Eerste resultaten van de voormeting. Project Effectmeting Mijn Bedrijf 2.0

TNO-rapport R11724/031-20437.01.06 Eerste resultaten van de voormeting. Project Effectmeting Mijn Bedrijf 2.0 Behavioural and Societal Sciences Polarisavenue 151 2132 JJ Hoofddorp Postbus 718 2130 AS Hoofddorp www.tno.nl T +31 88 866 61 00 F +31 88 866 87 95 infodesk@tno.nl Datum Maart 2011 Auteur(s) K.O. Kraan M. van der Klauw P.R.A. Oeij Exemplaarnummer Oplage Aantal pagina's 21 (incl. bijlagen) Aantal bijlagen Opdrachtgever Projectnaam Mijn Bedrijf 2.0 Projectnummer 031.20437/01.06 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, foto-kopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande toestemming van TNO. Indien dit rapport in opdracht werd uitgebracht, wordt voor de rechten en verplichtingen van opdrachtgever en opdrachtnemer verwezen naar de Algemene Voorwaarden voor opdrachten aan TNO, dan wel de betreffende terzake tussen de partijen gesloten overeenkomst. Het ter inzage geven van het TNO-rapport aan direct belang-hebbenden is toegestaan. 2011 TNO

TNO-rapport R11724/031-20437.01.06 2 / 21 Inhoudsopgave 1 Inleiding... 3 1.1 Doel en inhoud... 3 1.2 Innovatievermogen en sociale innovatie... 3 2 Eerste resultaten voormeting Mijn Bedrijf 2.0... 5 2.1 Deelnemende bedrijven... 5 2.2 Operationalisatie innovatievermogen... 5 2.3 Bevindingen... 6 Bijlage 1... 12

TNO-rapport R11724/031-20437.01.06 3 / 21 1 Inleiding 1.1 Doel en inhoud Doel van deze tussenrapportage van de voormeting is het geven van inzicht in de beginsituatie van bedrijven in het project Mijn Bedrijf 2.0 wat betreft sociale innovatie en in de aard van de interventies die de MKB bedrijven willen implementeren. Dit rapport is onderdeel van het project Effectmeting van Mijn Bedrijf 2.0. Oorspronkelijk doel van dit tussenrapport was om 300 bedrijven te werven voor Mijn Bedrijf 2.0 en deze 300 respondenten te analyseren. Er blijken 193 bedrijven te zijn die per februari 2011 de voormeting hebben ingevuld (de sluitingsdatum voor de voormeting is 1 april 2011). Deze tussenrapportage omvat de volgende onderdelen: spinnenweb van de aspecten markt, arbeid, strategie, organisatie. Deze geven samen een indicatie van het innovatievermogen van een bedrijf; weergave - voor zover mogelijk - van het construct Sociale Innovatie 1 (zoals ontwikkeld op basis van WEA-2008); korte, bondige bespreking van opvallende punten uit het de voormeting; tabellenboek met rechte tellingen. 1.2 Innovatievermogen en sociale innovatie Twee concepten die centraal staan zijn innovatievermogen en sociale innovatie. We bespreken kort hoe deze constructen zijn samengesteld. Het Spinnenweb innovatievermogen is opgebouwd uit de volgende vraagitems. Organisatie: organisatorische flexibiliteit, scanitems 1a t/m 1g. Arbeid: arbeidsrelaties en -verhoudingen, items 1a t/m 1f; ruimte voor individueel maatwerk, 2a t/m 2d; toepassing van flexibilisering, 3a t/m 3e. Strategie: innovatief ondernemingsbeleid, items 1f, 1g, 1h, 1i, 1j, 1m. Markt: innovatief ondernemingsbeleid, items 1a, 1b, 1c, 1d, 1e, 1k, 1l. Vooraf was er de wens om een benchmark te maken van de bedrijven van Mijn Bedrijf 2.0 tegen de bedrijven uit de WEA op het onderwerp sociale innovatie. De vergelijking met de WEA-2008 is achterwege gelaten om verschillende redenen: 1 Oeij, P.R.A., Kraan, K.O. & Vaas, F. (oktober 2009). Sociale innovatie omschreven en gemeten. Een theoretisch construct voor het monitoren van sociale innovatie in organisaties en de empirische relatie met organisatieprestatie en ziekteverzuim. Hoofddorp: TNO Kwaliteit van Leven. Oeij, P.R.A., Kraan, K.O. & Vaas, F. (2010). Naar een wetenschappelijke onderbouwing van sociale innovatie. Tijdschrift voor HRM, 13 (1), 74-100.

TNO-rapport R11724/031-20437.01.06 4 / 21 tegen de achtergrond van maatschappelijk en economische ontwikkelingen (recessie): de tijdstippen van meten verschilden substantieel (WEA afgenomen in 2008 versus Mijn Bedrijf-voormeting in 2010 (en een deel begin 2011); de items van beide vragenlijsten zijn niet 100% overeenkomstig, en de context van veel items in de vragenlijst is anders. Dit leidt ertoe dat zeer waarschijnlijk ook het antwoordpatroon anders is; de WEA-2008 excludeerde op de sociale innovatievragen de bedrijven met minder dan 10 werknemers. Het (WEA) Sociale Innovatie-construct is opgebouwd uit: Strategische oriëntatie: Innovatief ondernemingsbeleid, scan-items 1c, 1d. Flexibel werken: Ruimte voor individueel maatwerk, items 2a t/m 2d. Toepassing van flexibilisering, items 3a t/m 3d. Slimmer organiseren: Organisatorische flexibiliteit, item 1f (1g). (N.B. 1g is afwijkend geformuleerd van de WEA waardoor vergelijking is gecorrumpeerd; we beperken ons daarom tot item 1f). Product-marktverbetering: Innovatief ondernemingsbeleid, items 1g, 1h, 1i. Leeswijzer Deze tussenrapportage van de voormeting beschrijft in hoofdstuk 2 kort en bondig de resultaten van de bedrijven die tot nog toe de voormeting invulden. Dit hoofdstuk biedt tevens op de hiervoor genoemde concepten een uitsplitsing naar branche- en grootteklasse. Bijlage 1 bevat de itemscores van deze voormeting.

