boekessay Ontmoedig het maken van schlden Bons! Waarom bankiers de grote winnaars zijn van deze crisis Pieter Klok en Xander van Uffelen, Melenhoff, Amsterdam 2009 The retrn of depression economics and the crisis of 2008 Pal Krgman, Pengin, Londen 2008 Deflatie in aantocht. De historische achtergronden van de kredietcrisis en de komende grote depressie Eric Mecking, Mets & Schilt, Amsterdam 2005 (bijgewerkte versie 2008) Overleef de kredietcrisis Willem Middelkoop, Niew Amsterdam, Amsterdam 2009 De opkomst en ondergang van dsb Redactie Economie de Volkskrant, Conserve, Schoorl 2009 87 david hollanders Als iemands schlden sneller groeien dan zijn inkomen, volgt iteindelijk bankroet. Als een bank maar genoeg zwakke debiteren heeft, Over de ater David Hollanders is promovends economie aan de Universiteit van Tilbrg. Noten Zie pagina 93 gaat de bank failliet. En als een land maar genoeg zwakke banken garandeert, dan gaat het kopje-onder. Dit wankelende kaartenhis van schlden heet sinds 2007 kredietcrisis. Vijf recent verschenen boeken hierover laten zich lezen als antwoorden op de vraag hoe het zover heeft knnen komen. Tot voor kort wees im-
88 mers nog niets op een desastreze combinatie van massale werkloosheid en bankrns. De jornalist Willem Middelkoop en de historics Eric Mecking moet worden nagegeven dat zij hebben voorzien dat de welvaart niet kon voortdren. Meckings itgangspnt daarbij was de Kondratieff-golf, een zestig jaar bestrijkende conjnctrcycls. De periode 1980-2000 is in de hidige Kondratieff-golf wat de jaren 20 in de vorige waren: het voorportaal van een depressie. Dit voorportaal kenmerkt zich door het massaal op krediet kopen van hizen en aandelen, waardoor bbbels op hizen- en aandelenmarkten zijn ontstaan. Het resltaat is een collectieve speclatiegolf, waarin mensen twee ton lenen om een blokkendoos in Amsterdam te kopen in de verwachting dat ze deze ooit met winst knnen doorverkopen. De beste manier om in de Qote 500 te komen was dan ook om 100 mln te lenen en het in vastgoed te beleggen. Wie een crisis meemaakt, gaat geen schlden meer aan In de periode 1990-2000 stegen de hizenprijzen met 140%, terwijl het gemiddelde inkomen gedrende die periode toenam met 43%. Het verschil werd geleend, waarmee de nationale hypotheekschld in de periode 1996-2006 verdrievodigde naar 540 mrd. Bbbels en schlden zijn een Siamese tweeling; de bbbel is het onderpand voor de schld en de schld financiert de bbbel. De schlden groeiden de afgelopen decennia bedidend sneller dan het inkomen waarit de rente op en de aflossingen van de schld betaald werden. Dat hoeft niet problematisch te zijn als het onderpand (het his) niet overgewaardeerd is, maar jist dat was het geval. Waartoe dat kan leiden moest leiden volgens Mecking werd didelijk op de sbprime -hypothekenmarkt in de Verenigde Staten. Hiseigenaren konden zelfs een kleine renteverhoging niet betalen, terwijl er geen potentiële kopers over waren om het his aan te verkopen. De hidige crisis is daarmee geen onvoorziene pech. Het is de onvermijdelijke en daarom voorspelbare itkomst van een historische wetmatigheid: het met krediet opblazen van een eens leeglopende bbbel, zoals dat eerder geberde in de perioden 1920-1929, 1864-1873 en 1814-1824. De tssenliggende periode van vijftig tot zestig jaar is niet toevallig gelijk aan twee generaties. Wie een crisis meemaakt, gaat geen schlden meer aan. De kinderen van de hidige generatie zllen de wijsheid dat je niet meer moet itgeven dan je hebt nog ter harte nemen, maar kleinkinderen zllen dat afdoen als grootoderlijke overbezorgdheid. Faillissementen en banken Eén hisitzetting met een restschld valt in de categorie schrijnend geval, maar overigens is er weinig aan de hand. Een bank schrijft de hypotheeklening af, de winst gaat wat omlaag, en de bonssen wat naar beneden. Anders wordt het als miljoenen hishodens en bedrijven tegelijkertijd hn schld niet knnen tergbetalen. Dan