Verkenning: taxonomie van milieurelevante maatschappelijke initiatieven Rapenburg 8-10 2311 EV Leiden 071-5127707 www.imi.nu info@imi.nu
Datum: 20 februari 2013 Auteurs: mmv: Opdrachtgever: Mattijs Taanman, Rense Bos Janjoost Jullens, Guido Enthoven Ministerie van IenM, Directoraat-Generaal Milieu en Internationaal 2
Inhoudsopgave 1: Inleiding 2 Waarom deze taxonomie? 2 Vraagstelling 3 Werkwijze 3 Begeleiding 3 2: Noties vooraf 4 Wat is een maatschappelijk initiatief? 4 Overwegingen bij het opstellen van de taxonomie 5 Inzichten uit de interviews en sessies 6 3: Taxonomie van milieu-relevante maatschappelijke initiatieven 8 4: Nadere duiding van de taxonomie 12 Onderscheidende kenmerken 12 Samenhang en tijdelijkheid in de taxonomie 13 De taxonomie en denken in transities en innovatiesystemen 14 Andere initiatieven, andere beleidsondersteuning? 14 5: Mogelijke vervolgstappen 17 Bijlagen 18 Trends in maatschappelijke initiatieven 18 Geïnterviewden en deelnemers expertmeeting 20 Lijst met initiatieven 20 1
1: Inleiding Waarom deze taxonomie? Steeds vaker nemen burgers en bedrijven initiatieven die een bijdrage leveren aan het behalen van publieke doelen. Het Planbureau voor de Leefomgeving spreekt van de energieke samenleving. Het Planbureau signaleert ook dat het milieubeleid de afgelopen decennia op verschillende thema s grote successen heeft gehad. Voorbeelden zijn de aanpak van zure regen, het tegengaan van aantasting van de ozonlaag en het verminderen van het storten van afval 1. Rond andere thema s zoals het klimaatbeleid is het lastiger gebleken om de doelen te bereiken. Het planbureau stelt: de duurzaamheidsopgave is te groot voor overheden alleen. Thema s in het milieubeleid: Klimaatverandering Aantasting ozonlaag Aantasting biodiversiteit / ecosysteemdiensten Luchtverontreiniging Waterverontreiniging Bodemverontreiniging Geluidhinder Geurhinder Lichthinder Het aantal maatschappelijke initiatieven neemt toe (zie verschillende recente rapporten van PBL, WRR, Rob en RMO 2 ; zie voorts de trends in de bijlage van deze verkenning). Er wordt in dit kader gesproken van een doe-democratie, waarin burgers, bedrijven en non-profit organisaties zelf initiatieven initiëren en uitvoeren. Een deel van deze initiatieven heeft rechtstreeks of indirect effect op het milieu. Deze initiatieven kunnen op verschillende manieren relevant zijn voor het milieubeleid. Zij kunnen: 1. Meters maken: direct en significant bijdragen aan het behalen van milieudoelen:; 2. Innovaties ontwikkelen: potentieel op termijn bijdragen aan milieudoelen; 3. Vergroten milieubesef en betrokkenheid: breder oppakken van verantwoordelijkheid door burgers, bedrijven en ngo s. Het begrip maatschappelijk initiatief is een abstract containerbegrip dat vaak ingevuld wordt door te verwijzen naar één of enkele initiatieven. Tussen het abstracte begrip en deze voorbeelden blijft hierdoor een conceptueel gat bestaan. Een taxonomie van maatschappelijke initiatieven kan helpen om dit gat te vullen en door de vele bomen het bos te gaan zien. Een taxonomie biedt een hiërarchische ordening (of classificatie) van maatschappelijke initiatieven in verschillende families en soorten initiatief. In dit verkennende onderzoek wordt een dergelijke taxonomie ontwikkeld. Het ontwikkelde 1 PBL, 2011, de energieke samenleving 2 PBL, 2011, de energieke samenleving; WRR, 2012, vertrouwen in burgers; Rob, 2012, loslaten in vertrouwen; RMO, 2012, mind the trap, reflectie op het Rob advies loslaten in vertrouwen. 2
