Tempo van herstel Gelderse regio s loopt uiteen

Regiovisie Gelderland ING Economisch Bureau Tempo van herstel Gelderse regio s loopt uiteen Zuidwest-Gelderland voorop Na twee jaar van krimp is in 2014 in Gelderland sprake van economisch herstel. De verwachte groei is 1%. Daarmee presteert de provincie iets beter dan het landelijk gemiddelde (0,7%). De groeiverschillen tussen de regio s zijn relatief groot. Zuidwest-Gelderland gaat met 1,4% duidelijk voorop, terwijl de Achterhoek met 0,7% de rij sluit. De opgaande lijn van de economische activiteit wordt in 2015 verder doorgetrokken. De Gelderse groei ligt met 1,1% weliswaar nauwelijks hoger dan dit jaar, maar dit betekent wel dat de economie voor het eerst sinds de financiële crisis twee opeenvolgende jaren van groei kent. 1. Het herstel van de economie zet dit jaar in. Wat merken ondernemers in Gelderland daarvan? Ruim vijf jaar na de intrede van de economische neergang lijkt houdbaar economisch herstel zich eindelijk in te zetten. Toch is de verwachte groei voor de Nederlandse economie met 0,7% in 2014 nog erg beperkt. De effecten van de zwakke economie blijven voor veel ondernemers merkbaar. Het ING Economisch Bureau houdt ook voor 2015 rekening met een verdere economische groei voor Nederland (1,4%). De economie in Gelderland herstelt in 2014 (1,0%) en 2015 (1,1%) in een ongeveer gelijkmatig tempo. Daarmee presteert de provincie in 2014 dus iets beter en in 2015 iets minder dan de rest van Nederland. De export blijft zorgen voor een positieve stimulans, maar 2014 is ook het jaar waarin bedrijven geleidelijk meer investeren (tabel 1).Ondernemers die internationaal zakendoen zien relatief een wat sterkere verbetering in hun bedrijfsvoering. Voor ondernemers in sectoren als bouw, detailhandel en horeca is de krimp veelal voorbij. De terughoudendheid van consumenten bij het doen van uitgaven is echter niet van de ene op de andere dag verdwenen. Einde aan krimp bouwsector De bouwsector in Gelderland heeft de afgelopen jaren zwaar geleden onder de sterk teruggelopen vraag naar nieuwbouw. Met name in de Achterhoek hebben verschillende bouwbedrijven de crisis niet overleefd. Daarnaast zijn veel Gelderse bouwbedrijven flink afgeslankt. Tussen 2007 en 2013 verdween ongeveer 15% van de banen. In de Achterhoek en de regio Arnhem-Nijmegen was dit een vijfde. Figuur 1 Economische groeiverwachtingen 2014 en (2015) in De Gelderse regio s 1,4% (1,4%) Bron: ING Economisch Bureau 1,1% (1,3%) 1,0% (1,1%) 0,8% (1,2%) 0,7% (0,6%) De orderboeken in de bouw raken nu langzaam beter gevuld. Het aantal verkopen op de woningmarkt neemt toe en er is meer vraag naar verbouw en onderhoud. Daarnaast heeft het herstel tot gevolg dat de prijsdruk licht af lijkt te nemen. Steeds minder aannemers geven aan de prijzen te willen verlagen. Door de verbeterende vooruitzichten verwacht ING Economisch Bureau dat de Nederlandse bouwproductie in 2014 groeit met 3,5% en in 2015 met 2%. Het herstel is in Gelderland onder andere zichtbaar in het aantal afgegeven vergunningen voor nieuwbouwwoningen. In de eerste 7 maanden van 2014 werden 2943 vergunningen afgegeven, ruim 500 meer dan een jaar eerder. Met name in de Achterhoek en Rivierenland steeg het aantal vergunningen. Verder