hebben banken een probleem. Het eigen vermogen van banken is namelijk veel kleiner dan bij andere bedrijven, waardoor een ogenschijnlijk klein verlies grote problemen veroorzaakt. ing heeft een balanstotaal van 1.200 mrd, waarvan circa 30 mrd hard eigen vermogen, dat wil zeggen geld van aandeelhoders zonder een verplichting tot tergbetaling. Een verlies van 9 mrd op Alt-A hypotheken is een derde van het harde eigen vermogen. Nog zo n verlies en obligatiehoders een pensioenfonds of staatsfonds dat geld tegen 9% rente aan ing heeft geleend worden zenwachtig. Nog een rake klap en spaarders worden zenwachtig. En wat er kan geberen als spaarders zenwachtig worden, werd afgelopen jaar didelijk bij dsb. Dit drama van de eerste kredietbemiddeling door Dirk Scheringa in de jaren zeventig tot diens vergeefse poging zijn bank te redden
is gereconstreerd door de economieredactie van de Volkskrant. De aanleiding voor de klassieke bankrn werd gevormd door de bekende oproep van Lakerman en het itlekken van de voorgenomen noodmaatregel van de overheid. Ook in dit boek wordt evenwel gesteld dat dsb zijn eigen graf groef door de verkoop van prodcten die niet noodzakelijkerwijs in het belang van de klant waren. Zo zag een echtpaar de hypotheekmaandlasten oplopen van 700 naar 1.880. Voor de andere banken is evenmin een heldenrol weggelegd. De aters sggereren dat het faillissement de concrrenten van dsb, deels met belastinggeld overeind gehoden, niet slecht itkwam. De bij de besprekingen over een mogelijke redding van dsb aanwezige bankier Deckers stelt: Als de wil aanwezig was geweest om de bank te redden, dan was de bank gered. 1 Het boek heldert deze itspraak helaas niet op en andere vragen blijven onbeantwoord. Het faillissement van dsb kan nog worden afgedaan als een, wat groot itgevallen, schrijnend geval Zo is bij de redactie bekend wie de noodmaatregel van de overheid liet itlekken. Het is in dit geval een ernstige zaak dat aan de geheimhodingsplicht niet is voldaan en van maatschappelijk belang is de vraag of dat een kwestie van moedwil of een misverstand was. Klaarblijkelijk laten de aters bronbescherming in deze prevaleren. Dit is te verdedigen, maar dat wordt dan weer nagelaten. Waarom licht de redactie van de Volkskrant deze beslissing niet toe? Het laatste woord over het dsb-drama is ook na dit boek niet gezegd. Het faillissement van dsb kan nog worden afgedaan als een, wat groot itgevallen, schrijnend geval: vervelend voor werknemers en achtergestelde spaarders, overigens niet meer dan het bankroet van een kleine, lokale bank van altijd al twijfelachtig allooi. De hoofdzaak is dat de bancaire sector er na 80 mrd aan kapitaalinjecties, leningen en overheidsgaranties beter voor staat en dat het kaartenhis hier ophodt met wankelen. En het zo helemaal mooi zijn als die miljarden daadwerkelijk tergkomen. Maar jist door de bbbels op hizen-, aandelen- en effectenmarkt is die kans niet veel groter dan nl. Boekhoden en bonssen De ceo van Goldman Sachs stelde in een interview in The Snday Times eind vorig jaar dat bankiers het werk van God doen: ze beleggen spaargeld op kapitaalmarkten, waarna het geld, met rente vermeerderd, wordt terggeven. 2 Is de strekking van deze opmerking al disctabel, het tijdstip ervan is bizar. Goldman Sachs ontving vorig jaar een bail-ot van $ 12 mrd, waarvan $ 6 mrd meteen de der itging voor bonssen. Goldman Sachs staat daarin niet alleen. In 2007 werd op Wall Street $ 31 mrd aan bonssen itgekeerd en in 2008 $ 20 mrd, terwijl de directeren van het geredde aig, het overgenomen Merill Lynch en failliete Lehman Brothers de afgelopen jaren goed waren voor respectievelijk $ 280 mln, $ 260 mln en $ 500 mln. Men hoeft niet progressief links te zijn om deze salarissen aan de hoge kant te vinden. In het boek Bons! richten de jornalisten Xander van Uffelen en Pieter Klok hn pijlen dan ook op de bons, en de bijbehorende big swinging dick-cltr. Uit Bons! blijkt wel dat de bonssen in Nederland (veel) lager zijn dan in de Verenigde Staten, maar deze zijn nog altijd aanzienlijk. Zo keerde abn amro in 2007 2 mrd aan bonssen it. Vóór de redding van de bank werd 26 mln itgekeerd aan Rijkman Groenink, erna 18 mln aan Schmittmann. ing keerde na de kapitaalinjectie 300 mln it aan bonssen en de niewe topman Flynn werd verwelkomd met een bons van 1,3 mln. Die laatste welkomstbons is bijzonder kras, want bij banken zonder eigen vermogen staat het 89