begrippenkader biedt mogelijk handelingsperspectieven voor beleid. Het ministerie van IenM heeft het IMI gevraagd deze verkenning uit te voeren. In dit verkennende onderzoek staat de volgende vraag centraal: Wat is een indeling die inzicht biedt op de omvang en diversiteit van milieurelevante maatschappelijke initiatieven en die aangrijpingspunten biedt voor beleid? Vraagstelling Initiatieven verschillen op vele vlakken van elkaar. Er zijn dus vele indelingen mogelijk, ondermeer afhankelijk van het doel en theoretisch kader. Wat dit rapport beoogt is een indeling te maken die volledig is (waarin alle maatschappelijke initiatieven een plaats hebben), waarbij de categorieën zoveel mogelijk wederzijds uitsluitend zijn en die uit een beperkt aantal categorieën bestaat. Om het onderzoek in te perken is er is gekozen voor een focus op milieurelevante initiatieven. Daar ligt de primaire focus van het Directoraat Generaal Milieu en Internationaal van het Ministerie van Infrastructuur en Milieu. Werkwijze De indeling is gemaakt op basis van een expertonderzoek. Voor de taxonomie zijn negen ambtenaren, wetenschappers en initiatiefnemers geïnterviewd met de vraag welke indelingen van maatschappelijk initiatief zij maken en op welke soorten het meeste energie zit. Mede op basis van deze resultaten is op 18 december 2012 een workshop gehouden waar een zestal mogelijke indelingen uit naar voren kwam. De indelingen zijn iteratief aangescherpt en getoetst aan een lijst met op diversiteit geselecteerde initiatieven. Deze initiatieven, de geïnterviewden en workshopdeelnemers zijn in de bijlagen terug te vinden. Op basis van de indelingen en voorbeelden is vervolgens in twee slagen en in nauw overleg met de opdrachtgever naar één taxonomie toegewerkt, die naar mening van de auteurscruciale inzichten van de experts en verzamelde indelingen integreert. Ter illustratie is vervolgens een aantal mogelijke toepassingen van deze taxonomie beschreven. Het onderzoek is begeleid door Tiny van der Werff (Unit Strategie van het Directoraat Generaal Milieu en Internationaal) en Harm van der Wal (Directie Communicatie). Begeleiding 3
2: Noties vooraf Wat is een maatschappelijk initiatief? In dit rapport richten wij ons alleen op die maatschappelijke initiatieven die een positieve bijdrage leveren aan het milieu. Maatschappelijk initiatief wordt op verschillende manieren gedefinieerd. Het woord initiatief impliceert een vernieuwing. Een initiatief is een eerste stap (van Dale) of het ter hand nemen van iets nieuws (wiktionary). Met maatschappelijk initiatief bedoelen we in dit rapport 3 : een initiatief van en door burgers, bedrijven en/of maatschappelijke organisaties dat een maatschappelijk doel dient. Bovenstaande definitie bevat twee elementen die nadere toelichting behoeven: wat is een initiatief en wanneer dient het een maatschappelijk doel? Een initiatief moet op een bepaalde manier nieuw zijn, dus nog geen mainstream en/of een wezenlijke verandering voor de initiatiefnemers en andere betrokkenen. Sommige maatschappelijke initiatieven zijn absoluut uniek in Nederland door hun schaal of innovativiteit. Denk bijvoorbeeld aan het Urgenda-initiatief wij willen zon. Nog nooit bundelden in Nederland op zo n grote schaal en zonder subsidies burgers hun collectieve inkoopkracht voor zonnecellen. Het opzetten van een buurt energie coöperatie is ook een initiatief. Ondanks dat er al verschillende lokale energiecoöperaties bestaan, betekent dit voor hen immers een grote verandering en zijn lokale energie coöperaties verre van mainstream. Bovendien is het feit dat dit op steeds grotere schaal gebeurt nieuw in Nederland. Een initiatief wordt een maatschappelijk initiatief als er een maatschappelijk doel mee gediend wordt en er dus niet alleen sprake is van eigenbelang. Het verbeteren van het milieu hoeft niet de belangrijkste motivatie achter het initiatief te zijn en is soms niet meer dan een bijeffect. Andere maatschappelijke doelen kunnen een grotere rol spelen in het initiatief, bijvoorbeeld samenhorigheid. Naast