Scriptie Elke Verstralen

Scriptie Elke Verstralen Ga op in uw werk, maar ga er niet aan ten onder Werkstress en sociale ondersteuning Haagse Hogeschool Personeel & Arbeid 2005

Elke Verstralen Werkstress en sociale ondersteuning Hoe kan een organisatie sociale hulp organiseren ter preventie en reducering van werkstress bij medewerkers? Opleiding: Personeel & Arbeid Haagse Hogeschool Student: Elke Verstralen Studentnummer: 20010350 Begeleider: Dhr. R. Spiekerman Beoordelaar: Dhr. A.G. Lammerdin

Procesverslag scriptie Elke Verstralen Ga op in uw werk, maar ga er niet aan ten onder Werkstress en sociale ondersteuning Haagse Hogeschool Personeel & Arbeid 2005

Elke Verstralen Werkstress en sociale ondersteuning Hoe kan een organisatie sociale hulp organiseren ter preventie en reducering van werkstress bij medewerkers? Opleiding: Personeel & Arbeid Haagse Hogeschool Student: Elke Verstralen Studentnummer: 20010350 Begeleider: Dhr. R. Spiekerman Beoordelaar: Dhr. A.G. Lammerdin

Voorwoord Met het schrijven van deze scriptie sluit ik mijn studie Personeel & Arbeid aan de Haagse Hogeschool af. Graag maak ik van de gelegenheid gebruik om te vertellen hoe het allemaal begonnen, verlopen en geëindigd is. De weg naar de Haagse Hogeschool, Personeel & Arbeid Als klein meisje was mijn verzameling Barbies, de zin van mijn leven. Uren bracht ik in stilte door op mijn speelzolder, vaak samen met mijn vriendinnetje Maartje. Samen beschikten wij over een uitgebreide garderobe voor onze poppen. Ons pronkstuk was het mantelpakje. Als Barbie naar haar werk ging, trok ze haar mantelpakje aan. Barbie ging dan mensen helpen, die bang waren voor de baas, alias de Kapotte Ken. Dat was het beroep van Barbie en wij vonden het prachtig. Op een dag hebben wij elkaar plechtig gezworen dat wij ook zo wilde worden. We hebben deze belofte opgenomen in ons Geheime Boek: Later als iemand bang is voor de Baas die gemeen doet (Kapotte Ken), dan gaan wij die helpen. Je moet lippenstift op en de nette kleren aan. Tijdens onze pubertijd maakte Barbie plaats voor sociale contacten en bijbaantjes. Ongeveer vanaf mijn twaalfde heb ik gewerkt. Het begon als oppas, waarna ik de smaak te pakken kreeg. Onbewust vormde ik een netwerkje om mij heen. Het begon met de baas van een schoenenwinkelketen, die contact met mij opnam, zodra hij werk had. Ik trommelde dan een groep vriendinnen op en samen klaarde wij de klus. Ik onderhandelde over het loon en de werktijden. Ik dacht na over de samenwerking en deelde verschillende dames bewust wel of niet bij elkaar in. Ik kan me nog goed herinneren, dat ik besloot geen heren meer mee te nemen, die zorgde voor onrust in de groep. Op deze manier rolde ik in het vak en werden de dames & ik vaker gevraagd. Na de HAVO was het zover, ik moest een vervolgopleiding gaan kiezen. Mijn moeder probeerde mij enthousiast te maken voor Personeel & Arbeid. Door het voorgaande verwachtte ze dat deze studie bij mij zou passen. Tegen de ideeën van mijn ouders zette ik me natuurlijk af. Wat dachten ze wel niet. Ik heb een aantal testen gedaan en steeds keerde onder andere Personeel & Arbeid terug als beroepsadvies. Ik vond dat die test niet klopte. Door mijn ouders ben ik overgehaald om naar open dagen te gaan. Aanvankelijk in de omgeving van Brabant. Tilburg en Eindhoven, dat leek me niks. 1

