Kwetsbare zielen: over menselijke waardigheid en geestelijke gezondheidszorg Willem Lemmens (Universiteit Antwerpen) Open Minds, 27 mei 2016 Congres Zorgnet / ICURO
(i) Geestelijke gezondheid & zorg: in crisis? - 1 op 4 burgers ooit in aanraking met depressie, al dan niet psychologische of psychiatrische zorg - Onmacht van therapie, gebrek aan middelen, farmacologisering van de geestelijke zorg - Autonomie-denken en de patiënt als (veeleisende) cliënt - Beroep van therapeut, psycholoog, psychiater: vergt veel persoonlijke inzet, omstreden statuut & prestige - Statuut van het psychische/mentale: neiging tot reductionisme (DSM 5 - kritiek van Ariane Bazan (ULB))
(ii) Crisis is ook gevolg van ideologie & cultuur: hoe kijken we aan tegen het geestelijke in de mens, zijn psychisch zijn? - Miskenning van het psychische, de geest van de mens: impact van biologisch/fysiologisch wetenschappelijk paradigma = enorm - Cruciaal in onze Westerse cultuur: idee van zelfbeschikking en zelfbepaling, geluk als ervaring(spotentieel) - - Idee van self-fashioning / controle / geluk als iets wat objectiveerbaar is, meetbaar, maakbaar ( het geluksboek ) Geestelijke gezondheid = capaciteit om jezelf vorm te geven. Waardigheid van de persoon hangt ook daar van af.
Culturele achtergronden - Positivistisch, sciëntistisch wereldbeeld: = Wetenschapsoptimisme sinds de Verlichting, toenemend specialisme, afkeer van holisme - Ideaal van romantisch expressivisme + utilisme: doel van leven is jezelf vorm geven, succes hebben, jezelf verwerkelijken + geluk vergroten van zoveel mogelijk mensen (geluk als ervaring ) Romantiek, vanaf eind 18 de eeuw utilisme, Bentham & Mill, 19 de eeuw
(iii) In psychisch lijden komt nu net aan de oppervlakte hoe eenzijdig deze culturele ideologie is, hoe ontoereikend - Wie psychisch lijdt verliest (een stuk) autonomie, richt vraag tot de ander, worstelt met een radicaal tekort - ervaart (diepe) pijn, geen geluk ( absence de jouissance ) daardoor zinsverlies - confronteert ons gezonden met ontoereikendheid van controle-idee (er bestaat geen gelukspil ) - Breuk in zelfbeeld/zelfervaring is niet een fysiologischorganisch gegeven, maar een relationeel-dynamisch Trauma situeert zich niet in hersenen of lichaam, maar in levensverhaal
We hebben terug nood aan een meer holistische benadering van de mens Mens = persoon = wezen met een ziel, een identiteit die radicaal psychisch (geestelijk) is en cultureel - levensverhaal, subjectiviteit & zelfbeeld, band met de gemeenschap (de ander) en de cultuur - scheidslijn normaliteit / pathologie is daarbij flou, ook dynamisch - Medicalisering en reductionisme: verliezen die dimensie van de mens uit het oog - Kwaliteitszorg: veel te economisch instrumenteel gedacht
(iv) Zorg voor de ziel = zorg voor de menselijke waardigheid? - Ziel niet noodzakelijk metafysisch zien (De Dijn, Bazan): komt in relatie tot stand (bv.: de stervende) Herman De Dijn, De herontdekking van de ziel, Pelckmans, 2002 - Ziel = waardigheid van de mens : - niet een capaciteit die kan verloren gaan, maar een status als bezield wezen, mensenkind = basis van zorg voor kinderen, gehandicapten, psychiatrische patiënten, bejaarde personen met dementie
(V) Menselijke waardigheid en zorg voor geestelijke gezondheid - Menselijke waardigheid als status = door cultuur te behoeden / symboliseren Waardigheid erkennen van de ander = de ander zien als bezielde persoon, als kwetsbare eenheid van lichaam & geest, met een unieke levensgeschiedenis Raimond Gaita, A Common Humanity, 1998: Goodness beyond Virtue - Geestelijke gezondheidszorg is intrinsiek een relationeel / dynamische realiteit. Enorme belang van de rol van de zorgverlener als persoon (verpleegster & verpleger, therapeute, psycholo(o)g(e), psychiater) - Zorg voor psychisch lijden = zorg voor de kwetsbare ziel van de ander