TNO-rapport R11724/031-20437.01.06 5 / 21 2 Eerste resultaten voormeting Mijn Bedrijf 2.0 Dit hoofdstuk behandelt de resultaten van de voormeting van Mijn Bedrijf 2.0. Allereerst wordt een beeld geschetst van de bedrijfskenmerken van de deelgenomen bedrijven. Dit gebeurt op basis van de gegevens van de aanmelding. Vervolgens worden de constructen Organisatie, Arbeid, Strategie en Markt besproken. Tot slot worden de belangrijkste resultaten van de afzonderlijke vragen uit de vragenlijst besproken. Een uitgebreid overzicht van de resultaten op de afzonderlijke vragen uit de aanmelding en de voormeting is te vinden in bijlage 1. 2.1 Deelnemende bedrijven In totaal namen tot nog toe 193 bedrijven deel aan de voormeting van Mijn Bedrijf 2.0 (per einde januari 2011). Uit de gegevens van de aanmelding bleek dat in meer dan driekwart van de gevallen de meting ingevuld is door de directeur/eigenaar van het bedrijf (77,7%). De helft van de deelnemende bedrijven betreft middelgrote bedrijven met tussen de 10 en 50 medewerkers, terwijl één op de drie bedrijven een bedrijf betreft met minder dan 10 medewerkers. Deelnemende bedrijven aan Mijn Bedrijf 2.0 waren voornamelijk zelfstandige bedrijven of organisaties (86%). Gekeken naar de typering van het bedrijf is te zien dat het merendeel van de bedrijven werkzaam is in de zakelijke dienstverlening (33,2%), en in mindere mate, in Creatieve industrie of ICT (18,1), Maakindustrie (11,9%) of Bouw en installatie (10,4%). Overige bedrijfskenmerken van de deelnemende bedrijven aan Mijn Bedrijf 2.0 zijn te vinden in bijlage 1. 2.2 Operationalisatie innovatievermogen In het onderzoek is innovatievermogen geoperationaliseerd op basis van vier concepten (vergelijk de inleiding): Organisatie, Arbeid, Strategie en Markt. Daarbij is de volgende interpretatie van toepassing: Organisatie: de mate waarin het bedrijf organisatorisch in staat is flexibel in te spelen op veranderende eisen van de omgeving (de organisatorische kant van sociale innovatie); Arbeid: de mate waarin het bedrijf in staat is medewerkers flexibel in te zetten (de personele kant van sociale innovatie); Strategie: de mate waarin het bedrijf strategisch in staat is samen met anderen te innoveren (strategische oriëntatie als aspect van het innovatievermogen); Markt: de mate waarin het bedrijf in staat is producten of diensten te verbeteren en te vernieuwen (productmarkt-verbeteringen als aspect van het innovatievermogen). In Bijlage 1 is aangegeven welke vraagitems bij welk concept horen. De volgende paragraaf bespreekt de empirische bevindingen uit de voormeting op deze vier concepten.

TNO-rapport R11724/031-20437.01.06 6 / 21 2.3 Bevindingen Spinnenweb Innovatievermogen Tabel 1 geeft de resultaten weer van de voormeting op de breed gedefinieerde constructen Organisatie, Arbeid, Strategie en Markt die tezamen het Innovatievermogen indiceren. Het concept Organisatie betreft organisatorische flexibiliteit, dat wil zeggen: de mate waarin organisaties beschikken over de flexibiliteit om in te spelen op veranderende eisen. Het concept Arbeid omvat aspecten die te maken hebben met arbeidsrelaties en (maatwerk in) arbeidsverhoudingen en flexibele inzet van personeel. De concepten Strategie en Markt hebben allebei betrekking op innovatief ondernemingsbeleid, oftewel het komen tot verbeteringen en vernieuwingen van processen, diensten of producten. Strategie heeft betrekking op dergelijke verbeteringen binnen het bedrijf, terwijl Markt verwijst naar verbeteringen met medewerking van derden. Tabel 1 Scores op de constructen Arbeid, Organisatie, Markt en Strategie (scores voormeting) gemiddelde Organisatie [Index 7 items; range: 1-5; hoger is flexibeler] 3,71 Arbeid [Index 16 items; range 1-5] [N=182] 3,49 Strategie [Index 6 items; range 1-5: hoger is innovatiever] 3,44 Markt [Index 7 items; range 1-5: hoger is innovatiever] 3,62 Zoals ook grafisch valt af te lezen uit het Spinnenweb (figuur 1), scoren de bedrijven uit Mijn Bedrijf 2.0 op alle factoren enigszins boven het neutrale punt op de antwoordschalen van de constructen (3 op een schaal van 1-5). De bedrijven rapporteren gemiddeld een redelijke mate van organisatorische flexibiliteit (3,7 gemiddeld), arbeidsrelaties en personele flexibiliteit (3,4), en een redelijke mate van innovatief ondernemingsbeleid, zowel op strategie (3,4) als op markt (3,6). Organisatie 5 4 3 Strategie 2 1 Arbeid Minimum Maximum Gemiddelde Markt Innovatievermogen uitgesplitst naar sector en grootteklasse Tabel 2 toont de uitsplitsing van deze sectoren naar de onderscheiden sectoren in het onderzoek. De Zakelijke dienstverlening en de Creatieve industrie scoren relatief hoog op het construct Organisatie (tabel 2). De Creatieve industrie scoort voorts relatief hoog op de constructen Arbeid en Markt. Daarentegen scoort de Bouw en installatie op zowel de constructen Organisatie als Arbeid significant lager. Ook in de Maakindustrie is er een relatief lage gemiddelde constructscore op Organisatie. Van de sectoren uit het onderzoek scoort de Human health sector relatief het hoogst op Strategie.