Ook Den Haag werd bezocht en ik kwam in aanraking met Elly van Linschoten. Zij maakte me enthousiast. Ik schreef me direct in en mijn moeder gniffelde. Tijdens mijn stage kwam Maartje een keer bij mij logeren. Zij had een zakelijke afspraak in Den Haag. Nadat we wakker werden, stond ik voor de spiegel mijn pakje aan te doen. Maartje duwde me opzij, omdat ze haar lippen moest stiften. We keken elkaar aan en moesten ontzettend lachen. De weg door de Haagse Hogeschool, Personeel & Arbeid Tijdens de weg die ik bewandeld heb gedurende mijn studie heb ik kennis opgedaan over alle facetten van het personeelswerk, de mens in het algemeen en mijzelf in het bijzonder. Tijdens deze weg heeft Noortje van der Meer, met name het laatste stuk, steeds naast mij gelopen. Ik ben haar erg dankbaar voor haar gezelschap. De eindsprint, het scriptietraject Mijn scriptie gaat over werkstress en sociale steun. Ik dank Bob Spiekerman, Noortje van der Meer, Sjoerd van den Assem, Maartje Nuijten en mijn familie voor de onmisbare sociale steun die ik heb ontvangen. Werkstress is een groot risico voor organisaties en als personeelsfunctionaris moet je op de hoogte zijn van dit gevaar en daar passend mee om kunnen gaan. Voor diegene die mijn scriptie lezen, hoop ik dat het bijdraagt aan de waakzaamheid en de zelfkennis met betrekking tot stress, en dat het handvaten kan bieden om stress preventief en reducerend aan te pakken. Den Haag, mei 2005 Elke Verstralen 2

Inhoudsopgave Inleiding... 6 Hoofdstuk 1 Oorzaken van werkstress... 9 1.1 Inleiding... 9 1.2 De balans... 9 1.3 De draaglast... 10 1.3.1 Alledaagse stresssituaties... 11 1.3.2 Chronisch belastende omstandigheden... 12 1.3.3 Ingrijpende levensgebeurtenissen... 13 1.4 De draagkracht... 13 1.4.1 Gezondheid... 14 1.4.2 Gedragsstijl... 14 1.4.3 Sociaal netwerk... 16 1.5 Samenvatting... 16 Hoofdstuk 2 Gevolgen van werkstress... 18 2.1 Inleiding... 18 2.2 Signalen van werkstress... 18 2.2.1 Lichamelijke signalen... 19 2.2.2 Psychische signalen... 19 2.2.3 Gedragsmatige signalen... 19 2.3 Lange termijn gevolgen van werkstress... 19 2.4 Financiële consequenties van werkstress... 20 2.5 Samenvatting... 21 3

Hoofdstuk 3 Systematische aanpak van werkstress... 23 3.1 Inleiding... 23 3.2 Uitgangspunten van het stappenplan... 23 3.3 Het stappenplan voor een systematische aanpak van werkstress... 25 3.3.1 Stap 1 Voorbereiding en signalering... 26 3.3.2 Stap 2 Probleemanalyse... 27 3.3.3 Stap 3 Keuze van maatregelen... 31 3.3.4 Stap 4 Uitvoering van maatregelen... 33 3.3.5 Stap5 Evaluatie... 34 3.4 Samenvatting... 35 Hoofdstuk 4 Sociale steun... 36 4.1 Inleiding... 36 4.2 Belang van sociale steun... 36 4.3 Bronnen van sociale steun... 37 4.5 Sociaal ondersteunende aspecten binnen een organisatie.... 38 4.6 De balans en sociale ondersteuning... 43 4.7 Samenvatting... 46 Hoofdstuk 5 Conclusie en aanbevelingen... 47 5.1 Inleiding... 47 5.2 Conclusie centrale vraag... 47 5.3 Aanbevelingen naar aanleiding van de scriptie... 48 4

Bijalge 1 De Holmes & Rahe Stress-schaal... 49 Bijlage 2 Artikel PW-onderzoek... 52 Bijlage 3 Rationele Effectiviteits Training... 53 Bijlage 4 Tips om te onthaasten... 57 Bijlage 5 11 redenen voor een 32-urige werkweek... 59 Literatuuropgave... 63 5