profiteren bouwbedrijven tot medio 2015 ook van het verlaagde btw-tarief op verbouw en onderhoud. Overheid en zorg drukken herstel De Gelderse economie is relatief afhankelijk van de zorgsector, onderwijs en overheid. De collectieve sector is goed voor bijna 27% van de provinciale economie. In Arnhem- Nijmegen is dat zelfs 31%. De groei van zorg en welzijn is de afgelopen vier jaar teruggevallen van 5% naar bijna nul. Zorgverzekeraars, gemeenten en burgers schroeven zorgbestedingen terug. Zowel verzekeraars als burgers voelen de zorguitgaven bovendien steeds vaker in de eigen portemonnee, waardoor zij eerst kijken of behandelingen echt noodzakelijk zijn, alvorens deze (in) te kopen. Daarnaast tempert de hervorming van de langdurige zorg de groei. In 2014 zal de sector zorg en welzijn dan ook voor het eerst in 45 jaar krimpen. In de zoektocht naar bezuinigingen ontziet de overheid zichzelf niet, daardoor blijft groei voorlopig achterwege. Decentrale overheden en bestuursorganen sturen scherp op kostenbeperking. In 2013 besteedden gemeenten een derde minder aan inhuur van extern personeel ten opzichte van 2010, terwijl het aantal gemeenteambtenaren voor het vierde jaar op rij daalde. De personeelsreducties zijn nog niet ten einde. Zo schrapt de gemeente Arnhem tot 2018 nog eens ruim 150 van de huidige 1507 FTE. 1 Gemeenten hebben te maken met toenemende financiële druk door grote taakuitbreidingen als gevolg van decentralisaties op het gebied van jeugd, werk en zorg. Zij voeren meer werk met minder mensen uit. In het onderwijs neemt het groeitempo dit jaar wel licht toe. Tabel 1 Nederlandse economie in cijfers (groei in % per jaar) 2013 2014 F 2015 F Economische groei (BBP) -0,7 0,7 1,4 Particuliere consumptie -1,6-0,1 1,1 Overheidsconsumptie* -0,3-0,1 0,2 Bedrijfsinvesteringen -4,0 0,8 2,1 Uitvoer 2,0 3,7 3,6 Bron: ING Economisch Bureau *inclusief zorg Economie Gelderland nog duidelijk onder niveau 2008 Het groeitempo van de Gelderse economie over de afgelopen jaren ligt onder het landelijke gemiddelde. De gemiddelde groei in Gelderland in de periode 2009-2013 was negatief (-1,0%). In dezelfde periode kromp de Nederlandse economie jaarlijks gemiddeld met 0,7%. Waar de Veluwe (-1,0%), Arnhem-Nijmegen (-1,0%) en Zuidwest-Gelderland (-0,9%) elkaar nauwelijks ontlopen in krimptempo, laat de Achterhoek met -1,2% gemiddeld per jaar, tussen 2009 en 2013 de grootste krimp zien. De provincie kende pas in 2011 1 Cijfers medio 2014, www.arnhem.nl enig herstel van de fikse krimp in 2009. Na een tweede krimpfase in 2012 en 2013 is nu in 2014 voor het eerst sprake van enig herstel. De groeiverschillen tussen de regio s zijn relatief groot. Zuidwest-Gelderland gaat met 1,4% duidelijk voorop, terwijl de Achterhoek met 0,7% de rij sluit. De Veluwe (1,1%) en Arnhem-Nijmegen (0,8%) zitten daar tussenin. Groeiverschillen tussen sectoren liggen aan de basis van het uiteenlopende groeitempo. De maakindustrie (o.a. metalektro, machinebouw) laat net als het wegtransport, de logistiek en de bouw dit jaar mooie groeicijfers zien. Ook in de zakelijke dienstverlening is voor het eerst sinds jaren weer sprake van groei. Daar staat tegenover dat overheid en zorg minder presteren. De economie van Zuidwest- Gelderland profiteert van een extra vraag naar bouwmaterialen (stenen). Belangrijk neerwaarts risico is wel de impact van