Sociale innovatie en transities Roel van Raak DRIFT / Erasmus Universiteit Rotterdam vanraak@drift.eur.nl Netwerkdag Energiek Water Maurik, 4 maart 2013
Inhoud presentatie Wat is sociale innovatie Voorbeeld: riolering (verleden) Hoe ontstaat sociale innovatie? Voorbeeld: ruimte voor water (heden) Hoe stuur je op sociale innovatie? Voorbeeld: transitie afvalwaterketen (toekomst) Do s & Don ts
DRIFT - Dutch Research Institute for Transitions Onderzoeksinstituut van de Erasmus Universiteit Onderzoek, onderwijs, advies, praktijk Heeft tot doel verbinding te zijn: Tussen historisch, actueel en toekomst onderzoek Tussen disciplines (multi-disciplinair) Tussen wetenschap en praktijk (trans-disciplinair) Tussen sectoren en tussen geografische schalen Tussen sociale, economische en ecologische vraagstukken Van buurtcentrum en MKB tot EU en wereldbank
Inventie naar sociale innovatie
Sociale innovatie Verbindend begrip Verbindt ideologieën / politieke kleuren Verbindt disciplines Verwarrend begrip Inter- of intra-organisatie Sociaal als doel of middel Bedrijven of maatschappelijke beweging
VOORBEELD RIOLERING (19 E EEUW)
Voorbeeld: riolering 19 e /20 e eeuw Eerste experimenten Verschillende systemen, opties Stagnatie Gemeenten wilden niet investeren in tijden van lastenverlichting & bezuiniging Tonnensysteem als tussenoplossing Shock Cholera-epidemiën, sociale onrust, gêne t.o.v. grote Europese steden Brede beweging Artsen, politici, ingenieurs Doorbraak 1870-1920 In korte periodes steden volledige riolering
Voorbeeld: riolering 19 e /20 e eeuw
Voorbeeld: riolering 19 e /20 e eeuw Eerste experimenten Verschillende systemen, opties Stagnatie Gemeenten wilden niet investeren in tijden van lastenverlichting & bezuiniging tonnensysteem als tussenoplossing Shock Cholera-epidemiën, sociale onrust, gêne t.o.v. grote Europese steden Brede beweging Artsen, politici, ingenieurs Doorbraak 1870-1920 - In korte periodes steden volledige riolering Stabilidatie Geleidelijke riolering heel Nederland
Voorbeeld: riolering 19 e /20 e eeuw
Voorbeeld: riolering 19 e /20 e eeuw Eerste experimenten Verschillende systemen, opties Stagnatie Gemeenten wilden niet investeren in tijden van lastenverlichting & bezuiniging Tonnensysteem als tussenoplossing Shock Cholera-epidemiën, sociale onrust, gêne t.o.v. grote Europese steden Brede beweging Artsen, politici, ingenieurs Doorbraak 1870-1920 In korte periodes steden volledige riolering
Wat maakt dit sociale innovatie? Techniek belangrijk, maar niet doorslaggevend Sociaal doel: sociale opgaven Sector-overstijgend: ingenieurs & artsen Nieuwe paradigma s rol overheid en oorsprong ziekten
HOE ONSTAAT SOCIALE INNOVATIE (OP SYSTEEMNIVEAU)
Drie niveaus van verandering (2) landschap Grote maatschappelijke en internationale trends regime : Gevestigde manier van denken, doen, organiseren niche Onderstroom: innovatieve denkbeelden en Initiatieven, nieuwe benaderingen, kiemen
Niches: innovatiekernen Vaak buiten de mainstream: experimenteerruimte, schaduwprocessen. Half-los van bestaande structuren Spontaan of gecreëerd
Fasen stablisatie versnelling doorbraak voorontwikkeling
VOORBEELD RUIMTE VOOR WATER
Transitie in Waterbeheer Oud paradigma s: natuur als vijand, techniek als verdediging Nieuwe paradigma s: leven met water, ruimte voor de rivier, natuur als oplossing
Transitie in Waterbeheer Jaren 70: ecologen raken actief in waterbeheer. Oosterscheldekering Jaren 80: Visies, bijv. plan Ooievaar Jaren 90: Shock bijna-overstromingen Eerste reactie: command-and-control Tweede reactie: herbezinning, realisatie persistentie Macrotrend van klimaatverandering Cie. Waterbeheer 21 ste eeuw Brede campagne / zoeken naar concrete kansen / concrete instrumenten
STUREN OP SOCIALE INNOVATIE
Sturen op sociale innovatie Oud versus nieuw Innovaties zijn per definitie afwijkend op het niveau van die innovatie. Betekent actief ruimte maken en omgaan met spanningen.