90 itkeren van een bons gelijk aan het leeghalen van de bank. Er is dan al te weinig geld om aan alle verplichtingen te voldoen. Banken met staatssten hebben zeker weinig eigen vermogen, anders was de staatssten niet nodig geweest. Banken lenen tegen 1% rente van de ecb en lenen dat geld tegen 3,5% weer it aan de overheid Ook bij een redelijk groot eigen vermogen oftewel een grote bffer betekent winst bij banken iets anders dan bij andere bedrijven. Een bakker maakt winst door broden te verkopen tegen een prijs hoger dan de kosten; de winst ontstaat nadat de transactie heeft plaatsgevonden: nadat broden verkocht en geleverd zijn. Bankiers trekken spaargeld aan, onder de belofte dat terg te geven. Onderwijl wordt het belegd in sbprime hypotheken of vastgoed in Dbai. Op grond van de geprognosticeerde winst van deze beleggingen verlaat het spaargeld de bank weer voordat het terggegeven is aan de spaarder in de vorm van niet-tergvorderbare bonssen. Dit is vooral problematisch als bezittingen en daarmee de winst door een bbbel overgewaardeerd zijn. Tijdens een bbbel is de winst van een bank zeker overgewaardeerd, wat een vriendelijk woord is voor nep. Het is dan ook zeer onwaarschijnlijk dat de belastingbetaler geld zal tergzien. bnr-berscommentator Kees de Kort stelt dat de kans dat er geld tergkomt 0% is. 3 Willem Middelkoop stelt in zijn boek Overleef de kredietcrisis zelfs dat grote banken technisch failliet zijn. De winst die banken n rapporteren de rechtvaardiging voor een nawelijks onderbroken bonssenstroom is het gevolg van aanpaste boekhodregels en renteverlagingen van de ecb. Inmiddels mogen banken steeds meer bezittingen waarderen met een intern model, waarit een hogere waardering dan de marktprijs tevoorschijn komt. En door tegen 1% rente van de ecb te lenen en dat geld tegen 3,5% aan de overheid it te lenen hebben banken, in de woorden van Willem Biter professor in de politieke economie en sinds kort hoofdeconoom bij de Amerikaanse bank Citigrop een geldmachine cadea gekregen. 4 Maar de implosie van het kredietkaartenhis is voorlopig een halt toegeroepen. En met een beetje gelk loopt de bbbel langzaam leeg, waarna de weg omhoog weer ingeslagen kan worden al met al toch geen slechte aankoop voor 80 mrd. Maar helaas is de weg omhoog niet iets om op te rekenen n de reële economie geraakt gaat worden. De reële economie Een recessie is een mysteries fenomeen. In 2009 lagen er nog dezelfde wegen als in 2008. Dezelfde kennis was aanwezig, en dezelfde gebowen, machines en beroepsbevolking bestonden nog. Er kon ds nog evenveel geprodceerd worden. Maar dat geberde niet. Om dit te verklaren moet terggegrepen worden op Keynes, de held van Pal Krgman in zijn boek The retrn of depression economics and the crisis of 2008. In de neoklassieke benadering komt massale en langdrige werkloosheid in theorie niet voor. Werkloosheid leidt eventeel na een overgangsperiode namelijk tot lagere lonen, waardoor de vraag naar arbeid toeneemt en de werkloosheid weer verdwijnt. Behodens een frictie hier of daar lost werkloosheid zichzelf ds op door het loonmechanisme. In het begin van crises kan dan ook nog wel eens de oproep tot loonmatiging opgetekend worden. In de Keynesiaanse analyse maakt loonmatiging de ellende evenwel alleen maar erger. Tijdens een depressie kan massale werkloosheid (blijven) bestaan, omdat deze leidt tot verminderde consmptie. Uit vrees voor werkloosheid of om schlden af te betalen gaan mensen meer sparen. Noodzakelijke goederen als voedsel worden nog wel gekocht, maar het is afgelopen met de aankoop van ato s en tv s. Als gevolg van deze vraagitval loopt de omzet van
