AUTONOMIE: HOEKSTEEN OF STRUIKELBLOK?

Transcriptie

1 AUTONOMIE: HOEKSTEEN OF STRUIKELBLOK? PATIËNTENRECHTEN EN ETHIEK IN DE PSYCHIATRIE AXEL LIÉGEOIS Inleiding Verschillende benaderingen van de zorgrelatie Ethische beschouwingen bij de Wet Patiëntenrechten Casus Toestemming en overleg Vertegenwoordiging en wilsbekwaamheid Vrijheid en dwang Besluit Axel Liégeois KU Leuven Patiëntenrechten en Ethiek in de Psychiatrie 1

2 INLEIDING Wet betreffende de rechten van de patiënt Basisrechten voor elke patiënt in één wet Interdisciplinariteit Recht Ethiek Psychiatrie Autonomie als hoeksteen van de wet! Autonomie als struikelblok in de zorg? Axel Liégeois KU Leuven Patiëntenrechten en Ethiek in de Psychiatrie 2

3 Verschillende benaderingen van de zorgrelatie BENADERING VANUIT ZORGVERLENERS Professionele verantwoordelijkheid van zorgverleners Deskundigheid en betrokkenheid Verantwoording door waarde van zorgverlening Hippocratische traditie Weldoen en niet-schaden Religies en Kerken Gevaar van paternalisme Onvoldoende inspraak van patiënt Voorwaarde van wilsbekwaamheid? Axel Liégeois KU Leuven Patiëntenrechten en Ethiek in de Psychiatrie 3

4 Verschillende benaderingen van de zorgrelatie BENADERING VANUIT PATIËNT Eigen verantwoordelijkheid van de patiënt Geïnformeerde toestemming Verantwoording door waarde van autonomie Verlichtingstraditie Emancipatorische beweging Uitgangspunt in gezondheidszorg en Wet Patiëntenrechten Probleem van wilsonbekwaamheid Onvoldoende inzicht van patiënt? Zorgverleners als uitvoerders van wensen? Axel Liégeois KU Leuven Patiëntenrechten en Ethiek in de Psychiatrie 4

5 Verschillende benaderingen van de zorgrelatie BENADERING VANUIT RELATIE Mens niet alleen individu, maar ook persoon Personalisme van Louis Janssens Waardigheid van menselijke persoon, integraal benaderd lichamelijk psychisch spiritueel relationeel sociaal cultureel ecologisch dynamisch Relatie tussen zorgverleners, patiënt en/of familie Betrokkenheid omgeving Gezamenlijke verantwoordelijkheid Verantwoording door overleg Axel Liégeois KU Leuven Patiëntenrechten en Ethiek in de Psychiatrie 5

6 ETHISCHE BESCHOUWINGEN BIJ WET PATIËNTENRECHTEN Functies van ethiek tegenover recht Kritisch opbouwende functie Kritisch bevragende functie Kritisch aanvullende functie Drie thema s Toestemming en overleg Vertegenwoordiging en wilsbekwaamheid Vrijheid en dwang Axel Liégeois KU Leuven Patiëntenrechten en Ethiek in de Psychiatrie 6

7 CASUS Peter zit op kot in Leuven en studeert aan de universiteit. Hij doet veel aan sport en heeft een vaste vriendin. Enige tijd geleden heeft hij echter een ernstige psychose doorgemaakt en werd hij in een psychiatrisch ziekenhuis opgenomen. Dankzij neuroleptica was hij er na enkele weken weer bovenop. De zorgverleners adviseerden hem de medicatie te blijven nemen om de kans op hervallen te verkleinen. Maar Peter vond de werking van psychofarmaca gevaarlijk: De medicatie maakt mij suf en mijn spieren stijf. Als ik die medicatie lang neem, zal ik langzaam sterven. Het is vergif! Enkele maanden later heeft Peter opnieuw een psychotische opstoot. Een stem in zijn hoofd geeft hem de opdracht een baanbrekende bijdrage te leveren tot zijn vakgebied. Hij wordt opgenomen, en de zorgverleners willen opnieuw neuroleptica toedienen. Peter weigert want hij is bang dood te gaan door de medicatie en zijn opdracht niet meer te kunnen volbrengen. De zorgverleners komen voor een dilemma te staan: moeten ze onder dwang medicatie toedienen of moeten ze de wens van Peter respecteren? Axel Liégeois KU Leuven Patiëntenrechten en Ethiek in de Psychiatrie 7