maatschappelijke doelen zal ook eigenbelang een rol spelen, zoals financieel rendement of PR. Bij verschillende duurzame ondernemers zijn eigenbelang en maatschappelijk belang volledig vervlochten: geld verdienen én maatschappelijke meerwaarde leveren. Bovenstaande uitleg maakt duidelijk dat er altijd een grijs gebied zal bestaan waarbij het onduidelijk is of er sprake is van vernieuwing en of het maatschappelijk belang wel een wezenlijke motivatie is. De vraag of je dan te maken hebt met een maatschappelijk initiatief vereist in zulke gevallen een individuele afweging die in de praktijk context gebonden en in zekere mate subjectief is. 3 WRR definieert een maatschappelijk initiatief als een burgerinitiatief. In lijn met oa PBL en Rob nemen wij ook bedrijven en maatschappelijke organisaties mee als initiatiefnemers, mits het -zoals het Rob verwoordt- bij bedrijfsinitiatieven ook gaat om het grotere belang en niet alleen het voortbestaan van de onderneming. Dit onderscheidt een maatschappelijk initiatief van een marktinitiatief. 4
Om een beeld te schetsen van acties die we als een maatschappelijk initiatief beschouwen: Een groep burgers die samen een buurtenergiemaatschappij opricht (nieuwe eigendomsverhoudingen, deels ideëel gedreven); Een producent van vloerbedekking die zijn producten niet langer verkoopt, maar least en zelf terugneemt om op die manier cradle-to-cradle te werken (vernieuwing, verandering van de core business); Een internationale voedselproducent die alleen nog maar grondstoffen koopt die op duurzaamheid gecertificeerd zijn (nieuwe marktstandaarden, brede impact, deels uit maatschappelijke overwegingen). Acties die in dit onderzoek niet onder de definitie vallen: Een enkele milieubewuste burger die zijn gevel isoleert (een mainstream activiteit); Een producent die betaalt voor de inzameling van verpakkingen die hij op de markt brengt (met de overheid afgesproken verplichting); Een bank die een duurzame beleggingsportefeuille aanbiedt (business-asusual/ geen vernieuwing en geen maatschappelijk doel). Overwegingen bij het opstellen van de taxonomie De taxonomie is opgesteld om de relevantie van initiatieven te helpen bepalen voor het milieubeleid. In de inleiding noemden wij hier al drie typen bijdragen: meters maken, innovaties ontwikkelen en het vergroten van milieubesef en betrokkenheid. Niet alle initiatieven leveren een vergelijkbare bijdrage. Sommige energie-initiatieven zijn bijvoorbeeld uiterst innovatief, maar hebben nog geen directe impact op nationale CO 2 - emissies. Andere vormen van maatschappelijk initiatief tonen dat grote groepen burgers en bedrijven milieubewuster gaan handelen, zonder dat de initiatieven erg innovatief hoeven te zijn. Het is van belang dat een taxonomie recht doet aan deze verschillen. De taxonomie moet toepasbaar zijn voor beleidsmakers. Beleidsmakers werken vaak aan specifieke milieuthema s en de taxonomie moet voor ieder thema te gebruiken zijn. Wanneer je als beleidsmaker staat voor een nieuwe opgave, moet de taxonomie helpen om snel inzichtelijk te maken wat voor initiatieven spelen en de juiste invalshoek te kiezen. Op wat voor soort initiatieven zit veel energie? Hoe relevant zijn zij voor de beleidsopgave? Hebben wij een goed overzicht van de maatschappelijke initiatieven of zien we misschien een belangrijke groep initiatieven over het hoofd? Allemaal vragen die aan de orde komen voordat je kan besluiten of een beleidsinterventie wenselijk is en zo ja, wat voor interventie. Dit vraagt om een taxonomie die herkenbaar is. Die niet te abstract is, maar dicht op de praktijk zit en met duidelijk traceerbare initiatieven per soort. Uiteraard zal een taxonomie ook recht moeten doen aan de algemene beschouwingen die momenteel gegeven worden over maatschappelijk initiatief. 5