Principes transitiemanagement Start een schaduwspoor voor verre toekomst Grote visie, kleine stappen Ontdek kansen in de dynamiek Hou opties open Verbind koplopers entrepreneurs, vernieuwers, dwarsdenkers en friskijkers
DOEN - THEORIE Transitiemanagement cyclus visie-vorming Strategisch Abstraheren Reflecteren monitoring, evalueren en leren Coalities, agenda s, ruimte Tactisch experimenteren & mobiliseren Operationeel
Drie aspecten (doel en middel) Structuur: hoe organiseer en maak je ruimte voor innovatie en hoe verander je bestaande structuur Cultuur: hoe werk je aan een andere attitude, wat zijn richtinggevende beelden. Praktijk: hoe ga je in de praktijk aan de slag en vertaal je praktijkervaring naar structurele en culturele verandering (Persoonlijke betekenis en organisatorische consequenties)
Werk van buiten-naar-binnen Omgevingstrends vaak bepalend voor succes innovaties Leer van de omgeving over jezelf Bezin je op je eigen positie in relatie tot anderen. Creëer relaties om te innoveren met anderen Gebruik de rafelranden (tussen organisaties, sectoren, teams, etc.) Later kan intern gericht traject helpen
Overheid en sociale innovatie illusie command-and-control illusie exclusieve leidende rol geld helpt, maar niet allesbepalend cruciaal in (institutioneel) ruimte maken cruciaal in speelveld kantelen cruciaal in achterblijvers meetrekken
Overheid en sociale innovatie Werkvloer sociale innovatie Meer egalitair, meer ruimte, minder marktdruk Meer risico-mijding Meer lange termijn denken Juist de overheid, en zeker waterbeheer, staat vaker voor grote, complexe innovatievraagstukken
VOORBEELD TOEKOMST AFVALWATERKETEN
Voorbeeld afvalwaterketen Routekaart Afvalwaterketen 2030
Voorbeeld afvalwaterketen Van afval naar grondstof & energiebron Culturele verandering bij alle betrokkenen Centraal naar (ook) decentraal Sector-overstijgend Stelt rollen en posities fundamenteel ter discussie Waterschap als grondstofondernemer? Kleinschalige oplossingen in huis, buurt en wijk? Vraagt nieuwe competenties
Voorbeeld afvalwaterketen Structuur: Institutionele ruimte Bestuursakkoord, klimaat agenda,mjea,. Cultuur: Inspirerende visie Bijv. visie afvalwaterketen, verbindend water Praktijk: Concrete projecten Bijv. Energie- & grondstoffenfabriek,
sanitair systeem / HWA systeem drainage openbare ruimte, verbindingen lokaal oppervlakte water energie Drinkwater water before the pipe start of pipe In the pipe End of pipe after the pipe Vast afval Biologisch niet afbreekbare verontreiniging materialen grondstoffen
sanitair systeem / HWA systeem drainage openbare ruimte, verbindingen lokaal oppervlakte water energie Drinkwater Stagnatie in pilots before the pipe start of pipe Optimaliseren / (ont)koppelen In the pipe Innovatie water (Grondstof- en energiefabrieken) End of pipe Verkennen after the pipe Vast afval Biologisch niet afbreekbare verontreiniging materialen grondstoffen