TNO-rapport R11724/031-20437.01.06 7 / 21 Uitgesplitst naar grootteklasse (tabel 3), blijkt verder dat het de grotere bedrijven vanaf 50 werknemers zijn die significant lager scoren op de constructen Organisatie en Arbeid. Sociale innovatie Sociale innovatie is, zoals aangegeven in de inleiding van deze rapportage, gemeten aan de hand van een afzonderlijk item en drie statistisch betrouwbare deelschalen: slimmer organiseren (1 item), strategische oriëntatie, flexibel werken en product-marktverbetering. De resultaten op deze aspecten (tabel 4) laten zien dat de deelnemende bedrijven gemiddeld boven het neutrale antwoordschaal-punt scoren op deze aspecten van sociale innovatie, want de scores per aspect zijn 3,87 voor product-marktverbetering, 3,61 voor zowel strategische oriëntatie als slimmer organiseren, en 3,29 voor flexibel werken. Hieruit is af te leiden dat er vooral meer mogelijkheden lijken te zijn om flexibel werken beter te benutten, want die score is - in absolute zin - aan de lage kant (dichtbij het neutrale punt op de schaal). Sociale innovatie uitgesplitst naar sector en grootteklasse Als we nu kijken naar de verschillende sectoren (tabel 5) valt het volgende op. De Creatieve industrie en Human health zijn het meest actief met sociale innovatieaspecten, terwijl de Bouw en installatie en Maakindustrie minder actief lijken te zijn. Vooral de sectoren Logistiek en handel (4,15) en Creatieve industrie (3,97) zijn actief met product-marktverbetering. Het aspect strategische oriëntatie ondervindt het meest aandacht binnen de Human health branche (3,77). Deze sector (3,94) is met de Creatieve industrie (3,86) ook het vaakst in de weer met slimmer organiseren. Die laatste bedrijfstak is bovendien het meest actief met flexibel werken (3,64). We zien echter ook dat het aantal statistisch significante verschillen beperkt is. Bouw en installatie is significant minder vaak actief dan de andere sectoren met slimmer organiseren (3,10) en flexibel werken (2,77). De Creatieve industrie is significant vaker actief met flexibel werken (zoals gezegd: 3,64). Er is ook een verschil tussen de grootteklassen (tabel 6): flexibel werken gebeurt significant minder vaak in de 50+ bedrijven (2,98) en vaker in de kleinste, 10- bedrijven (3,52).

TNO-rapport R11724/031-20437.01.06 8 / 21 Tabel 2 De constructorscores van Innovatievermogen uitgesplitst naar sector Bouw en installatie Zakelijke dienstverlening Creatieve industrie (incl. ICT) Maakindustrie Logistiek en handel Human health Anders Totaal N: 20 64 35 23 17 16 18 193 Organisatie [Index 7 items; range: 1-5] [Gemiddelde] 3,29 3,84 4,07 3,45 3,57 3,77 3,44 3,71 Arbeid [Index 16 items; range 1-5] [N=182] [Gemiddelde] 3,09 3,56 3,78 3,30 3,37 3,49 3,45 3,49 Markt [Index 7 items; range 1-5] [Gemiddelde] 3,54 3,58 3,89 3,61 3,69 3,42 3,52 3,62 Strategie [Index 6 items; range 1-5] [Gemiddelde] 3,51 3,47 3,37 3,36 3,44 3,73 3,40 3,44 Noot. Gemiddelden zijn getoetst met de t-test (horizontale vergelijkingen). Het contrast is telkens: subgroep versus overige cases. : p<0,05 (en ): significant hoge (lage) gemiddelden, en Cohen s d effectgrootte is ten minste 0,20. Open driehoekjes : significant, maar Cohen s d effectgrootte is kleiner dan 0,20. Cohen (1977), Statistical power analysis for the behavioral sciences, NY: Academic Press. Tabel 3 De constructscores van Innovatievermogen uitgesplitst naar grootteklassen Grootteklassen 2-9 10-49 50+ totaal N: 59 95 36 190 Organisatie [Index 7 items; range: 1-5] [N=190] [Gemiddelde] 3,88 3,68 3,51 3,71 Arbeid [Index 16 items; range 1-5] [N=179] [Gemiddelde] 3,66 3,51 3,20 3,50 Markt [Index 7 items; range 1-5] [N=190] [Gemiddelde] 3,62 3,64 3,62 3,63 Strategie [Index 6 items; range 1-5] [N=190] [Gemiddelde] 3,44 3,47 3,37 3,44 Noot. Gemiddelden zijn getoetst met de t-test (horizontale vergelijkingen). Het contrast is telkens: subgroep versus overige cases. : p<0,05 (en ): significant hoge (lage) gemiddelden, en Cohen s d effectgrootte is ten minste 0,20. Open driehoekjes : significant, maar Cohen s d effectgrootte is kleiner dan 0,20. Cohen (1977), Statistical power analysis for the behavioral sciences, NY: Academic Press.

