: Hier regisseert de gemeente complexe maatschappelijke vraagstukken zoals jeugd, veiligheid en gezondheid samen met professionele organisaties. Goede regiecontrol is hier doorslaggevend. (denk hierbij aan de decentralisaties) Samen werken (uitbesteden) - de bekendste: Goed opdrachtgeven is hier doorslaggevend. (zie paragraaf de samenwerkende gemeente) Gesteld kan worden dat Moerdijk een mix van deze vormen van regie toepast. Samen met de inwoners van Moerdijk maakt de gemeente de gebiedsplannen, samen met GGD zorgt de gemeente voor de jeugdgezondheidszorg en samen met 26 gemeenten werken we in de Omgevingsdienst. Een regiegemeente zorgt er voor dat het werk verricht wordt, zonder het perse zelf te doen. Bovendien komen er veel meer taken bij door de decentralisatie. Voor een goed begrip: ook op het taakdeel, dat uitgevoerd wordt door partners, voert de gemeente regie. Bijvoorbeeld in de vorm van een contract- of samenwerkingsregeling. Het gaat hier dan ook niet over het loslaten van taken maar het anders vasthouden ervan. DE SAMENWERKENDE GEMEENTE De afgelopen jaren heeft Moerdijk op verschillende manieren de samenwerking gezocht met buurgemeenten. De intensiteit van de samenwerking kan per programma, thema of onderwerp verschillen. Het is van belang te beseffen dat Moerdijk bewust een strategische keuze heeft gemaakt voor samenwerking om taken uit te voeren samen met anderen indien dat het belang van de dienstverlening aan onze burger dient (efficiënter, meer kwaliteit, effectiever etc.). In dit licht past de term netwerkgemeente: samenwerken om elkaar te versterken. Door samen te werken, maken gemeenten gebruik van elkaars kracht. Vraagstukken voor de gemeentelijke organisatie worden complexer en de beschikbare financiën zijn niet altijd voldoende om zelf de taken goed te kunnen uitvoeren. Andere ontwikkelingen: - de verdergaande digitalisering van de maatschappij. De steeds complexer wordende wereld van ICT, zowel in omvang als ontwikkelsnelheid. - Maatschappelijke vraagstukken spelen zich steeds meer af op een schaal, die de gemeentegrenzen overschrijdt. - Een naar verwachting krimpende arbeidsmarkt en de behoefte aan hoogwaardig(er) opgeleid personeel (denk hierbij aan ontgroening en vergrijzing). 3 Bron: Stichting de regisserende gemeente 4
Samenwerking is geen doel op zich, maar een middel om de gemeentelijke taken te blijven uitvoeren. Zoals in de visie op regionale en intergemeentelijke samenwerking is benoemd, is het een uitgangspunt dat Moerdijk een zelfstandige gemeente blijft. Samenwerking (in de regio) is daarvoor in onze ogen noodzakelijk. Voor Moerdijk is samenwerken dus niet nieuw; op diverse terreinen wordt met verschillende gemeenten samengewerkt. De vijf buurgemeenten (Etten-Leur, Halderberge, Roosendaal, Rucphen en Zundert) zijn daarbij wat ons betreft op dit moment de meest in beeld zijnde partners. Met het toepassen van de uitgangspunten benoemd in de Visie op regionale en intergemeentelijke samenwerking willen wij aan de voorkant meer winst behalen. Want: in de huidige samenwerkingsvormen blijken processen een geheel eigen dynamiek te hebben. Het is goed om een richtinggevende kader te hebben voor concrete vormgeving van toekomstige samenwerkingsvormen in Moerdijk. In de door ons vastgestelde visie zijn voor wat betreft samenwerking drie invalshoeken van belang: inhoud, structuur en relatie. Vaak wordt te veel vanuit financiën, (juridische) structuren en machtsposities en te weinig vanuit inhoud (ambities en doelen) en relaties (vertrouwen in elkaar en betrokkenheid bij de doelen) geredeneerd. Het is van belang te beseffen dat de kost voor de baat uitgaat, dit betekent investeren, maar soms ook accepteren dat we soms wat inboeten op kwaliteit. Binnen West-Brabant bestaat het beeld van een wirwar aan samenwerkingsverbanden. Deze verbanden zijn organisch ontstaan, maar zijn in de loop van de tijd wel wat ondoorzichtig geworden. Gezien het dringende verzoek van Plasterk om congruente samenwerkingsverbanden te