Inzichten uit de interviews en sessies Een aantal inzichten uit de interviews en sessies was leidend voor de ontwikkeling van de taxonomie. Achter een initiatief zitten meerdere motieven Een initiatief is zelden een one-issue initiatief en is daardoor slecht onder te verdelen naar motief. Bovendien kan elk van de deelnemers aan een initiatief andere motieven hebben. In een survey van duurzame buurtenergie-initiatieven in Engeland gaven respondenten aan welke doelen zij wilden realiseren, waarbij ze konden kiezen uit een lijst met sociale, economische en milieudoelen 4. Gemiddeld selecteerden zij acht (!) verschillende doelen, waarbij het terugdringen van de energierekening het meest genoemd werd, net boven het tegengaan van klimaatverandering. Ook achter ronde tafels rond verschillende grondstoffen (palm olie, hout, suiker, etc.) schuilt een heel palet aan doelen: van lokale arbeidsomstandigheden tot controle over mondiale productketens en het tegengaan van klimaatverandering. Belangrijk om wisselwerking tussen initiatieven in het oog te houden Maatschappelijke initiatieven hebben niet allemaal evenveel milieu-impact. Dat is een belangrijk onderscheid tussen verschillende initiatieven vanuit het milieubeleid gezien, maar niet de enige maatstaf. Het is verleidelijk om je puur af te vragen of bijvoorbeeld alle lokale energie-initiatieven samen qua impact opwegen tegen een groot windpark op zee. De geïnterviewde experts benadrukten echter dat milieu-impact juist een gevolg is van de wisselwerking van verschillende initiatieven: Het is onzeker of buurtenergie-initiatieven een enorme CO 2 -impact krijgen. Op zijn minst stimuleert het innovatie vanuit het bedrijfsleven, wordt een nieuwe manier van denken over het klimaat gemeengoed en worden burgers belanghebbenden bij stevig klimaatbeleid waarmee draagvlak ontstaat voor dure en moeilijke politieke keuzes. En: om de duurzaamheidstransitie naar een versnellingsfase te brengen, moet je innovatieve niches verbinden en goed doorhebben wat de condities zijn waaronder zij zichzelf gaan verspreiden. Tegelijkertijd moet je ook de beweging van het regime belonen en faciliteren. Verschillende initiatieven, verschillende soorten vernieuwing Binnen dit samenspel beïnvloeden initiatieven ieder op hun eigen manier de samenleving. Sommige initiatieven hebben een rechtstreekse invloed op een groot aantal bedrijven en consumenten, zoals het Unilever Sustainable Living Plan, waarin deze marktleider aankondigt in 10 jaar zijn omzet te willen verdubbelen en zijn milieu-impact te halveren. Dit is wereldwijd van grote invloed op toeleveranciers en concurrenten. Er een verschil tussen initiatieven vanuit het bedrijfsleven en vanuit burgers. Burgerinitiatieven zijn vaak meer ideëel en leiden eerder tot organisatorische innovaties (bijvoorbeeld de opkomst van de prosument) dan tot technische innovatie. Zoals een expert het uitlegde: Burgerinitiatieven zijn vaak veel meer ideëel gedreven dan initiatieven vanuit het bedrijfsleven. Zij bieden 4 Grassroots innovation, The UK Community Energy Sector Findings from the 2011 UK survey, research briefing 16, nov 2012 6
burgers handelingsperspectief in mondiale milieuvraagstukken. Bedrijven zijn meer economisch georiënteerd en voor hen is technologische innovatie belangrijker. Ondersteuning als vorm van maatschappelijk initiatief Een maatschappelijk initiatief vindt nooit plaats in een vacuüm. Veel initiatieven krijgen ondersteuning als het gaat om kennis, financiering, lobby, etc. Deze ondersteuning is vaak zelf ook weer een uiting van maatschappelijk initiatief 5. Een voorbeeld is crowdfunding waarmee in 2011 zo n 2,5 miljoen euro is opgehaald in Nederland. Grotendeels rond maatschappelijk georiënteerde projecten en dan met name rond