TNO-rapport R11724/031-20437.01.06 9 / 21 Tabel 4 De gemiddelde Sociale innovatiescore gemiddelde Slimmer organiseren (1 WEA-item) [range: 1-5] 3,61 Flexibel werken [range: 1-5] 3,29 Product-marktverbetering [range: 1-5] 3,87 Strategische oriëntatie [range: 1-5] 3,61 Tabel 5 De Sociale innovatiescores uitgesplitst naar sector Bouw en installatie Zakelijke dienstverlening Creatieve industrie (incl. ICT) Maakindustrie Logistiek en handel Human health Anders Totaal N: 20 64 35 23 17 16 18 193 Slimmer organiseren (1 WEA-item) [Gemiddelde] 3,10 3,66 3,86 3,35 3,71 3,94 3,44 3,61 Flexibel werken [Gemiddelde] 2,77 3,39 3,64 3,15 3,00 3,36 3,17 3,29 Product-marktverbetering [Gemiddelde] 3,88 3,83 3,97 3,80 4,15 3,63 3,89 3,87 3,60 3,61 3,67 3,54 3,57 3,77 3,48 3,61 Noot. Gemiddelden zijn getoetst met de t-test (horizontale vergelijkingen). Het contrast is telkens: subgroep versus overige cases. : p<0,05 (en ): significant hoge (lage) gemiddelden, en Cohen s d effectgrootte is ten minste 0,20. Open driehoekjes : significant, maar Cohen s d effectgrootte is kleiner dan 0,20. Cohen (1977), Statistical power analysis for the behavioral sciences, NY: Academic Press. Tabel 6 De Sociale innovatiescores uitgesplitst naar grootteklassen Grootteklassen 2-9 10-49 50+ totaal N: 59 95 36 190 Slimmer organiseren (1 WEA-item) [N=190] [Gemiddelde] 3,63 3,68 3,36 3,61 Flexibel werken [N=190] [Gemiddelde] 3,52 3,27 2,98 3,29 Product-marktverbetering [N=190] [Gemiddelde] 3,81 3,92 3,90 3,88 Strategische oriëntatie [N=190] [Gemiddelde] 3,60 3,64 3,54 3,61 Noot. Gemiddelden zijn getoetst met de t-test (horizontale vergelijkingen). Het contrast is telkens: subgroep versus overige cases. : p<0,05 (en ): significant hoge (lage) gemiddelden, en Cohen s d effectgrootte is ten minste 0,20. Open driehoekjes : significant, maar Cohen s d effectgrootte is kleiner dan 0,20. Cohen (1977), Statistical power analysis for the behavioral sciences, NY: Academic Press.

TNO-rapport R11724/031-20437.01.06 10 / 21 Bedrijfsprestaties Gekeken naar de bedrijfsprestaties die bedrijven in de afgelopen twee jaar hebben gerealiseerd, rapporteert twee derde van de bedrijven uit Mijn Bedrijf 2.0 het (helemaal) eens te zijn met de stelling dat de vereiste service aan klanten verbeterd is (67%), en de kwaliteit van de producten en diensten van het bedrijf verbeterd is (66%). Op een schaal van 1 tot 5 scoren deze onderwerpen gemiddeld een 3,7. Bedrijfsprestaties die bedrijven in de afgelopen twee jaar het minst hebben gerealiseerd, betreffen het realiseren van de gewenste doorlooptijd - 18% is het hier (helemaal) mee oneens - en het verlagen van de personeelskosten (10% is het hier (helemaal) mee oneens). Opvallend is ook de relatief lage score op mate waarin de gewenste innovatie van producten of diensten is gerealiseerd: minder dan de helft van de bedrijven is het met deze stelling (helemaal) eens (44%). Opgestelde en bereikte bedrijfsdoelen Met betrekking tot opgestelde bedrijfsdoelen gaf meer dan driekwart van de bedrijven aan in de afgelopen twee jaar bedrijfsdoelen gesteld te hebben op zowel het gebied van het managen van hun bedrijf, als op het gebied van strategie. De inrichting van het primaire proces en bedrijfsdoelen op het gebied van de inzet van het personeel werden in een meerderheid van de gevallen genoemd. De (her)inrichting van het primaire proces werd door 92% van de bedrijven gerapporteerd als enigszins of volledig bereikt. Voor de overige opgestelde bedrijfsdoelen werd ook in hoge mate (meer dan 85%) aangegeven dat deze werden bereikt. Prestatieverbetering Tot slot van deze rapportage presenteren we de aspecten van de bedrijfsvoering die bedrijven van belang vinden om het komende jaar te verbeteren. Deze aspecten zijn in de vragenlijst onderverdeeld in (a) primair proces, (b) strategie en omgeving, (c) personeel en (d) management (zie ook bijlage 1). We bespreken ze afzonderlijk. a) Primaire Proces Verhogen van arbeidsproductiviteit (51%), vernieuwen/verbeteren van producten en diensten (50%) en het inrichten van werkprocessen zonder verstoringen (44%) werden het meest aangekruist als (één van de maximaal drie) onderwerpen in het primaire proces die bedrijven dit jaar willen verbeteren. In dit kader werd het optimaler benutten van machines en dergelijke/bestaande technologie het minst (6%) aangegeven door bedrijven als een belangrijk onderwerp. Weliswaar geeft een aanzienlijk hoger aandeel aan dat zij het vernieuwen/verbeteren van ICT-systemen/software belangrijk achten. b) Strategie en Omgeving Met betrekking tot strategie en omgeving werden de marketing van producten/ diensten (62%), de verkoop van producten en diensten (61%) en het ontwikkelen van businessplannen (43%) het meest genoemd als één van de drie onderwerpen die bedrijven dit jaar willen verbeteren. Het verwerven van kennis en technologie werd het minst (20%) genoemd als het gaat om het verbeteren van strategie en omgeving. c) Personeel Voor de factor personeel gaf 85% van de bedrijven aan dat zij het optimaler inzetten van medewerkers als onderwerp zien voor verbetering. Daarnaast werden opleiding en ontwikkelen van personeel (70%) en het werven van goed personeel (50%) relatief vaak genoemd. Slechts één op de twintig bedrijven