Inleiding Een kwart van alle werknemers heeft last van vermoeidheidsklachten en 4-7% van burnoutverschijnselen. Elke dag zijn er 50 nieuwe arbeidsongeschikten door stressoverbelasting. In totaal zijn er 300.000 WAO'ers met psychische klachten. Mensen met een stressvolle baan zijn vaker verkouden, hebben vaker griep of buikgriep en een groter risico om aan hartproblemen te overlijden. i In Nederland worden per jaar ruim 30.000 werknemers arbeidsongeschikt verklaard als gevolg van stress en overspanning. Omgerekend naar een achturige werkdag is dat er één per drieëneenhalve minuut ii. 50 tot 60% van alle verloren werkdagen houden verband met stress. iii Uit bovenstaande cijfers blijkt dat werkstress een probleem is voor organisaties en de maatschappij. Ik ben van mening dat je als P&A professional op de hoogte dient te zijn van de werkstressrisico s en daar passend mee om moet kunnen gaan. Bovendien ben ik vanuit mijn persoonlijke interesse nieuwsgierig naar mijn eigen gedrag met betrekking tot stress. Om deze redenen heb ik ervoor gekozen dit onderwerp nader te bestuderen. Op deze manier tracht ik mijzelf extra bagage mee te geven voor als ik als P&A professional de arbeidsmarkt betreedt. Binnen dit item ben ik benieuwd naar de werking van sociale ondersteuning. Deze interesse heeft geleid tot de volgende centrale vraag: Hoe kan een organisatie sociale hulp organiseren ter preventie en reducering van werkstress bij medewerkers? Om een verkeerde interpretatie te voorkomen, worden de begrippen uit de vraagstelling welke niet worden behandeld in mijn scriptie, onderstaand nader toegelicht. Met organisatie doel ik op alle personen die tijdens het arbeidsproces verantwoordelijk zijn voor het welzijn van de medewerker. 6

Met organiseren doel ik op een methodische aanpak, welke gericht is op sociale hulp ter preventie en reductie van werkstress. Het begrip medewerker omvat alle personen die werkzaam zijn in een organisatie. Sociale hulp zie ik in dit kader als ondersteuning betrekking tot werkstress. Het begrip preventie operationaliseer ik als voorzorgsmaatregel ter voorkoming van werkstress. De reducering van werkstress betekent in dit geval de vermindering van werkstress. Mijn adviezen en aanbevelingen worden gedaan vanuit het perspectief van personen in een organisatie die verantwoordelijk zijn voor het welzijn van de medewerker. Hierbij valt te denken aan de leidinggevenden en de afdeling P&O. Ik heb voor dit brede perspectief gekozen, omdat er bij werkstressbeleving op verschillende niveau s en manieren sociale hulp geboden kan worden. Om tot beantwoording van de centrale vraagstelling te komen, heb ik onderstaande deelvragen opgesteld: Wat zijn mogelijke oorzaken en gevolgen van werkstress en wat zijn mogelijke symptomen? Hoe kan de organisatie sociale hulp organiseren ter preventie van werkstress bij medewerkers? Hoe kan de organisatie sociale hulp organiseren ter reducering van werkstress bij medewerkers? Als het gaat om preventie en reducering van werkstress, is het zaak inzicht te hebben in de oorzaken van stress om passende maatregelen te treffen voor de organisatie en de medewerkers. Een oplossing voor dit probleem is pas succesvol, indien deze adequaat is. Hiervoor dient de oplossing afgestemd te zijn op de oorzaken van het probleem. Deze scriptie start daarom met hoofdstuk 1, Oorzaken van werkstress. De balans tussen de draaglast en de draagkracht van een persoon wordt in dit gedeelte toegelicht en zal als rode draad door de gehele scriptie lopen. Hoofdstuk 2, Gevolgen van werkstress, laat zien welke signalen er afgegeven worden in het geval van stress. Bovendien gaat het in op de lange termijn gevolgen van werkstress en de financiële consequenties. 7

Om vervolgens te achterhalen welke werkstressrisico s en probelemen er in een organisatie heersen en hoe deze aangepakt dienen te worden, presenteert hoofdstuk 3 een systematische aanpak voor werkstress. Dit hoofdstuk omvat een stappenplan wat doorlopen dient te worden. Om sociale ondersteuning preventief en reducerend in te kunnen zetten, gaat hoofdstuk 4, Sociale ondersteuning, nader in op ten eerste het belang van sociale hulp. Vervolgens omschrijft het hoofdstuk de diverse bronnen die sociale hulp kunnen bieden en schetst het een aantal ondersteunende sociale waarden. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een tweetal schema s welke concreet laten zien op welke wijze deze hulp gegeven kan worden. Hoofdstuk 5 omvat de conclusie en aanbevelingen van deze scriptie. 8