lokaal opgewekte duurzame energie. Dit bedrag groeit snel nu banken en overheid een stapje terug doen 6. In veel gevallen is de overheid ook een belangrijke ondersteuner van initiatieven. Denk aan innovatiesubsidies, ondersteunende wet- en regelgeving en andere maatregelen. In dit rapport laten we de overheid als ondersteuner verder buiten beschouwing, aangezien het hier om initiatieven van burgers, bedrijven en/of maatschappelijke organisaties gaat. Op basis van de voorgaande inzichten over interactie en typen vernieuwing zijn we gaan redeneren in termen van initiatiefnemers en hun rollen in het systeem in plaats van verschillen zoals het type milieuprobleem of de sector waarop initiatieven betrekking hebben. Deze rollen hebben wij zo gedefinieerd dat de drie typen bijdragen aan het milieubeleid genoemd in de inleiding ieder tot hun recht komen. Daarbij hebben wij ook het denken uit transitie- en innovatietheorie benut. 5 Voor een overzicht van initiatieven rond sociale economie en financiering, zie: Avelino, De sociale economie & alternatieve vormen van financiering, Essay 2012.02, Drift, EUR, 2012 6 FD, Populariteit crowdfunding neemt maar toe, 9 januari 2013. 7
3: Taxonomie van milieu-relevante maatschappelijke initiatieven Hieronder staat de taxonomie die wij op grond van ons onderzoek voorstellen. Maatschappelijke initiatieven vallen daarin uiteen in vier families: spelbepalers, pioniers, de brede beweging en ondersteuners. In ieder van deze families vindt men verschillende soorten initiatief. Spelbepalers Grote spelbepalers Nieuwe spelbepalers Innovatieve ondernemers Pioniers Mengvormen Maatschappelijke initiatieven Burgerpioniers Communities De brede beweging Bedrijfsinitiatieven Mengvormen Ondersteuners De spelbepalers: zeer invloedrijke initiatieven. Het gaat hier om initiatieven die zich onderscheiden door hun grote, directe invloed op andere actoren en markten. Ze zijn afkomstig van (inter-)nationale bedrijven, NGO s en samenwerkingsverbanden die een groot 8
deel van de markt of achterban vertegenwoordigen. Als zij iets veranderen, brengt dat een hele keten of branche in beweging. Met hun macht en invloed bepalen deze initiatiefnemers het spel. Ze hebben vaak een directe impact op het behalen van milieudoelen (meters maken). Ook dragen ze bij aan milieubesef en een grotere betrokkenheid bij het milieu bij ander bedrijven en burgers, omdat ze de norm stellen. Bijvoorbeeld toen AH inzette op duurzaamheid met het Utz keurmerk, werd (een bepaalde mate van) duurzaamheid voor consumenten de regel (de norm) in plaats van de uitzondering. Er zijn twee soorten spelbepalers: De grote spelbepalers: Initiatieven van de echte marktleiders, zoals de Coca-Cola s AH s, DSM s en Van Gansewinkel s van deze wereld. Marktleiders hebben per definitie grote belangen in de huidige productie- en consumptieketens. Dit betekent dat zij niet altijd de spannendste stappen maken, maar wel enorme impact hebben. Toch zijn er in deze categorie ook initiatieven die zeer ambitieus zijn. Het sustainable living plan van Unilever om de omzet te verdubbelen en gelijktijdig de milieu impact te halveren, maar ook Coca-Cola die een 100% bio-based en recyclebare fles aan het ontwikkelen is en daarmee wereldwijd de markt voor verpakkingsmaterialen grondig gaat veranderen. Marktleiders zullen deze stappen maken wanneer zij beseffen dat verandering op de lange termijn kansrijk en/of noodzakelijk is en bovendien beseffen dat zij de macht hebben als spelbepaler stevige stappen te zetten en daarmee de concurrentie op een achterstand te zetten. De nieuwe spelbepalers: Initiatiefnemers die het spel bepalen binnen kleinere markten (niches) en die initiatieven nemen die grote milieuvoordelen hebben ten opzichte van de mainstream markt. Zij vormen