TNO-rapport R11724/031-20437.01.06 11 / 21 noemde rekening houden met privéomstandigheden van medewerkers als een verbeteronderwerp. d) Management Tot slot gaf de helft (50%) van de bedrijven aan zelfsturing in het bedrijf van belang te vinden voor verbetering. Leidinggeven en Aan medewerkers aangeven waar het bedrijf naar toe wil werd door 2 op de 5 bedrijven gerapporteerd als verbeteronderwerp. Eigen rollen in het bedrijf werden in mindere mate (37%) aangemerkt als belangrijk onderwerp.

TNO-rapport R11724/031-20437.01.06 12 / 21 Bijlage 1 Tabel B.1 Itemscores voormeting Mijn Bedrijf 2.0-scan Kenmerken Respondent Geslacht [N=139] - man 81,3% - vrouw 18,7% Wat is uw leeftijd? [N=139] - tot 20 jaar 0,5% - 20-29 jaar 7,8% - 30-39 jaar 33,2% - 40-49 jaar 39,4% - 50-59 jaar 15,0% - vanaf 60 jaar 4,1% Wat is uw hoogst afgeronde opleiding? [N=139] - lager onderwijs / basisonderwijs 0,0% - LBO/MAVO/VMBO 3,6% - MBO/HAVO/VWO 21,2% - HBO/WO 75,1% Wat is uw functie? [N=139] - directeur/eigenaar 77,7% - hoofd/medewerker P&O/HRM 3,6% - bedrijfsleider/vestigingsmanager 4,7% - lijn-/afdelingsmanager/teamleider 2,6% - anders 11,4% Kenmerken Bedrijf Zelfstandig bedrijf of vestiging? [N=139] - een enkel zelfstandig bedrijf of organisatie 85,5% - een van de verschillende (hoofd)vestigingen 14,5% Aantal medewerkers (op 1 januari 2010) [gemiddelde] [N=190] 31,02 Aantal medewerkers (op 1 januari 2010) [N=190] - 2-4 3,2% - 5-9 27,9% - 10-49 50,0% - 50-99 12,6% - 100+ 6,3% Typering van het bedrijf - Bouw en installatie 10,4% - Zakelijke dienstverlening 33,2% - Creatieve industrie (incl. ICT) 18,1% - Maakindustrie 11,9% - Logistiek en Handel 8,8% - Human Health 8,3% - Anders 9,3% Meer dan 50% van het bedrijf is in handen van één familie [% ja] 45,6% Een familie heeft beslissende bevoegdheid inzake de bedrijfsvoering en opvolging [% ja] Een meerderheid, of ten minste twee leden van de leiding van de onderneming is/zijn afkomstig uit één familie [% ja] 39,9% 30,6%

TNO-rapport R11724/031-20437.01.06 13 / 21 Jaaromzet - Minder dan 50 miljoen euro per jaar 98,4% - Meer dan 50 miljoen euro per jaar 1,6% Mijn bedrijf heeft de afgelopen 12 maanden contact gehad met - Deloitte 16,6% - Geluksfabriek 22,3% - Syntens 22,8% - Twynstra Gudde, The Bridge 22,8% - Geen van bovenstaande bedrijven 15,5% Hoeveel staatssteun heeft u de afgelopen 3 aaneengesloten jaar ontvangen? - meer dan 200.000 euro 1,0% - minder dan 200.000 euro 99,0% Themabijeenkomsten: Heeft u interesse om daaraan deel te nemen? - ja 59,1% - nee 7,3% - weet niet 33,7% Organisatie Organisatie: Organisatorische flexibiliteit [Index 7 items; range: 1-5; hoger is flexibeler] [gemiddelde] 1a. Ons bedrijf biedt ruimte aan medewerkers voor samenwerking, onafhankelijk van tijd of plaats [gemiddelde] 1 helemaal oneens 3,1% 2 oneens 4,7% 3 eens noch oneens 13,0% 4 eens 46,1% 5 helemaal eens 33,2% 1b. Ons bedrijf biedt ruimte aan medewerkers om werktijden in overleg in te vullen 3,74 [gemiddelde] 1 helemaal oneens 4,7% 2 oneens 12,4% 3 eens noch oneens 14,5% 4 eens 40,9% 5 helemaal eens 27,5% 1c. Ons bedrijf biedt ruimte om in een deel van de werktijd aan nieuwe ideeën te 3,72 werken [gemiddelde] 1 helemaal oneens 1,6% 2 oneens 9,3% 3 eens noch oneens 22,8% 4 eens 48,2% 5 helemaal eens 18,1% 1d. Ons bedrijf benut de talenten van de medewerkers effectief [gemiddelde] 3,68 1 helemaal oneens 0% 2 oneens 6,7% 3 eens noch oneens 29,0% 4 eens 53,4% 5 helemaal eens 10,9% 3,71 4,02