Hoofdstuk 1 Oorzaken van werkstress 1.1 Inleiding In dit eerste hoofdstuk wordt een gedeelte van de deelvraag Wat zijn mogelijke oorzaken en gevolgen van werkstress en wat zijn mogelijke symptomen? besproken. In dit hoofdstuk zullen de mogelijke oorzaken van werkstress aan bod komen. 1.2 De balans Het menselijk lichaam heeft een zekere mate van stress of spanning nodig om te kunnen functioneren. Door de vecht- of vlucht respons iv van het lichaam op stressoren (stressveroorzakers) wordt deze in staat van paraatheid gebracht, waardoor het lichaam fysiologisch in staat is om een prestatie te leveren. Om een maximale prestatie te leveren, is een optimaal stressniveau van belang. Na deze inspanning herstelt het lichaam zich en keert het terug in haar normale staat. Er is in dit geval sprake geweest van een gezonde stressreactie. Als de stressor langdurig en intens is, is er geen mogelijkheid tot herstel en raakt het lichaam uitgeput, waardoor het kwetsbaar is geworden voor stoornissen en ziekten. Dit betreft een toestand van stress en kan schadelijk en ongezond zijn. Echter, het omslagpunt tussen gezonde en ongezonde stress verschilt per individu en wordt bepaald door de oorzaken van stress. De oorzaken betreffende stress zijn eindeloos. Veelal zijn het meerdere factoren, welke samenhangen en samenkomen waardoor ze stress veroorzaken. Deze factoren kunnen gelegen zijn in zowel de werksfeer als in de privé-sfeer en leiden in de meeste gevallen tot verminderd functioneren op het werk. Onder ongezonde werkstress wordt verstaan: stress door of in de werksituatie. De literatuur geeft talloze figuren, modellen en theorieën weer, welke inzicht geven in de oorzaken betreffende werkstress. Bijvoorbeeld het arbeidsanalysemodel van Karnas v benadrukt de wisselwerking tussen de taak en activiteit en voorwaarden en gevolgen. Binnen dit model worden de privé-situatie en het sociale netwerk achterwege gelaten. Het interpretatiemodel van Compernolle vi komt er op neer dat een optimaal stressniveau positieve effecten heeft, zoals creativiteit en motivatie. Het Job Strain Model van Karasek vii bestudeert het risico van de arbeidssituatie, maar gaat verder niet in op de persoonlijke kenmerken. Lazaus en Folkman viii benaderen stress vanuit drie niveau s. Het sociale, psychologische en fysiologische niveau, waarbij zij wijzen op de subjectieve beleving van stress. De verschillende visies en overkoepelende oorzaken zijn in onderstaand schema weergegeven. 9

DRAAGLAST De situatie DRAAGKRACHT Persoonlijke eigenschappen Werk - Privé Alledaagse Chronisch Ingrijpende Gezondheid Gedrag Sociaal stresssituaties belastende levensge- netwerk omstandigheden beurtenissen Schema 1: Oorzakenbalans werkstress De oorzaken welke ten grondslag liggen aan werkstress zijn te verdelen in twee categorieën, namelijk de draaglast en de draagkracht. De balans is cruciaal binnen deze aspecten. Er is sprake van ongezonde werkstress indien de draaglast en de draagkracht niet met elkaar in evenwicht zijn. Deze onevenwichtigheid kan op twee manieren plaatsvinden. Werkstress wordt veroorzaakt indien de draaglast groter is dan de draagkracht. Dit is de oorzaak waaraan meestal direct gedacht wordt indien er sprake is van stress. Dat het iemand te veel is geworden. De draagkracht, welke groter is dan de draaglast kan tevens stressveroorzakend werken. Dit is bijvoorbeeld het geval bij onderbelasting. 1.3 De draaglast Met het begrip draaglast wordt gedoeld op situationele oorzaken, waar geen controle over heerst. Het betreffen hier oorzaken en eisen welke in de omgeving van de persoon liggen, de situatie, en welke tot stress en dus eventueel tot werkstress leiden. Deze omstandigheden worden ook wel belastende omstandigheden genoemd en zijn te verdelen in drie categorieën, namelijk alledaagse stresssituaties, chronische belastende omstandigheden en ingrijpende levensgebeurtenissen. De wisselvalligheden van het leven Zijn niet je vijanden Maar je bondgenoten. Acceptatie is de hoogste vorm van liefde Drukpa Rinpoche 10