bedrijven terg, die daardoor minder investeren en geen mensen aannemen. Zelfs als de rente door toenemende besparingen naar 0% daalt, wordt er niet geïnvesteerd; het heeft geen zin niewe machines te kopen als de ode niet eens gebrikt worden. Om dezelfde redenen leiden lage lonen, in volstrekte tegenstelling tot de neoklassieke analyse, niet tot meer werkgelegenheid, maar eerder tot minder. Bedrijven willen bij lage omzetten eerder mensen ontslaan dan aannemen, hoe laag het it te betalen salaris ook is. Als het bitenland hetzelfde probleem heeft, zoals in de hidige crisis, biedt ook export geen itkomst. De enige oplossing is dan vergroting van de overheidsbestedingen. Dit gebert n ook, maar er is een nadeel. De staatsschld loopt daardoor verder op, net op het moment dat de overheid ook de schlden van banken overneemt. De toekomst Met de bankreddingen zijn problematische schlden enkel verplaatst, ze zijn niet betaald. Met de garantie van Alt-A hypotheken overschreed de staatsschld de in het Stabiliteitspact maximaal toegestane 60% van het nationale inkomen. Met alle staatsgaranties die zijn afgegeven, zal de staatsschld ongetwijfeld verder oplopen. Maar ook landen knnen failliet gaan, zoals Rsland in 1998 en Mexico in 1994. Het derde bedrijf in het kredietdrama failliete landen kan ds nog komen. Volgens Willem Biter is het zelfs onvermijdelijk: The massive bild-p of sovereign debt ( ) makes it all bt inevitable that the final chapter of the crisis and its aftermath will involve sovereign defalt, ( ) From Dbai to Iceland, Ireland, Greece, Hngary, Italy, Portgal, Spain, Japan, France, the UK and the USA, the sovereign debt brdens have been at crrent levels dring peacetime only on the way down from even higher pblic debt brdens incrred dring wars. 5 Krgman is positiever, al slit hij een Japanscenario met weinig groei niet it. In dit scenario ontstaan door de belastingbetaler overeind gehoden zombie-banken die net genoeg eigen vermogen hebben om niet failliet te gaan en net te weinig om it te lenen aan bedrijven met goede plannen. Mecking voorspelt een deflationaire spiraal. Door vraagitval zllen prijzen dalen, waardoor schlden in reële termen groeien, met verdere vraagitval, minder prodctie en werkloosheid als gevolg. Kortom, een geheel volgens de Kondratieff-golf verlopende depressie. Middelkoop noemt nog twee andere mogelijkheden: (hyper)inflatie en een imploderend geldsysteem. Op dit moment leent de ecb tijdelijk en tegen steeds rimere voorwaarden geld it aan banken. Als de tijdelijke leningen semi-permanent geherfinancierd worden de voorspelling van Middelkoop koopt de ecb feitelijk de overgewaardeerde bezittingen van banken op met bijgedrkt geld. Een vierde scenario wordt door Middelkoop het ondenkbare Bedrijven willen bij lage omzetten eerder mensen ontslaan dan aannemen, hoe laag hn salaris ook is genoemd. Als het dsb-drama zich op grotere schaal herhaalt, stort het hele geldsysteem in. Middelkoop stelt bij monde van de Amerikaanse od-minister van Financiën Palson, dat de wereld hier in het najaar van 2008 drie r van verwijderd was. De visie van Mecking doet nawelijks voor deze onheilstijding onder; hij wijst erop dat het einde van een Kondratieff-golf traditioneel met een grote oorlog gepaard gaat. Jarenlang hebben de Verenigde Staten op de pof geleefd, het land importeerde echte prodcten in ril voor schldbekentenissen (staatsobligaties). Het is de vraag of de Verenigde Staten zllen accepteren dat zij hn schld eens moeten aflossen en dat andere landen zllen accepteren dat dit niet gaat lkken zonder het op grote schaal bijdrkken van dollars. Ook Middelkoop voorspelt dat 91