TNO-rapport R11724/031-20437.01.06 14 / 21 1e. Onze werkprocessen worden in overleg met medewerkers ingericht [gemiddelde] 1 helemaal oneens 0,5% 2 oneens 6,7% 3 eens noch oneens 16,1% 4 eens 62,7% 5 helemaal eens 14,0% 1f. In ons bedrijf worden werkprocessen regelmatig vernieuwd [gemiddelde] 1 helemaal oneens 1,0% 2 oneens 13,5% 3 eens noch oneens 19,7% 4 eens 55,4% 5 helemaal eens 10,4% 1g. In ons bedrijf combineren we verschillende methoden om het werkproces te 3,38 organiseren. (Bijvoorbeeld het tegelijk combineren van flexibel inzetten van personeel met nieuwe toepassingen van ICT.) [gemiddelde] 1 helemaal oneens 2,1% 2 oneens 16,1% 3 eens noch oneens 31,6% 4 eens 42,0% 5 helemaal eens 8,3% Arbeid Arbeid [Index 16 items; range 1-5] [gemiddelde] [N=182] 3,49 1a. De ambitie van ons bedrijf wordt samen door management en medewerkers geformuleerd [gemiddelde] 1 helemaal oneens 2,6% 2 oneens 0% 3 eens noch oneens 46,6% 4 eens 41,5% 5 helemaal eens 9,3% 1b. Medewerkers hebben zeggenschap over de besluiten binnen ons bedrijf [gemiddelde] 3,48 1 helemaal oneens 2,1% 2 oneens 0% 3 eens noch oneens 51,3% 4 eens 40,9% 5 helemaal eens 5,7% 1c. Medewerkers en management stimuleren elkaar om te komen tot vernieuwing 3,96 of verbetering [gemiddelde] 1 helemaal oneens 0% 2 oneens 0% 3 eens noch oneens 23,3% 4 eens 57,5% 5 helemaal eens 19,2% 1d. Medewerkers en management vertrouwen elkaar [gemiddelde] 4,08 1 helemaal oneens 0,5% 2 oneens 0% 3 eens noch oneens 19,2% 4 eens 51,8% 5 helemaal eens 28,5% 3,83 3,61 3,55

TNO-rapport R11724/031-20437.01.06 15 / 21 1e. Medewerkers hebben vertrouwen in het leiderschap van ons bedrijf [gemiddelde] 1 helemaal oneens 0% 2 oneens 0% 3 eens noch oneens 20,2% 4 eens 62,7% 5 helemaal eens 17,1% 1g. Fouten maken mag in ons bedrijf [gemiddelde] 4,16 1 helemaal oneens 0,5% 2 oneens 0% 3 eens noch oneens 11,4% 4 eens 59,1% 5 helemaal eens 29,0% In hoeverre ruimte voor individueel maatwerk over de volgende onderwerpen.. 2a. Werktijden van medewerkers [gemiddelde] 3,38 1 heel weinig / geen ruimte 7,3% 2 weinig ruimte 14,5% 3 veel noch weinig ruimte 24,4% 4 veel ruimte 40,4% 5 heel veel ruimte 13,5% 2b. Werkprestaties van medewerkers [gemiddelde] [N=189] 3,44 1 heel weinig / geen ruimte 1,1% 2 weinig ruimte 12,2% 3 veel noch weinig ruimte 33,3% 4 veel ruimte 48,1% 5 heel veel ruimte 5,3% 2c. Ontwikkeling/opleiding van medewerkers [gemiddelde] 3,67 1 heel weinig / geen ruimte 0,5% 2 weinig ruimte 6,7% 3 veel noch weinig ruimte 31,6% 4 veel ruimte 47,7% 5 heel veel ruimte 13,5% 2d. Flexibele inzet van medewerkers [gemiddelde] [N=192] 3,54 1 heel weinig / geen ruimte 5,2% 2 weinig ruimte 5,7% 3 veel noch weinig ruimte 29,7% 4 veel ruimte 48,4% 5 heel veel ruimte 10,9% In welke mate past bedrijf de volgende vormen van flexibilisering toe.. 3a. Brede inzetbaarheid van personeel [gemiddelde] [N=192] 3,59 1 helemaal niet 0,5% 2 geringe mate 9,9% 3 enige mate 34,4% 4 sterke mate 40,6% 5 zeer sterker mate 14,6% 3b. Flexibele werktijden [gemiddelde] [N=192] 3,18 1 helemaal niet 9,4% 2 geringe mate 17,2% 3 enige mate 31,8% 4 sterke mate 29,7% 5 zeer sterker mate 12,0% 3,97