In de loop der jaren is een verschuiving opgetreden van lichamelijke arbeid (en dus lichamelijke belasting met als gevolg slijtage van het lichaam), naar geestelijke en emotionele arbeid (en dus geestelijke en emotionele belasting) ix. In lichamelijke arbeid zijn over het algemeen veel natuurlijke rustmomenten opgenomen, terwijl bij geestelijke arbeid de gedachten vaak ook tijdens rustmomenten doorgaan. Door deze verschuiving van belasting, is het risico op geestelijke en emotionele overbelasting hoger geworden in vergelijking tot ongeveer twee honderd jaar geleden. 1.3.1 Alledaagse stresssituaties Deze bron van stress betreft vaak onschuldige voorvallen, welke zich veelal op een ongelegen tijdstip voordoen en waar zoals gezegd, geen invloed op kan worden uitgeoefend. Indien het een opeenstapeling betreft, van deze onschuldige, ongelegen incidenten, wordt de irritatiegrens vaak bereikt. Waar deze grens ligt, heeft te maken met de andere kant van de balans, de persoonlijke eigenschappen. Deze gebeurtenissen zijn vaak de spreekwoordige druppel tot stress, als het gaat om een overbelast persoon. Deze gebeurtenissen kunnen zowel in de privé-sfeer als tijdens het werk voorkomen. Veel van deze voorvallen zijn gelegen in het verkeer. Files, stoplichten, vertragingen en kapotte voertuigen zijn een grote bron van irritatie. Daarnaast scoren stommiteiten ook erg hoog. Knoeien op een overhemd, ladder in een panty, hondenpoep, enzovoorts. Verder zijn zoekgeraakte voorwerpen (sleutels, agenda, telefoon of papieren) en kapotte machines (computer, telefoon) incidenten welke tot ergernis leiden. Deze alledaagse stresssituaties beïnvloeden dus de irritatiegrens van personen. Dit hangt sterk samen met de gehaaste samenleving die er tegenwoordig ten dagen is. Waar ik ook ben, ik zie gejaagde mensen om mij heen. De drukte, de haast en de snelheid razen voorbij. Een gehaaste samenleving en een lage irritatiegrens beïnvloeden elkaar. Des te drukker en gehaaster mensen zich gedragen, hoe sneller zij geprikkeld zijn. Door de strakke planning van mensen is er geen tijd voor spontane voorvallen, waardoor deze direct een stressbron vormen. Dit brengt veel overbodige irritatie met zich mee. Met verbazing aanschouw ik soms de grootse drukte over kleine voorvallen. Met name de duur van de irritatie. Af en toe geprikkeld zijn is natuurlijk, maar vaak laten mensen zich overspoelen door de irritatie en reageren er emotioneel (boos, agressief, verdrietig) op. Eén ogenblik van geduld kan ons behoeden voor een grote ramp; Eén ogenblik van ongeduld kan een geheel leven vernietigen. Chinese Wijsheid 11