een reëel alternatief en hebben ook de middelen om invloed uit te oefenen op de mainstream markt. Denk aan Greenwheels, Greenchoice, Ecoplaza, Avantium en de OV-fiets. De pioniers: beloftevolle, innovatieve en nog kleine initiatieven. Het gaat hier om het echte pionieren, dus het betreden van nieuwe paden, waarmee zij een belofte voor de toekomst inhouden. Pionieren betekent ook dat het nog onduidelijk is of zij hun belofte echt waar kunnen maken. Of technische innovaties ook economisch en technisch haalbaar zijn. En of sociale innovaties ook een realistisch alternatief vormen voor bestaande dienstverlening en business modellen. Pioniers dragen daarmee nog weinig bij aan kortetermijn milieu-impact en aan een groeiend milieubesef en een grotere betrokkenheid. Het gaat om innovaties die de voorwaarde vormen voor milieu-impact en draagvlak op de langere termijn. Er zijn drie soorten pioniers: Innovatieve ondernemers: business start-ups, innovatieve MKB ers, incubators binnen grote bedrijven en consortia uit het bedrijfsleven die nieuwe producten en diensten ontwikkelen. Het gaat om technisch geavanceerde oplossingen en nieuwe diensten die nog in het R&D stadium, proof of concept of de pilot-fase zitten. Denk aan nieuwe fora voor het delen van je eigen auto, cradle-to-cradle producten, geavanceerde zonnecellen, etc. Het gaat om innovaties die nog niet volledig bewezen en marktrijp zijn. Regelmatig zal daardoor langdurige ondersteuning van bedrijven, private investeerders, overheden of anderen nodig zijn. High tech innovatie in de (chemische) procesindustrie en pharma vereist bijvoorbeeld flinke investeringen die 9
niet alleen gedragen kunnen worden door kleine spelers. Innovatieve ondernemingen kunnen uitgroeien tot de nieuwe spelbepalers. Burgerpioniers: burgers die een initiatief nemen dat nog niet eerder is gezien in Nederland. Onder deze categorie burgerpioniers valt bijvoorbeeld Texel Energie, één van de eerste, meest vooruitstrevende en meest succesvolle buurtenergiemaatschappijen. Behalve op energiegebied, zijn er ook veel burgerpioniers rond de zorg, groen en voedsel. Burgerpioniers zijn zelden gericht op technische innovatie, maar pionieren met sociale innovatie. Lokale en vrijwillige initiatieven zullen misschien niet opschalen tot de nieuwe spelbepalers, maar wel een beweging van vele soortgelijke initiatieven inspireren binnen communities. Grootschalig kleinschalig dus 7. Mengvormen: verschillende pioniersinitiatieven zijn niet in te delen in innovatieve ondernemers en burgerpioniers. Denk aan pioniers waarbij de grens vrijwillig/professioneel vervaagt of initiatieven waarbij bedrijven, burgers en maatschappelijke organisaties samen als initiatiefnemer optreden. Een voorbeeld is BoerenBuur waarbij burgers zonnepanelen financieren op boerenbedrijven, of de Markerwadden, waarin Natuurmonumenten een grote rol speelt en dat niet winst gedreven is maar ook niet vrijwillig. De brede beweging: de vele burgers en bedrijven die een steentje willen bijdragen aan een beter milieu. Niet zo vernieuwend als de pioniers en niet zo machtig als de spelbepalers, maar door hun grote aantal hebben initiatieven in de brede beweging een enorm effect op het milieu. Het gaat echt om het volume, om meters te maken, en het breder trekken van milieubesef en betrokkenheid bij het milieu. Initiatieven binnen de brede beweging nemen vaak diensten en producten van pioniers over. Er zijn drie soorten initiatieven in de brede beweging. Communities: milieurelevante burgerinitiatieven. Deze zijn vaak geïnspireerd door de burgerpioniers en zijn er in vele vormen. Er is veel aandacht voor deze groep van initiatieven. Zij drijven vooral op ideële, vrijwillige en lokale inzet van groepen burgers. Het gaat zowel om ad hoc, spontane initiatieven