TNO-rapport R11724/031-20437.01.06 16 / 21 3c. Flexibele contracten [gemiddelde] [N=191] 2,88 1 helemaal niet 15,2% 2 geringe mate 20,9% 3 enige mate 28,8% 4 sterke mate 30,4% 5 zeer sterker mate 4,7% 3d. Zelf roosteren [gemiddelde] [N=192] 2,61 1 helemaal niet 27,1% 2 geringe mate 22,4% 3 enige mate 22,4% 4 sterke mate 18,8% 5 zeer sterker mate 9,4% 3e. Ruimte voor individuele keuzemogelijkheden [gemiddelde] [N=189] 3,01 1 helemaal niet 7,4% 2 geringe mate 21,2% 3 enige mate 39,7% 4 sterke mate 27,0% 5 zeer sterker mate 4,8% Innovatief Ondernemingsbeleid Strategie [Index 6 items; range 1-5: hoger is innovatiever] [gemiddelde] 1f. Wij halen onze kennis vaak bij derden [gemiddelde] 3,26 1 helemaal niet 2,1% 2 niet 18,1% 3 neutraal 37,3% 4 wel 36,8% 5 helemaal wel 5,7% 1g. Ons bedrijf werkt samen met derden en/of participeert in netwerken [gemiddelde] 1 helemaal niet 0% 2 niet 8,3% 3 neutraal 18,7% 4 wel 56,5% 5 helemaal wel 16,6% 1h. Ons bedrijf reageert meteen op ontwikkelingen die op haar afkomen [gemiddelde] 1 helemaal niet 0% 2 niet 6,7% 3 neutraal 35,2% 4 wel 47,2% 5 helemaal wel 10,9% 1i. Ons bedrijf haalt bewust nieuwe kennis van buiten naar binnen [gemiddelde] 3,39 1 helemaal niet 1,0% 2 niet 14,5% 3 neutraal 38,9% 4 wel 35,8% 5 helemaal wel 9,8% 3,44 3,81 3,62

TNO-rapport R11724/031-20437.01.06 17 / 21 1j. Onze medewerkers ontwikkelen samen kennis met derden [gemiddelde] 1 helemaal niet 2,6% 2 niet 25,4% 3 neutraal 31,6% 4 wel 33,7% 5 helemaal wel 6,7% 1m. Ons bedrijf levert aantoonbaar een bijdrage aan maatschappelijke vraagstukken [gemiddelde] 1 helemaal niet 4,7% 2 niet 21,8% 3 neutraal 24,4% 4 wel 26,9% 5 helemaal wel 22,3% Markt [Index 7 items; range 1-5: hoger is innovatiever] [gemiddelde] 3,62 1a. In ons bedrijf zijn wij goed in het ontwikkelen van ideeën over producten, processen 3,90 of markten [gemiddelde] 1 helemaal niet 0,5% 2 niet 4,7% 3 neutraal 22,8% 4 wel 48,7% 5 helemaal wel 23,3% 1b. In ons bedrijf slagen wij erin om dergelijke ideeën om te zetten in concrete resultaten [gemiddelde] 1 helemaal niet 1,0% 2 niet 7,3% 3 neutraal 25,9% 4 wel 53,4% 5 helemaal wel 12,4% 1c. In ons bedrijf wordt regelmatig naar nieuwe markten/klanten gezocht [gemiddelde] 1 helemaal niet 1,0% 2 niet 8,3% 3 neutraal 22,3% 4 wel 44,0% 5 helemaal wel 24,4% 1d. In ons bedrijf worden de bestaande producten/diensten regelmatig verbeterd 3,92 en/of verfijnd [gemiddelde] 1 helemaal niet 0,5% 2 niet 4,1% 3 neutraal 18,7% 4 wel 56,0% 5 helemaal wel 20,7% 1e. In ons bedrijf zijn wij er goed in om winst te halen uit nieuwe/ vernieuwde producten, 3,30 processen of markten [gemiddelde] 1 helemaal niet 1,0% 2 niet 18,7% 3 neutraal 39,4% 4 wel 31,6% 5 helemaal wel 9,3% 3,17 3,40 3,69 3,82

TNO-rapport R11724/031-20437.01.06 18 / 21 1k. Wij realiseren nieuwe producten of diensten in samenwerking met klanten [gemiddelde] 1 helemaal niet 2,1% 2 niet 16,1% 3 neutraal 27,5% 4 wel 38,9% 5 helemaal wel 15,5% 1l. Wij realiseren nieuwe producten of diensten in samenwerking met leveranciers [gemiddelde] 1 helemaal niet 0% 2 niet 8,3% 3 neutraal 18,7% 4 wel 56,5% 5 helemaal wel 16,6% Bedrijfsprestaties 1a. De gewenste innovatie van producten of diensten is gerealiseerd [gemiddelde] 3,22 1 helemaal oneens 1,6% 2 oneens 23,3% 3 eens noch oneens 31,6% 4 eens 38,3% 5 helemaal eens 5,2% 1b. De bedrijfskosten zijn verlaagd [gemiddelde] 3,21 1 helemaal oneens 3,1% 2 oneens 28,5% 3 eens noch oneens 21,8% 4 eens 37,8% 5 helemaal eens 8,8% 1c. De personeelskosten zijn verlaagd [gemiddelde] 2,93 1 helemaal oneens 7,3% 2 oneens 35,2% 3 eens noch oneens 22,8% 4 eens 26,9% 5 helemaal eens 7,8% 1d. De gewenste doorlooptijd is gerealiseerd [gemiddelde] 3,16 1 helemaal oneens 1,6% 2 oneens 16,1% 3 eens noch oneens 51,3% 4 eens 26,9% 5 helemaal eens 4,1% 1e. De gewenste levertijd is gerealiseerd [gemiddelde] 3,48 1 helemaal oneens 1,0% 2 oneens 8,3% 3 eens noch oneens 40,4% 4 eens 42,0% 5 helemaal eens 8,3% 3,50 3,25