Dit gedrag veroorzaakt overbodige draaglast en brengt dus stressrisico s met zich mee. Deze alledaagse stresssituaties zijn dus een belangrijke oorzaak van overbelasting, waar passend op moet worden gereageerd. 1.3.2 Chronisch belastende omstandigheden Chronisch belastende omstandigheden veroorzaken stress vanwege het slepende, voortdurende en uitzichtloze karakter. De invloed die op deze omstandigheden kan worden uitgeoefend, is bepalend voor de stressreactie. Wat betreft deze chronisch belastende omstandigheden valt in de privé-situatie onder andere te denken aan een langdurige verzorging van of conflicten met een naast familielid. Maar ook financiële problemen en een onprettige woonomgeving behoren tot deze groep. Aangaande de werksituatie draait het om vier aspecten welke als chronisch belastend kunnen worden getypeerd, indien deze niet goed geregeld zijn. Stressoren omtrent arbeidsinhoud x hebben te maken met het geheel aan taken dat wordt verricht. Hierbij valt te denken aan teveel werk, maar ook te weinig werk. Werk in een hoog tempo, te moeilijk of te eenvoudig werk zijn tevens mogelijke stressoren. Ook indien het werk te monotoon of kortcyclisch is, bestaat er een kans dat dit stress met zich meebrengt. Tegenstrijdige en onduidelijke taakeisen brengen tevens een stressrisico met zich mee. Daarnaast is er gevaarlijk werk en teveel verantwoordelijkheid wat negatieve invloed heeft. Stressoren met betrekking op arbeidsomstandigheden (de fysieke omstandigheden en omgevingsinvloeden op het werk) zijn onder andere lawaai, trillingen, verlichting, straling, temperatuur, werkhouding, hygiëne, gevaarlijke situaties enzovoorts. Stressoren binnen arbeidsvoorwaarden, de ruilverhouding tussen geleverde arbeid en de beloning ervan, kunnen lage beloning, weinig loopbaan mogelijkheden, contractvorm (zekerheid), werkzekerheid (een evenredige input) betreffen. Slechte wijze van leidinggeven, slechte onderlinge relaties op het werk, onvoldoende sociale ondersteuning; te weinig zeggenschap, ongewenste intimiteiten en discriminatie zijn stressoren welke allen liggen in de arbeidsverhoudingen. Onder arbeidsverhoudingen wordt verstaan de zeggenschapsrelaties binnen en buiten de onderneming. 12

1.3.3 Ingrijpende levensgebeurtenissen Ingrijpende levensgebeurtenissen vragen veel van het lichamelijke en geestelijke aanpassingsvermogen van een persoon en zijn daardoor vaak per definitie stress veroorzakend. Zoals bij alle drie de aspecten van de draaglastkant van de balans, speelt het controleloze karakter van deze gebeurtenis een grote rol. In de literatuur zijn talloze opsommingen met betrekking tot ingrijpende levensgebeurtenissen te vinden. De meeste van deze lijsten zijn gebaseerd op het onderzoek van Holmes en Rahe. Aan de hand van de bestudering van duizenden ziektegeschiedenissen stelde de onderzoekers een lijst op met 43 life events. Aan één van deze events werd een score gekoppeld op de schaal van 1 tot 100 (trouwen stond voor 50 punten). Vervolgens werd aan 400 personen gevraagd de rest van de items te vergelijken met deze gebeurtenis en daar een score aan te koppelen. Deze werden Social Readjustment Rating Scale (SRRS). De conclusie van het onderzoek was dat minimaal 300 punten in twee jaar tijd vaak samenhangt met ziekte, psychologische problemen, verkeersongelukken en sportongevallen. Zie bijlage 1 voor de volledige weergave van de ingrijpende gebeurtenissen inclusief de SRR-schaal. Deze is aangevuld met een overzicht van de tien belangrijkste veranderingen betreffende de arbeidssituatie, welke stressveroorzakend zijn xi. 1.4 De draagkracht De andere kant van de balans, de draagkracht, staat voor de persoonlijke eigenschappen welke invloed hebben op de beleving van stress. Wat iemand aankan (kan dragen), heeft te maken met hoe een persoon in het leven staat. Deze wijze bepaalt het uithoudingsvermogen van een persoon en heeft daardoor gevolgen voor het omslagpunt van de balans. Zoals uit schema 1: Oorzakenbalans werkstress blijkt, zijn er drie factoren, welke meespelen in het veroorzaken van stress: gezondheid, gedrag en sociaal netwerk. Dat de kraaien van zorg en kommer over uw hoofd vliegen kunt ge niet beletten. Maar dat ze zich in uw haar nestelen kunt ge verhinderen. Chinees spreekwoord 13