vormen en de uitkomsten van het rapport Krachtig Bestuur van de provincie is het goed om hier meer duidelijkheid in aan te brengen. Het zou goed zijn hierbij van wisselende, selectieve samenwerkingspartners toe te werken naar meer vaste, intensievere samenwerkingspartners. De laatste maanden tekent zich hierbij steeds meer de samenwerking met de vijf eerder genoemde gemeenten af. Moerdijk hecht zowel ambtelijk als bestuurlijk veel waarde aan de couleur locale. Moerdijk wil dicht bij haar inwoners staan, vindt een goede dienstverlening aan haar klanten erg belangrijk en wil lokaal bestuur op een goede manier vormgeven. Om die reden kiezen we voor samenwerking als dat de dienstverlening aan onze burgers ten goede komt. Zoals hierboven staat beschreven is het ook niet mogelijk om met de schaal van Moerdijk alle taken zelf uit te voeren. Bovendien is Moerdijk al onderdeel van diverse samenwerkingsverbanden. Eigenlijk vanuit de filosofie: doe die taken samen met anderen op een handige manier wanneer ze niet te lokaal gekleurd zijn. Dit betekent slim samenwerken en de ruimte die ontstaat benutten om een autonoom bestuur te kunnen blijven. SAMENWERKINGSSCENARIO Moerdijk wil geen regiegemeente zijn die alle taken wil uitbesteden, echter ook geen uitvoeringsgemeente die alle taken bij zich wil houden. Elke keer wordt opnieuw weloverwogen een afweging maken aan de hand van de uitgangspunten uit de Moerdijkse visie op regionale samenwerking of een taak in eigen huis blijft of wordt uitbesteed. Het ontwikkelen van nieuwe samenwerkingsvormen blijkt in de praktijk op verschillende niveau (ambtelijk als bestuurlijk) behoorlijk lastig en vergt veel ambtelijk inzet. Op basis van recente ervaringen met het vormgeven van nieuwe vormen van regionale samenwerking, kiezen we er voor de komende 2 jaar alle energie te steken in het goed wegzetten van de op dit moment in ontwikkeling 5
zijnde samenwerkingsverbanden, zodat deze goed worden weggezet. Waar mogelijk wordt een pas op de plaats genomen wat betreft nieuwe (grootse) samenwerkingsverbanden. GEMEENTE ALS NETWERK Het netwerk is de verbindende schakel, de schakel die er voor zorgt dat je als gemeente kunt faciliteren, regisseren en samenwerken. Slim gebruik maken van kennis, ervaring en vaardigheden van burgers, bedrijven en buurgemeenten. Niet intern gericht op zoek naar antwoorden, maar in samenspraak met de buitenwereld komen tot resultaatgerichte oplossingen. Juist door het netwerk te benutten voor het oplossen van (gezamenlijke) maatschappelijke opgaven wordt de bestuurskracht in feite versterkt, de kracht van gebundelde kennis en vaardigheden die samenwerken aan maatschappelijke opgaven. Het gaat in die zin eigenlijk steeds meer om lokaal bestuur (governance) dan om de lokale overheid (government) 4. UITGANGSPUNTEN VOOR MOERDIJK FACILITEREN: - Niet zorgen voor, maar zorgen dat is het vertrekpunt van gemeente Moerdijk. - We zijn ons bewust dat wanneer we meer samen doen met onze inwoners en partners dit een andere dynamiek kent: het gaat om een juiste balans tussen loslaten en ruimte geven en controle en bemoeienis. - De gemeente Moerdijk is niet meer de allesbepaler, bedenker of uitvoerder. - De gemeente stelt duidelijke kaders. Zowel in financiële als beleidsmatig zin. Daarnaast blijft de gemeente het algemeen belang dienen. - De rol van een faciliterende gemeente houdt een andere werkwijze en een cultuuromslag in, zowel bestuurlijk als ambtelijk. Dit geldt ook voor buiten het gemeentehuis. De boodschap dat de gemeente niet meer overal van is moet continu en consequent worden uitgedragen. - Kernbegrippen bij een faciliterende gemeente zijn wat Moerdijk betreft loslaten en vertrouwen in de burger. - Bij overheidsparticipatie ligt het initiatief bij de burgers. De overheid participeert, doet mee, is partner in initiatieven van inwoners. - Het participeren, het meedoen van burgers in het publiek domein staat voorop. - REGISSEREN: - Wij zijn ons terdege bewust dat we drie vormen van regie toepassen: co-creatie, coproductie en uitbesteden. - Ook op het taakdeel dat uitgevoerd wordt door partners voert de gemeente regie. SAMENWERKEN: - Moerdijk maakt bewust een strategische keuze voor samenwerking om taken uit voeren samen met anderen indien dat het belang van (de dienstverlening aan) onze burger dient. - Samenwerking is geen doel op zich, maar een middel om de gemeentelijke taken te blijven uitvoeren. - Het vertrekpunt is dat Moerdijk een zelfstandige gemeente blijft, samenwerking (in de regio) is daarvoor in onze ogen noodzakelijk. - Voor wat betreft samenwerking drie invalshoeken van belang: inhoud, structuur en relatie. Vaak wordt te veel vanuit financiën, (juridische) structuren en machtsposities en te weinig 4 Inleiding van het Famo-jaarcongres: Perspectieven op weg naar de netwerkgemeente: naar vitale coalities van beleids- en bedrijfsvoering 6
vanuit inhoud (ambities en doelen) en relaties (vertrouwen in elkaar en betrokkenheid bij de doelen) geredeneerd. - Moerdijk wil toewerken van wisselende, selectieve samenwerkingspartners naar meer vaste, intensievere samenwerkingspartners. - Moerdijk wil dicht bij haar inwoners staan, vindt een goede dienstverlening aan haar klanten belangrijk en wil lokaal bestuur op een goede manier vormgeven. Er wordt veel waarde gehecht aan de couleure locale. - We kiezen er voor om de komende 2 jaar alle energie te steken in het goed wegzetten van de op dit moment in ontwikkeling zijnde samenwerkingsverbanden. - Elke keer wordt weloverwogen een afweging gemaakt aan de hand van de uitgangspunten uit de Moerdijkse visie op regionale en intergemeentelijke samenwerking of een taak in huis blijft of wordt uitbesteed. CONCLUSIE Ons vertrekpunt is dat een echte regiegemeente nadenkt over de balans tussen zelf doen, samenwerking en overlaten aan partners of de zelfredzaamheid van inwoners. Juist dit impliceert een professionaliteit waarmee de gemeente in staat blijft om een helder beleid te voeren, duidelijke opdrachten te geven en afspraken te maken met partners over noodzakelijke inspanningen en investeringen. Steeds beter prioriteren om het optimale te bereiken met de schaarse middelen. Investeren in de eigen kracht van mensen: iedereen doet mee en actief burgerschap. 7
BIJLAGE 1: AFWEGINGSMODEL / LEIDRAAD Strategisch / beleidsmatig - Wat wil je (met de samenwerking) bereiken? - Waarom wil je samenwerken? - Hoe wil je samenwerken? - Met wie ga je samenwerken? - Type opgave: gaat het om een strategische opgave, een bestuurlijke opgave of om een opgave met betrekking tot de bedrijfsvoering (uitvoerende en ondersteunende opgaven)? - Hoelang wil je samen werken? (willen we op termijn nog samenwerken?) - Wat mag het kosten c.q. wat moet het de gemeente Moerdijk opleveren? - Is er draagvlak bij bestuur en organisatie? - Hoe regel je het organisatorisch (zowel bestuurlijk als ambtelijk inbedding) - Wat zijn de te benoemen succesfactoren? - Aan welke bestuurlijke uitgangspunten wordt voldaan? Aan welke niet of in mindere mate? - Operationeel - Kostenafweging: Welke kosten worden gemaakt / toegerekend? - Prestatieafweging: Welke prestaties worden ervoor geleverd? - Risicoafweging: Wat zijn de risico s? - Wat is de impact op de organisatie (aansturing, besluitvorming, betrokkenheid, continuïteit)? - Wat zijn de gevolgen voor de dienstverlening? - Bedrijfsvoering - Personele component: Wat zijn de personele consequenties, welke kosten worden gemaakt / toegerekend? - Risicoafdekking: Welke (financiële) risico s zijn er en hoe wordt daarmee omgegaan? - Is er sprake van overhead, wat zijn de overblijvende overheadkosten? - Juridisch - Welke juridische vorm past het beste (privaat- of publiekrechtelijke samenwerking)? Hoe zit het met de aansprakelijkheid? - Is er sprake van een verbonden partij? - Verantwoording / informatieverstrekking - Waarover en wanneer wordt de raad geïnformeerd? - Wat is uitvoering, wat is kaderstellend? - Welke maatschappelijke effecten worden beoogd en wat levert het op voor de burgers? 8