TNO-rapport R11724/031-20437.01.06 19 / 21 1f. De vereiste service aan onze klanten is gerealiseerd [gemiddelde] 3,71 1 helemaal oneens 0,5% 2 oneens 9,3% 3 eens noch oneens 22,8% 4 eens 53,4% 5 helemaal eens 14,0% 1g. De arbeidsproductiviteit in ons bedrijf is verbeterd [gemiddelde] 3,44 1 helemaal oneens 0,5% 2 oneens 13,0% 3 eens noch oneens 35,2% 4 eens 44,6% 5 helemaal eens 6,7% 1h. De kwaliteit van de producten/diensten van ons bedrijf is verbeterd [gemiddelde] 1 helemaal oneens 0% 2 oneens 5,2% 3 eens noch oneens 29,0% 4 eens 58,0% 5 helemaal eens 7,8% 1i. De tevredenheid van de klanten van ons bedrijf is toegenomen [gemiddelde] 1 helemaal oneens 0,5% 2 oneens 3,6% 3 eens noch oneens 37,8% 4 eens 50,8% 5 helemaal eens 7,3% 1j. De omzet van ons bedrijf is gegroeid [gemiddelde] 3,37 1 helemaal oneens 4,1% 2 oneens 23,3% 3 eens noch oneens 21,2% 4 eens 33,7% 5 helemaal eens 17,6% 1k. De winst van ons bedrijf is gegroeid [gemiddelde] 3,15 1 helemaal oneens 7,3% 2 oneens 23,8% 3 eens noch oneens 28,5% 4 eens 28,0% 5 helemaal eens 12,4% Opgestelde bedrijfsdoelen Afgelopen 2 jaar bedrijfsdoelen opgesteld op gebied: 1a. Strategie [% ja] 76,2% 1b. De inrichting van uw primaire proces [% ja] 69,9% 1c. De inzet van uw personeel [% ja] 68,4% 1d. Het managen van uw bedrijf [% ja] 77,7% Bereikte bedrijfsdoelen Bedrijfsdoelen bereikt op gebied: 1a. Strategie [gemiddelde] [N=141] 3,04 1 helemaal niet 2 nauwelijks 11,3% 3 enigszins 73,0% 4 volledig 15,6% 3,68 3,61

TNO-rapport R11724/031-20437.01.06 20 / 21 1b. De inrichting van uw primaire proces [gemiddelde] [N=131] 3,15 1 helemaal niet 0,0% 2 nauwelijks 8,4% 3 enigszins 68,7% 4 volledig 22,9% 1c. De inzet van uw personeel [gemiddelde] [N=125] 3,09 1 helemaal niet 0,8% 2 nauwelijks 11,2% 3 enigszins 66,4% 4 volledig 21,6% 1d. Het managen van uw bedrijf [gemiddelde] [N=143] 3,01 1 helemaal niet 0,0% 2 nauwelijks 14,7% 3 enigszins 69,9% 4 volledig 15,4% Prestatieverbetering: Primair proces onderwerpen (max. 3) dit jaar verbeteren: Het vernieuwen/verbeteren van onze producten/diensten [% aangekruist] [N=191] 50,3% Het inrichten van werkprocessen zonder verstoringen [% aangekruist] [N=191] 43,5% De orderstroom [% aangekruist] [N=191] 29,3% Het inrichten van afdelingen/teams [% aangekruist] [N=191] 16,2% Het (flexibel) afstemmen van onze interne capaciteit en werkproces op het werkaanbod vanuit de markt [% aangekruist] [N=191] Het optimaler benutten van machines e.d./bestaande technologie (bezettingsgraad) [% aangekruist] [N=191] 29,3% 6,3% Het vernieuwen/verbeteren van ICT systemen/software [% aangekruist] [N=191] 39,8% Het verhogen van de arbeidsproductiviteit [% aangekruist] [N=191] 50,8% Prestatieverbetering: Strategie en omgeving onderwerpen (max. 3) dit jaar verbeteren: Het ontwikkelen van businessplannen (strategie) [% aangekruist] 43,5% De marketing van onze producten/diensten [% aangekruist] 62,2% De verkoop van onze producten/diensten [% aangekruist] 61,1% Het verkrijgen van financiering/investeringsmiddelen [% aangekruist] 19,7% De samenwerking met (mogelijke) partners [% aangekruist] 29,0% Het verwerven van kennis en technologie [% aangekruist] 20,2% Het innovatieproces/innovatief vermogen van ons bedrijf [% aangekruist] 47,2% Prestatieverbetering: Personeel onderwerpen (max. 3) dit jaar verbeteren: Het optimaal inzetten van medewerkers [% aangekruist] [N=191] 84,8% Het opleiden en ontwikkelen van personeel [% aangekruist] [N=191] 69,6% Het werven van goed personeel [% aangekruist] [N=191] 49,7% Het verhogen van de vitaliteit van het personeel [% aangekruist] [N=191] 22,5% Het rekening houden met privéomstandigheden van medewerkers [% aangekruist] [N=191] 4,7% Het (zorgvuldig) afvloeien van personeel [% aangekruist] [N=191] 8,4%

TNO-rapport R11724/031-20437.01.06 21 / 21 Prestatieverbetering: Management onderwerpen (max. 3) dit jaar verbeteren: Leidinggeven in ons bedrijf [% aangekruist] [N=192] 44,3% Zelfsturing (zoals eigen initiatief) in ons bedrijf [% aangekruist] [N=192] 50,0% Aan medewerkers aangeven waar het bedrijf naar toe wil [% aangekruist] [N=192] 41,1% Mijn eigen rol(len) in het bedrijf [% aangekruist] [N=192] 37,0%