92 de Verenigde Staten de in dollars genoteerde schld iteindelijk zllen aflossen door het bijdrkken van dollars; met het opkopen van staatsobligaties door de centrale bank is dat al feitelijk aan de gang. Het is volgens hem niet de vraag of de dollar valt, maar wanneer. Nederland zal dit over zich heen moeten laten komen als Gods water over Gods akkers. Toch zijn er ook in Nederland zinnige maatregelen te treffen. Belangrijk is vooral dat het nemen van schld wordt ontmoedigd in plaats van fiscaal aangemoedigd. Het zwarte schaap De financiële sector is de bête noire van de crisis. Gezien de itzonderlijke bezoldiging en de weinig bescheiden hoding die deze sector kenmerken, is dat begrijpelijk; gezien het spectaclaire falen in deze sector is het bovendien terecht. Tegelijkertijd kan zo een aanklacht makkelijk verworden tot het gratite vrijpleiten van anderen. Toezichthoders hebben niet ingegrepen. Accontants hebben steeds hn handtekening gezet. Achtereenvolgende kabinetten hebben financiële markten gederegleerd en geprivatiseerd. Academici hebben het fnikende effect van lchtbellen in de markt en Keynes ideeën goeddeels genegeerd. De vakbond heeft in het bestr van pensioenfondsen zitten slapen of een oogje dichtgeknepen toen deze massaal sbprime-hypotheken kochten, naast andere rare prodcten. En honderddizenden ero s lenen met slechts een garagebox of een pakketje Worldonline-aandelen als onderpand, is een risico dat consmenten echt zelf hebben genomen. Er zijn naar aanleiding van de kredietcrisis vele goede maatregelen te bedenken, in de eerste plaats in het bankentoezicht. Zo ligt het na het dsb-debacle voor de hand om provisies aan restricties te onderwerpen. Ook is een decimering van de salarissen in de financiële sector noodzakelijk niet alleen vanwege de hoogte ervan, maar vooral vanwege het disctabele winstbegrip bij banken. Veel problemen zijn te herleiden tot bbbels in de markt: lchtbellen die eens worden doorgeprikt. Het is verleidelijk om de vlcht naar voren te kiezen en de bbbels verder op te blazen door het aangaan van schlden nog aantrekkelijker te maken. Zo is in de hypotheeksector de regeling van de Hypotheekgarantie verrimd en worden er voordelige startersleningen in het leven geroepen. Dat is verleidelijk, maar het is ook desastres. Het aangaan van schlden moet jist ontmoedigd worden, want het vormt de aanjager voor een bbbel die bankbalansen flatteert, die bij een bank als abn amro weer tot miljarden aan bonssen leidt, waarna het spaargeld zoek is. Het afschaffen of in ieder geval fors inperken van de hypotheekrenteaftrek is een pijnlijke noodzaak. Hetzelfde geldt voor de renteaftrek van de winstbelasting, waardoor overnames, zoals die van abn amro, met geleend geld gefinancierd worden. Het afschaffen of fors inperken van de hypotheekrenteaftrek is een pijnlijke noodzaak Een bijkomend voordeel is dat de schatkist niet langer 15 mrd per jaar misloopt (vier keer de opbrengst van verhoging van de aow-leeftijd tot 67 jaar). Dat bedrag komt n deels terecht bij (met name rijkere) hishodens en deels bij banken die bij de hidige hypotheekschld van 540 mrd jaarlijks 20 mrd aan renteinkomsten ontvangen. Daar zijn vast zinnigere dingen mee te doen. De hoofdreden om de hypotheekrente te willen afschaffen is echter dat het beter is om een kredietkaartenhis te voorkomen dan het met knst- en vliegwerk voor instorten te behoeden. Het is ook maar de vraag of dat berhapt zo lkken. Want als de fiscs maar genoeg renteaftrek in het vooritzicht stelt, groeien schlden vanzelf sneller dan het inkomen.
Noten 1 Zoals geciteerd in De opkomst en ondergang van dsb, p. 193. 2 Interview in The Snday Times, 8 november 2009. 3 Verhaal de schade op de financiële sector zelf, interview met Kees de Kort, nrc Handelsblad, 10 febrari 2009. 4 Eropese banken zijn nog steeds kwetsbaar, het Financieele Dagblad, 31 december 2009. 5 Zie http://blogs.ft.com/maverecon/2009/11/theintrinsic-nimportance-of-dbai-world-and-theimportant-wider-message-it-conveys. 93