de Russische boycot van peren (en appels). De Gelderse economie is eind 2014 naar verwachting nog altijd 4% kleiner dan in 2008. In 2015 trekt de groei in meer sectoren aan, maar blijft Gelderland iets achter bij de gemiddelde groei in Nederland. Naast de flinke invloed van overheid (stabiel) en zorg (krimp) speelt ook de lagere groei in bouw en maakindustrie daarbij een rol. 2. Dit jaar komt de groei opnieuw vooral van de export. Kunnen ondernemers in de regio hiervan profiteren? Gelderland heeft als het op exporteren van goederen aankomt een sterke specialisatie in agrifood. Producten als vlees, eieren, zuivel, aardappels en fruit maar ook veevoer maken een meer dan twee keer zo groot deel uit van het Gelderse exportpakket als in Nederland gemiddeld. Agrifood vormt meer dan een derde van de uitvoerwaarde, waarmee de provincie de nummer twee exporteur achter Zuid-Holland is. De voedselketens vlees, zuivel, fruit en andere gewassen zijn goed voor ongeveer 15% van de Gelderse banen. Gelderland kent dan ook een aantal grote (export)spelers als Aviko, Fruitmasters en ForFarmers. Naast een diversiteit in producten is ook sprake van een spreiding over gebieden: bijvoorbeeld fruit uit de Betuwe, vlees, aardappels en zuivel uit de Achterhoek, veevoer uit de Stedendriehoek en natuurlijk pluimvee en eieren uit Food Valley. Duitsland en België goed voor derde export Na agrifood zijn technologische producten, met ruim een kwart van de uitvoerwaarde, de belangrijkste uitgevoerde goederen. Met name de Achterhoek is hier sterk in. Duitsland en België zijn de belangrijkste afnemers van goederen uit Gelderland (figuur 2). Mede door de nabijheid, komt het aandeel van Duitsland in de Gelderse export boven het Nederlandse gemiddelde uit. Het aandeel van de uitvoer van in Gelderland geproduceerde goederen en de Gelderse wederuitvoer in de regionale economie ligt, met iets minder dan een vijfde, beneden het Nederlandse gemiddelde. Meer dan een kwart van alle bedrijven verkoopt goederen aan het bui-

tenland. Het percentage bedrijven dat meer dan de helft van hun omzet uit het buitenland haalt, ligt in vergelijking met andere provincies wel lager: 7% tegen 22% gemiddeld. Dat exportafhankelijkheid ook risico s kent blijkt dit jaar. Telers van en handelaars in appels en peren worden geraakt door de boycot door Rusland. Het vinden van alternatieve afzetmarkten is niet eenvoudig. Bovendien zijn de prijzen met 50% gekelderd. Figuur 2 Verdeling export Gelderland naar bestemming (2012) deze ontmoedigden mogelijk wel weer op zoek gaan naar werk. Door dit terugkerende extra arbeidsaanbod zal de werkloosheid naar verwachting niet zomaar flink gaan dalen. Werkloosheid Gelderland blijft onder landelijk niveau Binnen Gelderland is het aantal niet-werkende werkzoekenden het minste toegenomen in Zuidwest-Gelderland. In vergelijking met een jaar eerder waren er in augustus 10% meer werkzoekenden, tegen 14% landelijk. Arnhem-Nijmegen (+12%), de Achterhoek (+12%) en de Veluwe (+13%) presteren ook beter dan landelijk. Tussen januari en augustus was voor Gelderland nog sprake van een kleine toename in nietwerkende werkzoekenden (+1%). In de Achterhoek was zelfs al sprake van een daling (- 3%). 