als om initiatieven die een georganiseerde structuur zoals een stichting hebben. Denk aan postzegeltuinen en snippergroen dat door burgers wordt beheerd en aan lokale zon- wind- en duurzame nutsbedrijven, maar ook aan social media groepen rond milieuthema s. Bedrijfsinitiatieven: maatschappelijk betrokken bedrijven die een steentje bijdragen door bijvoorbeeld lokale producten af te nemen, recycling te stimuleren en hun energie te verduurzamen. Denk aan het aanleggen van een binnenvaart terminal in Veghel om CO 2 uitstoot te verminderen, groente abonnementen, energiebesparingstips van energiebedrijven en bedrijven die intensief fietsen en openbaar vervoer gaan stimuleren bij hun werknemers. 7 Rotmans, in het oog van de orkaan, 2012 10
Mengvormen: ook in deze familie van initiatieven vallen weer mengvormen te ontdekken. Zoals initiatieven van zowel bedrijven als burgers en initiatieven van organisaties die niet onder burger of bedrijf vallen. Bijvoorbeeld de Groene gevangenis Veenhuizen waar de gevangenis samenwerkt met publiek-private organisaties en (milieu-)verenigingen. De ondersteuners. Nederland is rijk aan maatschappelijke initiatieven die andere initiatieven ondersteunen. Ondersteuning kan op verschillende vlakken plaatsvinden. Wij onderscheiden de volgende functies: lobby en agendering, regels ontwikkelen, financiering, kennis en competenties, en ondersteuning rond het leggen van verbindingen. De ondersteuners beïnvloeden daarmee indirect de milieu-impact, innovatie en/of vergroten het milieubesef en de betrokkenheid bij het milieu. Vaak (maar niet altijd) ondersteunen deze initiatieven specifiek één van de andere families 8. Vandaar de volgende indeling: Ondersteuning van spelbepalers: deze ondersteunen de machtige initiatieven. Gezien de aard van spelbepalers zitten hierbij meer ondersteuners op vrijwillige standaarden dan bij de andere families. Denk aan convenanten, duurzaamheidsstandaarden, technische standaarden (bijvoorbeeld welke stekkers elektrische voertuigen gebruiken), etc. Voorbeelden van ondersteuners zijn Fairtrade (regels ontwikkelen), SAM, koploper en activistisch aandeelhouder rond duurzame beleggingen en dochter van Robeco (financiering) en De Groene Zaak (Lobby). Ondersteuning van de pioniers: deze ondersteuners richten zich vaak specifiek op burgers of innovatieve ondernemers. Bij veel, vooral technisch innovatieve, pioniers is financiering een lastig punt. Denk aan Stichting Doen, sommige crowdfunding initiatieven en maatschappelijk betrokken business angels (financiering), Urgenda (vaak in de rol van lobby), The Hub (verbinding) en Yes! Delft (verbinding en kennis). Ondersteuning van de brede beweging: ondersteuners die brede groepen burgers en bedrijven benaderen en hen helpen om initiatieven van de grond te krijgen. Voorbeelden zijn: Nederland krijgt nieuwe energie (agendering, regels ontwikkelen), sommige crowd funding initiatieven en initiatieven rond gezamenlijk duurzaam inkopen ( financiering), Youth food movement (agendering), de keurmerkenwijzer van Wakker Dier (kennis, agendering) en Nudge (verbinding). 8 Sommige ondersteunende initiatieven zijn zo belangrijk dat de term ondersteuning hier nauwelijks nog recht aan doet. Een voorbeeld is de Round Table on Sustainable Palm Oil. Inmiddels bestaat RSPO uit meer dan 600 aangesloten bedrijven en NGO s en stelt het normen voor duurzaamheid op internationaal niveau. Zij vullen daarmee een governance gap die overheden tot dusver niet hebben kunnen vullen. De RSPO kan daarom met evenveel recht tot de grote spelbepalers worden gerekend. 11