8 Toestemming en overleg WET: GEÏNFORMEERDE TOESTEMMING Recht om geïnformeerd, voorafgaandelijk en vrij toe te stemmen in iedere tussenkomst van de zorgverleners Expliciete of impliciete toestemming Schriftelijke toestemming Recht om toestemming te weigeren of in te trekken Geen invloed op recht op kwaliteitsvolle zorgverlening Recht op voorafgaande, schriftelijke weigering van toestemming Axel Liégeois KU Leuven Patiëntenrechten en Ethiek in de Psychiatrie 8

9 Toestemming en overleg BEVRAGING: PRINCIPE EN RELATIONEEL KARAKTER Impliciete toestemming Indien zorgverlener uit de gedragingen van patiënt redelijkerwijze diens toestemming kan afleiden Behalve bij expliciet verbaal of fysiek verzet? Uitholling van benadering vanuit patiënt Relationeel karakter Informeren niet wederkerig Toestemmen niet wederkering Niet alle partners betrokken Axel Liégeois KU Leuven Patiëntenrechten en Ethiek in de Psychiatrie 9

10 Toestemming en overleg AANVULLING: OVERLEG Informeren Patiënt en/of familie informeren zorgverleners over levensverhaal en wensen Zorgverleners informeren patiënt en/of familie over keuzemogelijkheden Motiveren Patiënt en/of familie motiveren zorgverleners voor eigen wensen en verlangens Zorgverleners motiveren patiënt en/of familie voor een keuzemogelijkheid zonder dwang Zorgverleners en patiënt en/of familie motiveren keuze Evalueren Zorgverleners, patiënt en/of familie evalueren keuze Axel Liégeois KU Leuven Patiëntenrechten en Ethiek in de Psychiatrie 10

11 Toestemming en overleg TERUGKOPPELING: OVERLEG ALS WEG TOT TOESTEMMING In overleg expliciete toestemming krijgen of impliciete toestemming redelijkerwijze afleiden uit gedragingen patiënt Schriftelijke toestemming noodzakelijk bij ingrijpende tussenkomsten: experimenten ernstige risico s levensgevaarlijk belangrijke onomkeerbare gevolgen Axel Liégeois KU Leuven Patiëntenrechten en Ethiek in de Psychiatrie 11

12 Vertegenwoordiging en wilsbekwaamheid WET: VERTEGENWOORDIGING VAN PATIËNT Minderjarigen ouders of voogd Meerderjarigen - Formele vertegenwoordiger - Informele vertegenwoordiger Echtgenoot of partner Meerderjarig kind, ouder, meerderjarige broer of zus - Belangenbehartiging door zorgverleners indien vertegenwoordiger niet wil of kan optreden indien meningsverschil tussen informele vertegenwoordigers Uitzonderingsclausule Afwijking van beslissing van vertegenwoordiger indien bedreiging leven of ernstige aantasting gezondheid patiënt Axel Liégeois KU Leuven Patiëntenrechten en Ethiek in de Psychiatrie 12

13 Vertegenwoordiging en wilsbekwaamheid BEVRAGING: KWALITEIT EN WILSBEKWAAMHEID? Procedurele aanpak: getrapt systeem Kwaliteit? Uitzonderingsclausule Inhoudelijke aanpak: vertrouwensrelatie en belangenbehartiging Wie oordeelt? Geen definitie van wilsbekwaamheid Oordeel over wilsbekwaamheid bij zorgverleners Uitholling van benadering vanuit patiënt Axel Liégeois KU Leuven Patiëntenrechten en Ethiek in de Psychiatrie 13