2 Zutphen, Arnhem en Nijmegen zijn de steden met de hoogste werkloosheid binnen Gelderland. Voor 2014 verwacht het ING Economisch Bureau een gemiddelde werkloosheid in Nederland van 8,3%. De werkloosheid in Gelderland blijft onder dit niveau. Het verdwijnen van banen in de zorg en bij de overheid pakt negatief uit voor de werkgelegenheid. Daartegenover staan licht positieve verwachtingen voor de regionale banenontwikkeling in de dienstverlening en logistiek 3. 4. De huizenmarkt en de commercieel vastgoedmarkt zijn belangrijk voor de gezondheid van de economie. Hoe staan deze ervoor in Gelderland? Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau 3. De Nederlandse arbeidsmarkt herstelt. Wat zijn hiervoor de regionale vooruitzichten? De werkloosheid in Gelderland steeg in 2013 in een vergelijkbaar tempo met Nederland als geheel. In Zuidwest- Gelderland en de Achterhoek was de toename meer dan 2 procentpunt. Het Gelderse werkloosheidspercentage van 7,6% over 2013 steekt nog wel licht positief af tegen het landelijke niveau van 8,3%. De toename van de werkloosheid was bijna helemaal het gevolg van een groei van de beroepsbevolking. Het aantal banen daalde nauwelijks. In de eerst helft van 2014 lijkt het omslagpunt op de arbeidsmarkt langzamerhand te zijn bereikt. Het eerste kwartaal liet nog een fikse stijging zien tot 8,5%, maar in het 2 e kwartaal nam de werkloosheid af tot 8,3%. Landelijke cijfers laten zien dat de werkloosheid in juli, augustus en september verder daalde. Het aantal banen en vacatures neemt toe en daardoor stijgt ook het aantal werkzame personen weer licht. Daling werkloosheid beperkt Bij de ontwikkeling van de arbeidsmarkt is wel een kanttekening te maken. Sinds eind 2013 werd de werkloosheidstoename gedempt doordat mensen zich terugtrokken van de arbeidsmarkt. In plaats van te gaan solliciteren kozen ze bijvoorbeeld om verder te studeren en een gunstiger moment af te wachten. Dit zorgt dat bij groei van de werkgelegenheid Net als in de rest van Nederland werden in Gelderland in de afgelopen jaren flink minder huizen verkocht. Tussen 2007 en 2013 nam de transactieprijs van bestaande woningen met 19% af (NL: 17%) 4. In 2013 lag het aantal woningtransacties 45% lager dan in 2007. Begin 2014 waren er mede hierdoor 175.000 huishoudens met een hypotheekschuld groter dan de woningwaarde, oftewel 33% van de woningbezitters 5. In 2007 was dit maar 10%. Aan de prijsdaling is in 2014 in de meeste delen van Gelderland een eind gekomen. Rondom Nijmegen en Elst was in het derde kwartaal van 2014 nog wel sprake van een kleine krimp, maar Apeldoorn zag een toename van de huizenprijzen met 8% ten opzichte van 2013. De interesse bij huizenkopers neemt toe, het aantal transacties laat een duidelijke stijging zien en ook de prijzen vertonen herstel. Leegstandsproblematiek in commercieel vastgoed De markt voor commercieel vastgoed trekt weer enigszins aan na een moeilijke periode in de afgelopen jaren. Het grootste deel van de regionale kantorenvoorraad staat in Arnhem. In de eerste helft van 2014 nam de kantorenvoorraad nog licht toe in de Stadsregio Arnhem-Nijmegen. Des- 2 UWV Basisset regionale arbeidsmarktinformatie augustus 2014 3 UWV Arbeidsmarktprognose 2014-2015, juni 2014. 4 Cijfers CBS/Kadaster, juli 2014. 5 Cijfers CBS, oktober 2014. Woningwaarde is WOZ-waarde en hypotheeklening niet verminderd met gekoppelde tegoeden.