4: Nadere duiding van de taxonomie Zowel om de taxonomie te duiden als om te laten zien hoe zij werkt gaan we hier in op: De kenmerken waarop de taxonomie initiatieven onderverdeelt, inclusief een eerste test; de samenhang tussen de verschillende families en soorten en; hoe je de taxonomie interpreteert vanuit transitie- en innovatiesysteemdenken en; het type beleidsondersteuning bij verschillende soorten initiatief. Onderscheidende kenmerken De taxonomie onderscheidt families van initiatieven op basis van macht en de mate van vernieuwing. Initiatieven met veel macht horen bij de spelbepalers. Door hun macht hebben zij directe milieu-impact en beïnvloeden zij veel burgers, bedrijven en organisaties waardoor het milieubesef en de betrokkenheid bij het milieu toeneemt. Van de overige initiatieven behoren de meest vernieuwende, innovatieve en unieke initiatieven tot de pioniers. De meer wijdverbreide initiatieven dragen bij aan een groeiend milieubesef en een groeiende betrokkenheid bij het milieu en kunnen door hun aantal grote milieu-impact hebben. Deze initiatieven vormen de brede beweging. Daarnaast maakt de taxonomie een onderscheid tussen initiatieven die direct het milieu beïnvloeden door productie en consumptie te veranderen en initiatieven die dit soort veranderingen ondersteunen door bijvoorbeeld financiering te verschaffen of verbindingen te leggen. Met een lijst van maatschappelijke initiatieven 9 is de taxonomie getest. In de bijlage zijn deze initiatieven verder toegelicht. De tabel op de volgende pagina laat zien dat alle initiatieven in de taxonomie passen en er geen lege categorieën overblijven. Dat sommige categorieën beter gevuld zijn kan goed liggen aan de steekproef. De onderscheidende criteria in de taxonomie en de definitie van maatschappelijk initiatief zijn niet altijd hard en vragen soms om een subjectieve inschatting. Daardoor ontstond bij het indelen discussie over de initiatieven met een * in de tabel. Voorbeelden zijn RSPO en Urgenda, waarbij het de vraag is het hier om spelbepalers of slechts ondersteunende initiatieven gaat. Wij denken dat dit eigen is aan de diverse en soms ambigue aard van maatschappelijke initiatieven en dat elke betekenisvolle taxonomie daarom dit soort afwegingen vraagt. 9 De initiatieven zijn geselecteerd op basis van hun diversiteit en voordat de taxonomie werd ontworpen 12
Spelbepalers Grote Unilever Sustainable Living Plan RSPO* spelbepalers Green deal Textielservice industrie Nieuwe Urgenda* OV fiets Spelbepalers Pioniers Innovatieve Uit je eigen stad Plantlab BV ondernemers Aquaplenty Bluerise Innofisk New Dutch Roofing Tile De Q box van Qurrent Mengvormen BoerenBuur Markerwadden Landgoed Lekker Leven Burgerpioniers EVA Lanxmeer Crowdfeeding Stichting Duurzaam Texel Brede beweging Communities Organisatie Creatief beheer en de Postzegelpark tuinvrouw van buitenplaats Stadstuin Spangen Energie Coöperatie in Amsterdam West Transition Towns Bedrijfsinitiatieven Nespresso Recycling Mengvormen Green deal gevangenis Veenhuizen Ondersteuners.. van de RSPO* spelbepalers.. van de pioniers Urgenda* The HUB Stichting DOEN! Van de brede SAM Ecoteams beweging DHV Duurzaamheidsstrategie Groene Sint Dream Support Stichting Samenhang en tijdelijkheid in de taxonomie Initiatieven van de spelbepalers beïnvloeden sterk de verwachtingen en het gedrag van de beweging en pioniers. De pioniers vormen een inspiratiebron voor de brede beweging en de spelbepalers. De brede beweging geeft signalen af aan de pioniers en spelbepalers welke vernieuwing gewenst en acceptabel is. In tegenstelling tot een taxonomie uit de biologie, kunnen maatschappelijke initiatieven in de loop van de tijd van soort veranderen. Zo kunnen innovatieve ondernemers uitgroeien tot de nieuwe spelbepalers en kunnen burgerpioniers de voorlopers zijn van een hele beweging van burgerinitiatieven. Bovendien kan een initiatief van nu over een jaar niet meer vernieuwend zijn en dus uit de taxonomie vallen. 13