Sanitairfabrikanten plantsoenendienst WC-papier- Installatiebranche stedelijk waterbeheer fabrikanten Stedebouw-planning/verkeerskunde woningcorporaties energie retail aannemers bouwmarkten sanitair systeem / HWA systeem drainage openbare ruimte, verbindingen lokaal oppervlakte water gasmarkt energieproducenten warmtenetten netbeheerders Energiesector regulators energie natuurbeheerders rinkwaterbedrijven Drinkwater Ontwikkelen? before the pipe start of pipe Optimalisatie zwaartepunt In the pipe Innovatiezwaartepunt End of pipe water Verkennen? after the pipe Vast afval reinigingsdienst afvalverwerkers Biologisch niet afbreekbare verontreiniging zorginstellingen?????? mobiliteitssector? wasmiddelenindustrie? materialen grondstoffen waterbeheerders landbouw buizenfabrikanten feedstocksector papiervezelsector grondstoffabrikanten kunststofindustrie betonindustrie alternatieve materialen
20 november 2014 weg van het water http://inschrijven.uvw.nl/event/de-weg-van-het-water/
DO S & DON TS
Don ts Innoveren om te innoveren Afrekenen volgens bestaande maatlatten Eerst (op de afdeling/in de organisatie/in het MT/in het veld) de neuzen dezelfde kant op Anything goes
Do s Doorgrond urgentie en ambitieniveau Werk vanuit richtinggevende visie Hoofd en hart Leren van fouten Durf te proberen Speel op dynamiek in die al gaande is Koplopers in omgeving Grijp institutionele kansen om op te schalen
(einde presentatie)
maatschappelijke beweging maatschappelijk complete allianties interorganisationeel organisatie-omgeving Sociaal niveau organisatie technisch complexe projecten werkvloer innovatie R&D sociaal inlusieve innovatie technologie Innovatie Strategisch Niche Systemen Management (TIS) (SNM) Sociale innovatie social movement theory Transities Toenemende complexiteit / afnemende beheersbaarheid team individu einzelgängers Innovatieniveau
INNOVATIENIVEAUS Inventie Technische innovatie Diensten, organisatie-, business-modellen markten, sectoren, econmische paradigma s,
SOCIALE NIVEAUS sociaal inclusief Eenzame uitvinder of visionaire leider Organisatie (Werkvloerinnovatie) tussen organisaties Onderdeel maatschappelijke beweging
DOEN - THEORIE Programmatisch werken (2) De TM-cyclus is vooral een communicatiemiddel In werkelijkheid lopen alle sporen parallel, wel verschil in focus per fase
DOEN - THEORIE
DOEN - THEORIE
Selectie van innovaties Paradox: Veel innovaties zijn hopeful monstrosities Verschillende opties passen goed in verschillende toekomsten MAAR Middelen zijn eindig en duizend bloemen kunnen niet eeuwig bloeien
Selectie van innovaties Strategieën om mee om te gaan: Timing: stel selectie zo lang mogelijk uit en selecteer geleidelijk. Onderscheid reduceerbare onzekerheid en onreduceerbare onzekerheid Flexibel zijn in condities, maar durf door te vragen Selecteer op best scorende voorstellen en spreiding (portfolio) Durf scherp te zijn op abstracte visie
Voorbeeld criteria (8V+P) Veelbelovend Vernieuwend Verantwoord (& Veilig) Vermogen Verbredend Verdiepend Verankerend Portfolio
multi-level dynamiek Landschap (macro-level) Regimes (meso-level) Niches (micro-level)
Geels 2010
STAP 3. Formuleren Leidende Principes 2050 STAP 4. Verbeelden Duurzame Toekomstvisie 2040 2030 2020 2010 Exp. STAP 5. Transtiepaden uitstippelen Exp. Exp. Exp. STAP 6. Experimenten uitvoeren Exp. Exp. Exp. Exp. STAP 7. evaluatie monitoren aanpassen lerem 2010 STAP 1. arena STAP 2. Analyseren systeem problemen, uitdagingen, historische identiteit 1985 1970
multi-level governance reflexief strategisch tactisch operationeel
arena butterfly effect A: civil society B: business C: government transitie-arena coalitions sociaal netwerk
arenaproces