1.4.1 Gezondheid Ongezonde eet- en drinkgewoonten, roken en te weinig lichaamsbeweging dragen bij aan een slechte gezondheid xii, met als gevolg een zwakke lichamelijke conditie. De weerstand wordt daardoor slechter, waardoor de draagkracht verminderd wordt. Hierdoor neemt de kans op stressklachten toe. Onder ongezonde eetgewoonten wordt te veel of te weinig, te vet, te eenzijdig, te zout en te zoet eten verstaan. Deze eetpatronen hebben onder andere als gevolg overgewicht, te hoge bloeddruk en hart- en vaatziekte, maagproblemen, waardoor de lichamelijke conditie achteruit gaat. Daarnaast is teveel koffie schadelijk voor het lichaam. Bij meer dan drie koppen koffie, kunnen er onder andere hartritmestoornissen optreden en wordt de productie van stresshormonen gestimuleerd. Daarnaast is overmatig alcoholgebruik (meer dan twee glazen alcohol per dag) schadelijk, doordat het de kans op onder andere lever- en hartziekten vergroot. Het is algemeen bekend, dat roken de gezondheid schaadt. Het vergroot de kans op kanker en hart- en vaatziekten. Afgezien daarvan, is het slecht voor het uithoudingsvermogen van een persoon. Onvoldoende lichaamsbeweging zorgt voor te weinig verbruik van calorieën, het hart- en vaatstelsel en het ademhalingssysteem worden lui en de weerstand wordt verlaagd. 1.4.2 Gedragsstijl Binnen de gedragsstijl zijn er vier factoren, welke invloed hebben op de stressbeleving van personen. Het type A-gedrag, de subassertieve gedragsstijl, controle en het copinggedrag. Het type A-gedrag xiii is geïntroduceerd door Rosenman en Friedman (Amerikaanse cardiologen) en wordt ook wel verwoord in een roofbouwachtige manier van leven. Het type gedrag wordt gekenmerkt door gehaastheid, gejaagdheid, ongeduld en overmatige betrokkenheid. Daarnaast is er een bijzonder hoge prestatiegerichtheid en de drang om meer activiteiten tegelijk te doen is altijd aanwezig. De persoon met het type A-gedrag heeft doorgaans moeite met ontspannen en kan moeilijk genieten van lui zijn. Typerend voor dit gedrag is het negeren van signalen van vermoeidheid en spanning, waardoor het lichaam geen tijd heeft om te herstellen, waardoor dit gedrag een risicofactor voor stress betreft. 14

De sub-assertieve gedragsstijl xiv wordt getypeerd door factoren welke verband hebben met het ontbreken van assertiviteit. Hierbij valt te denken aan weinig zelfvertrouwen en het onvoldoende opkomen voor de eigen persoon. Kenmerkend voor dit gedrag is eigen wensen, verlangens, behoeften en irritaties van ondergeschikt belang zien. Daarnaast zullen sub-assertieve personen zichzelf veelvuldig wegcijferen en opofferen. Vaak durven zij geen beroep op anderen te doen. Verder is typerend voor dit gedrag de gevoeligheid voor mening van anderen. Deze manier van doen zorgt ervoor dat zaken onderdrukt en opgekropt worden, waardoor de persoon zichzelf tekort doet. Dit werkt belastend en kan daarom stressklachten veroorzaken. Controle xv valt op te delen in een tweetal aspecten. Zelfbeheersing en invloed op de omgeving. Extreme zelfbeheersing is typerend gedrag voor een persoon die angst heeft voor verlies van zelfcontrole. Het verliezen van deze controle kan door de ogen van deze persoon bijvoorbeeld gezien worden als kwetsbaarheid en achteraf een gevoel van schaamte veroorzaken. De angst om zich te laten gaan gaat gepaard met een continue beheersing van een persoon. De spanning welke hiermee samenhangt is veelal intens en langdurig van aard, waardoor het een bron van stress kan zijn. Behalve deze extreme zelfbeheersing, is invloed op de omgeving een risicofactor wat betreft stress. Dit gedrag typeert de angst voor het overgeven aan situaties. Personen die dit gedrag vertonen, hebben graag zelf alles in de hand. Indien een persoon het gevoel krijgt, dat deze controle over de situatie verloren dreigt te gaan, kan er een hevige stressreactie optreden. De manier waarop personen omgaan met stress, ook wel copinggedrag xvi genoemd, hangt samen met de voorgaande gedragselementen. Cruciaal hierbinnen is het inzicht in het gedrag inzake stress. Hierin zijn drie categorieën te onderscheiden, namelijk probleemgericht gedrag, emotiegericht gedrag en spanningverlagend gedrag. Het probleemgerichte gedrag hangt samen met de stresssituatie die zich voordoet. Is de persoon in kwestie een aanpakker, een afwachter of iemand die sociale steun zoekt. Het emotiegerichte gedrag betreft de waarneming. Is deze depressief of optimistisch. Het spanningverlagende gedrag draait om de reactie en deze betreft verzachtende activiteiten. Inzicht in dit gedrag biedt een manier om de wijze van omgaan met stress te veranderen. Indien dit zelfbeeld niet aanwezig is, kan niet effectief omgegaan worden met stress in ieder stadium. Succes is de vrucht van volmaakte zelfkennis en de mechanismen van de wereld Drukpa Rinpoche 15