ondanks daalde de leegstand licht met 8.000 m 2 tot 14,5% (NL:15,7%). Overigens staat in Arnhem een groter deel leeg dan in Nijmegen. In Apeldoorn stond medio 2014 bijna een kwart (24%) van het kantorenoppervlak leeg. Het aanbod op regionale bedrijventerreinen nam in de eerste helft van 2014 af 6. In Arnhem, Apeldoorn, Duiven, Ede, Wijchen en Zevenaar daalde het aanbod, terwijl het in Nijmegen stabiel bleef. Met name in Ede wordt nog altijd een behoorlijk deel (9%) van de voorraad bedrijfspanden aangeboden. In Apeldoorn heeft zich na Reesink ook Oosterberg op Ecofactorij gevestigd. Ten opzichte van Nederland spelen vooral logistieke partijen (groothandel, opslag, transport) een belangrijke rol in de opname van bedrijfsruimte. Herstructurering van bedrijventerreinen zorgt dat het vestigingsklimaat voor ondernemers up-to-date blijft. Dit lijkt ook in Gelderland een continu proces. Na de omvangrijke herstructureringen uit het provinciaal herstructureringsprogramma, is begin dit jaar een verdere 2,8 miljoen vrijgemaakt door de provincie voor drie bedrijventerreinen in Tiel (Kellen), Wageningen (Industrieweg/Nudepark/Haven) en Neder-Betuwe ( t Panhuis, Kesteren). ke sectoren, met potentie voor verdere groei. Op het vlak van life sciences & health is Nijmegen het enige cluster buiten de Randstad. De sector is breed van biotech tot ehealth. Laatstgenoemde tak is de afgelopen jaren gegroeid, vanwege de opkomst van smartphone en apps. Verschillende innovaties helpen de regionale economische groei en creëren nieuwe banen. Op de Veluwe is het agrifood cluster rondom Wageningen drijvende kracht achter innovatie in voedselvraagstukken. De Achterhoek kent een sterke maakindustrie, terwijl Zuidwest-Gelderland ondanks de beperkte omvang van de economie een divers profiel heeft. Naast het tuinbouwcluster ontwikkelt de regio zich als logistiek speler en is ook de maakindustrie goed vertegenwoordigd. Ook vanuit de overheid wordt aan de gezondheid van de economie gewerkt. De provincie ondersteunt de economie en dan met name de sectoren health, food en maakindustrie. Via de robuuste investeringsimpuls is bovendien 250 miljoen extra beschikbaar in 2014 en 2015 voor investering in de regionale economie. Deze prikkels voor het bedrijfsleven zijn welkom in een periode waarin de economie weer aan kracht probeert te winnen. Toekomstbestendige winkelgebieden Wat betreft winkelvastgoed wordt steeds duidelijker dat de markt zich in een transitiefase bevindt 7. Door de groei van het winkelaanbod, daling van de consumentenbestedingen, de opkomst van e-commerce en vergrijzing is het aantal leegstaande winkels toegenomen. Gelderland herbergt met 3,9 miljoen vierkante meter een achtste van het Nederlandse winkelvloeroppervlak. Er zijn in Gelderland relatief veel winkels in de centra van steden en dorpen gevestigd: ongeveer 60% van de Gelderse winkels bevindt zich hier. Na Arnhem en Nijmegen herbergen Apeldoorn, Ede, Zutphen en Doetinchem de meeste winkels. De concurrentie tussen steden onderling en tussen winkel en webwinkel is groot. Verdere uitbreiding van het winkelaanbod is niet onomstreden, getuige de bezwaren tegen een factory outlet centrum in Zevenaar. Interregionale coördinatie en ook samenwerking tussen ondernemers en gemeente om de binnenstad te positioneren, is daarom essentieel. 5. De komende jaren blijven uitdagend voor ondernemers in de regio. Hoe blijft de regionale economie gezond? De Gelderse economie is de afgelopen jaren harder gekrompen dan het Nederlandse gemiddelde. Met name de Achterhoek heeft te lijden onder vergrijzing, maar de Veluwe en Arnhem-Nijmegen kennen juist een bovengemiddelde bevolkingsgroei. De Gelderse arbeidsmarkt presteert nog altijd beter dan de rest van Nederland en vertoont tekenen van herstel. Ook op de huizenmarkt gaat het langzaamaan iets beter. De provincie herbergt bovendien een aantal ster- 6 Cijfers DTZ Zadelhoff, juli 2014. 7 ING Winkelgebied 2025, juni 2014

Meer weten? Kijk op ING.nl/zakelijk Of bel met Ferdinand Nijboer Regio-econoom Gelderland 06 51 85 29 71 Ellen-Marie Koek Rayondirecteur MKB Midden-Gelderland 06 50 67 84 12 Renco Kraak Districtsdirecteur GB&I Arnhem-Nijmegen 06 55 88 05 34 G Ron Jager Rayondirecteur MKB Veluwe en Stedendriehoek 0655 39 73 82 Arnold Hofmeijer Districtsdirecteur GB&I IJsselland 06 27 04 16 12 Volg ons op Twitter: INGnl_Economie Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uitoefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijk zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 23 oktober 2014.