s tichting ouwr esearch Automatisering in de bouw Gevolgen voor werknemers
rapporteur: ir. J. J. Habets EGM Architekten co-rapporteurs: ir. D. Spekkink SAOB drs. J. A. M. Louman AVEO ir. D. B. Joseph lo-design
stichting bouwresearch Automatisering in de bouw Gevolgen voor werknemers Rotterdam, 1988
Het doel van de Stichting is het coördineren, stimuleren en begeleiden van speurwerk op het gebied van de bouwvoorbereiding, de bouwtechniek en de bedrijfstechniek in de bouwnijverheid, alsmede de. verbreiding van de resultaten daarvan, zowel ten behoeve van de opleiding als tot de vorming van kennis bij het bouwen. De Stichting verstrekt opdrachten aan researchinstituten; zij vormt stuurgroepen en studiecommissies voor onderwerpen die zij in opdracht geeft. De Stichting en degenen die aan deze publikatie hebben medegewerkt, hebben een zo gr00t mogelijke zorgvuldigheid betracht bij het verwerken - volgens de huidige stand van wetenschap en techniek - van de in deze publikatie vervatte gegevens. Nochtans moet niet worden uitgesloten de mogelijkheid dat zich toch onjuistheden in deze publikatie zouden bevinden. Degene die van deze publikatie gebruik maakt, aanvaardt daarvoor het risico. De Stichting sluit, mede ten behoeve van al degenen die aan deze publikatie hebben medegewerkt, iedere aansprakelijkheid uit voor schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van deze gegevens. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfllm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de Stichting Bouwresearch. No part of this book may be reproduced in any form by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the Stichting Bouwresearch.
3 INHOUD WOORD VOORAF 5 SAMENVATTING 7 SUMMARY 10 1 INLEIDING 13 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 stroomversnelling in de automatisering van de bouw Invloedsfactoren Doel van de studie Uitgangspunten Doelgroepen Werkwijze Opzet van het rapport 13 13 14 15 16 16 17 2 BESCHRIJVING CASES 18 2.1 Rekensysteem van een raadgevend adviesbureau 2.2 Tekensysteem architect 2.3 Tekensysteem engineeringsbureau 2.4 Calculatie bij een aannemingsbedrijf 2.5 personeelsplanning bij een aannemer 2.6 Portable computer op de bouwplaats 2.7 Manuurbewaking op de bouwplaats 2.8 projectadministratie bij een uitvoerend bouwbedrijf 2.9 Loonadministratie in service 2.10 Materiaalbewaking op de bouwplaats 19 21 24 26 28 31 33 34 37 38
4 3 BEVINDINGEN EN AANBEVELINGEN 41 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 Inleiding Factoren die van invloed zijn op de gevolgen van automatisering Waardering Verschil in beeldvorming tussen werknemers en bedrijfsleiding Chaotische besluitvorming Participatie bij de besluitvorming 3.7 Deelaanpak van automatisering: 3.8 3.9 3.10 3.ll vaak niet innovatief Bemanning: recrutering uit eigen personeelsbestand Opleiding Invoering: kinderziekten en improvisatievermogen Invoering: leeftijd en het oppakken van veranderingen 57 3.12 Aantal arbeidsplaatsen na invoering 58 3.13 Taak- en functieverschuivingen na invoering 61 3.14 Kwaliteit van de arbeid na invoering 63 3.15 Gevolgen voor CAO-werknemers op de bouwplaats 66 3.16 Positie ten opzichte van andere werknemers 68 3.17 De volgende stap 70 41 41 44 44 45 48 49 52 54 56 BIJLAGE 1: BIJLAGE 2: BIJLAGE 3: BIJLAGE 4: GESPREKSONDERWERPEN INTERVIEWS SAMENVATTING INTERVIEWS KENGETALLEN UIT DE CASES LITERATUUR 73 77 llo ll3
5 WOORD VOORAF Er is al veel geschreven over automatisering in de bouw. Tal van rapporten rolden de afgelopen jaren van de pers. Zij behandelen de mogelijkheden van automatisering in de bouwnijverheid en geven richtingen aan waarin de automatisering van de bedrijfstak zich zal ontwikkelen. Ook is er veel aandacht besteed aan de gevolgen van automatisering voor de organisatie en het beleid van ondernemingen. Tot dusver is er echter weinig bekend over hoe medewerkers de gevolgen van automatisering dagelijks aan den lijve ondervinden. Hoe ervaren zij de veranderingen in hun werk door de komst van de computer? Wat betekent het voor hun taak- en functie-inhoud? Wat zijn de gevolgen voor de arbeidsomstandigheden en de arbeidsvoorwaarden? Op initiatief van de Bouw- en Houtbond FNV liet de stichting Bouwresearch een onderzoek uitvoeren, dat antwoord op deze vragen diende te geven. De Directie Coördinatie Bouwbeleid van het Ministerie VROM was bereid het onderzoek mee te financieren. Een onderzoek naar de gevolgen van automatisering kent vele, uiteenlopende facetten. Om die reden zijn vier rapporteurs, die ieder vanuit de eigen invalshoek en discipline met de problematiek in aanraking komen, met het onderzoek belast. Verder zijn het inzicht en de ervaring van de leden van de studiecommissie mede bepalend geweest voor de inhoud. Het rapport biedt inzicht in de knelpunten die bij verdergaande automatisering in de bedrijfstak kunnen optreden. Het bevat een groot aantal aanbevelingen en suggesties om dat proces optimaal te laten verlopen. Dit maakt de publicatie niet alleen interessant voor medewerkers, maar vooral ook voor leidinggevenden.