1.4.3 Sociaal netwerk Een sociaal netwerk kan worden omschreven als de aard van de relaties en contacten die onderhouden worden met andere mensen in de (directe) omgeving xvii. Met name de partner, familieleden, vrienden, kennissen en collega s vormen het sociale netwerk welke zorgt voor sociale ondersteuning. In de psychologie wordt de volgende definitie voor sociale ondersteuning gehanteerd: de mogelijkheden van de omgeving om tegemoet te komen aan fundamentele sociale behoeften van de mens xviii. Sociale ondersteuning heeft als doel het helpen om belastende omstandigheden de baas te zijn. Deze ondersteuning heeft te maken met de basisbehoefte aan fundamentele sociale behoeften zoals zekerheid, begrip, waardering, enzovoorts. Sociale ondersteuning is te verdelen in drie categorieën, informatieve, instrumentele en emotionele ondersteuning. Ten eerste is er informatieve ondersteuning. Bij deze vorm van ondersteuning draait het om tips en adviezen omtrent stress gerelateerde zaken. Informatieve steun heeft met name te maken met zekerheid en duidelijkheid over zaken in de toekomst. Naast informatieve ondersteuning bestaat er instrumentele ondersteuning. Het gaat hier veelal om materiele zaken zoals middelen om een taak uit te voeren. Daarnaast kan het bijvoorbeeld ook bestaan uit het overnemen van werkzaamheden, zodat een persoon ontlast wordt. Naast bovengenoemde vormen van sociale ondersteuning is emotionele ondersteuning belangrijk voor de draagkracht van een persoon. Het doel van emotionele ondersteuning is het emotioneel sterk en stabiel maken van een persoon. Een middel hiervoor is het geven van informatie waaruit blijkt dat iemand begrepen en genegen wordt. Deze informatie komt tegemoet aan behoeften aan intimiteit, vertrouwen, begrip en vriendschap. 1.5 Samenvatting In dit hoofdstuk is een gedeelte van de deelvraag Wat zijn mogelijke oorzaken en gevolgen van werkstress en wat zijn mogelijke symptomen? beantwoord. De oorzaken van werkstress stonden centraal in dit deel van mijn scriptie. De conclusie van Wat zijn mogelijke oorzaken van werkstress? luidt als volgt: De oorzaken die aan werkstress ten grondslag liggen, zijn weergegeven in het oorzakenschema werkstress (schema 1, paragraaf 1.2). Binnen dit model staat de balans tussen de draaglast en de draagkracht centraal. 16

Er is sprake van ongezonde stress indien de draaglast en de draagkracht niet met elkaar in evenwicht zijn. De draaglast, gelegen in de situatie waarin een persoon verkeert, zorgt voor belasting van een individu. De persoonskenmerken (de draagkracht, wat iemand aankan) bepalen wanneer iemand overbelast raakt en dus aan ongezonde stress leidt. Aan de draaglastzijde (paragraaf 1.3) komt naar voren dat factoren als alledaagse situaties, chronisch belastende omstandigheden en ingrijpende levensgebeurtenissen een rol spelen bij het ontstaan van stress. Bij alle drie de aspecten speelt het controleloze karakter van deze gebeurtenis een grote rol. Aan de draagkrachtzijde (paragraaf 1.4) komen de aspecten gezondheid (ongezonde eet- en drinkgewoonten, roken en te weinig lichaamsbeweging), gedragsstijl (type A-gedrag, de subassertieve gedragsstijl, controle en de wijze van omgaan met stress) en sociaal netwerk aan bod. Deze kant van de balans staat voor de persoonlijke eigenschappen welke invloed hebben op de beleving van stress. 17