14 Vertegenwoordiging en wilsbekwaamheid AANVULLING: CRITERIA VOOR WILSBEKWAAMHEID Begripsvermogen Begrijpen van informatie Toetsen in dialoog Oordeelsvermogen Overwogen kiezen door afwegen van voor- en nadelen Toetsen in dialoog Gradueel concept van wilsbekwaamheid Valkuilen voor de zorgverleners Geen nuancering in tijd en ruimte Manipulatie van de informatie Verschillende keuze Axel Liégeois KU Leuven Patiëntenrechten en Ethiek in de Psychiatrie 14

15 Vrijheid en dwang WET: GEEN DWANG, GEEN REGELING In principe geen dwang maar geïnformeerde toestemming Geen expliciete regeling van dwang Wel impliciete regeling van dwang Dwang met toestemming vertegenwoordiger Formele en informele vertegenwoordiger Belangenbehartiging door zorgverleners Uitzonderingsclausule Dwang bij een spoedgeval Onmiddellijk elke noodzakelijke tussenkomst in belang van gezondheid van patiënt indien spoedgeval en geen voorafgaande wilsverklaring Axel Liégeois KU Leuven Patiëntenrechten en Ethiek in de Psychiatrie 15

16 Vrijheid en dwang AANVULLING: CRITERIA VOOR DWANG Onvoldoende wilsbekwaamheid: dwang als kader voor bevorderen wilsbekwaamheid Dreiging van ernstige schade - Aan gezondheid patiënt: dwang gericht op zorg voor problematiek patiënt - Aan fysieke of psychische integriteit patiënt of ander: dwang gericht op bescherming integriteit - Aan zorgklimaat: - dwang gericht op bescherming zorgklimaat Proportionaliteit tussen graad dwang en ernst schade Niet méér en niet langer dwang dan noodzakelijk Geen alternatieven die schade vermijden met minder dwang Axel Liégeois KU Leuven Patiëntenrechten en Ethiek in de Psychiatrie 16

17 Vrijheid en dwang AANVULLING: UITVOERING VAN DWANG Respect voor waardigheid van de mens Uitgaan van grondhouding van respect Cliënt aanspreken en informeren Aandacht voor beleving Verschillende betekenissen aan vrijheidsbeperking of dwang Beluisteren en verhelderen van gevoelens en emoties Kritische houding tegenover procedures en protocollen Toetsen op menswaardigheid in particuliere situatie Geheel van niet te vergeten aandachtspunten Axel Liégeois KU Leuven Patiëntenrechten en Ethiek in de Psychiatrie 17

18 Vrijheid en dwang TERUGKOPPELING: CRITERIA IN DE WETGEVING Europees Verdrag Mensenrechten en Biogeneeskunde Ingreep zonder toestemming indien - Ernstige psychiatrische stoornis - Ingreep gericht op behandeling van stoornis - Dreiging van ernstige schade aan gezondheid patiënt Belgische Wet Bescherming van Persoon van Geesteszieke Gedwongen opname indien - Geen andere geschikte behandeling - Ten aanzien van een geesteszieke - De toestand zulks vereist: ofwel ernstig gevaar voor zijn gezondheid en veiligheid ofwel ernstige bedreiging voor andermans leven of integriteit Axel Liégeois KU Leuven Patiëntenrechten en Ethiek in de Psychiatrie 18

19 BESLUIT Principieel Uitgangspunt: benadering vanuit patiënt Integratie: benadering vanuit zorgverleners Aanvulling: personalistische visie Praktisch Aanvulling van toestemming met overleg Mogelijkheid tot afwijking van beslissing van vertegenwoordiger Aanvulling met criteria voor wilsbekwaamheid Aanvulling met criteria voor dwang Van individualistische naar relationele opvatting van autonomie Axel Liégeois KU Leuven Patiëntenrechten en Ethiek in de Psychiatrie 19