6 Ook automatiseringsadviseurs, organisatie-adviseurs, beleidsmakers, leveranciers van apparatuur en programmatuur en onderwijsgevenden kunnen er hun voordeel mee doen. De begeleiding van het onderzoek en het voorwerk voor deze publikatie was in handen van de studiecommissie A79 'Automatisering in de bouw'. De samenstelling van de commissie was op het moment van gereedkomen van de publikatie als volgt: Mevr. mr. M.G. van Westerop voorzitter C.K. Buis Drs. H. Hartveld Ir. R.S. Gooyer Ir. A. van Tol Ir. W. Trabsky Mevr. drs. L.M. Baltesen studiecoördinator Ir. A.M. Huisman studiecoördinator Ir. J.J. Habets rapporteur Ir. D. Spekkink co-rapporteur Drs. J.A.M. Louman co-rapporteur Ir. O.B. Joseph co-rapporteur Ballast-Nedamgroep NV stichting Computertoepassing Bouwwezen (CTB) Bouw- en Houtbond FNV Algemeen Verbond Bouwbedrijf HTS - Zwolle Ministerie VROM/DCB stichting Bouwresearch stichting Bouwresearch EGM Architekten 'stichting Arbeidstechnisch Onderzoek Bouwnijverheid Adviesgroep voor Organisatievernieuwing (AVEO), IO-design Voorts verrichtte een tiental studenten van de HTS te Zwolle een deelstudie. De voorzitter
7 SAMENVATTING In het onderzoek is - primair vanuit het gezichtspunt van de werknemer - onderzocht wat de consequenties zijn van de invoering van geautomatiseerde informatieverwerking. Het rapport is gebaseerd op literatuurstudie, eigen ervaring en tien case-studies bij bedrijven die op verschillende wijzen bij de bouw zijn betrokken. Hoewel de consequenties van geval tot geval sterk uiteen kunnen lopen, blijken ze over het algemeen niet zeer ingrijpend. Dit komt, omdat tot dusver voornamelijk is geautomatiseerd volgens een deelaanpak. Bedrijven automatiseren een klein deel van de activiteiten, vaak door een letterlijke vertaling van het handmatige werk. Automatisering in de bouw is daardoor nog weinig innovatief. De computer neemt het als vervelend ervaren werk over. Mede hierdoor beoordelen de betrokken medewerkers - ondanks de knelpunten - automatisering als een positief gegeven. Naar verwachting zullen de gevolgen bij toekomstige ontwikkelingen, waarbij wordt gestreefd naar integratie van deelautomatiseringen, ingrijpender zijn. Door de geleidelijkheid van het proces zullen die gevolgen echter sluipend optreden. De veranderingen zullen vooral tot uiting komen in taak- en functieverschuivingen. Van belang is dat de verhouding tussen bouwplaats en kantoor wezenlijk zal veranderen. Voor de medewerkers maakt het wel degelijk uit welke activiteit wordt geautomatiseerd en hoe dat gebeurt. Zo is een decentrale aanpak aanzienlijk minder ingrijpend dan een centrale: de eerste sluit aan bij de handmatige praktijk, terwijl de tweede een nieuwe werkwijze oplegt.
8 Automatisering van produktieprocessen leidt vaak tot een toename.van de werkdruk, terwijl administratieve automatisering die druk doet afnemen. Produktie-automatisering (bijvoorbeeld van tekenwerk) vergt een relatief hoge investering, die een hoge benuttingsgraad noodzakelijk maakt. Administratieve systemen betekenen in veel gevallen wat verlichting van structurele onderbezetting. Leidinggevenden hebben over het algemeen weinig inzicht in de gevolgen zoals medewerkers die.ervaren. Omgekeerd weten de laatsten niet hoe het besluitvormingsproces is verlopen en welke overwegingen daaraan ten grondslag hebben gelegen. De verloopt overigens vaak chaotisch. Na een lange wordt de zaak niet zelden in een stroomversnelling gebracht door het verkrijgen van grote opdracht. Daarbij blijken de beslissingen vaak anders uit. te pakken dan in de voorbereidingsfase was voorzien. De participatie van de betrokken medewerkers is in deze fase meestal gering. uit een cases blijkt echter, dat een intensieve participatie de kans op succes yan automatiseringsprojecten aanzienlijk Automatisering heeft tot dusver bij de onderzochte bedrijven weinig of geen.arbeidsplaatsen gekost. De speling die ontstaat door het computergebruik, wordt veelal opgevangen door andere werkzaamheden of vergroting van de omzet. Soms betekent automatisering een gedeeltelijke opheffing van structurele onderbezetting. Bi) verdergaande automatisering verwachten de betrokkenen wel een afname van de werkgelegenheid, zeker op macro-niveau. Het rapport bevat aanbevelingen en, suggesties om de invoering van automatisering of de verdere ontwikkeling daarvan binnen bedrijven te optimaliseren.