PurSang 2 2012 Magazine van Van Lanschot Bankiers Else Bos gaat over 120 miljard euro Actuele dynamiek biedt kansen Fluitend naar buiten bij Roompot Ronde tafel beleggingsfondsen Muziek in ondernemen
SCHOONHEID IN ENGINEERING. Lancia Thema. Beleef kwaliteit in zijn mooiste vorm. Technologisch geavanceerd dankzij het Uconnect Touch -systeem met 8,4 inch touchscreen, de grootste in zijn klasse. Beschikbaar met het geavanceerde Safety Tec-systeem met achterwiel-aandrijving. Elegant, dankzij het volledig nappa lederen interieur en een dashboard afgewerkt met het fijnste Poltrona Frau leder, inclusief een in twee tinten bekleed lederen stuurwiel en een dubbel zonnedak dat meer dan 70% van het dakoppervlak bestrijkt. Een indrukwekkend vermogen dankzij de verfijnde 239pk MultiJet diesel krachtbron of de 3.6 V6 benzinemotor van 286 pk met 8-traps sequentiële automatische transmissie. Luister naar de Lancia Thema en u hoort passie spreken. Iets wat u in iedere andere Lancia hoort. Gem. brandstofverbruik: 7,1 9,7 l/100 km (1 op 10,3-14,1 ). CO 2 -emissie: 185 227 g/km. www.lancianewthema.nl Lancia Thema. Kwaliteit in zijn mooiste vorm. De nieuwe Thema is verkrijgbaar vanaf 53.500,-. Prijs inclusief btw/bpm, exclusief kosten rijklaar maken en verwijderingsbijdrage. Vraag naar de voorwaarden. Wijzigingen voorbehouden.
bulthaup bulthaup b3 Gelooft niet in snelle trends. Maar in eigen kracht. Een bulthaup staat voor individualiteit en precisie in optima forma. De liefde voor elk detail is daarbij even belangrijk als het architectonische totaalplaatje. Dat maakt elke bulthaup uniek. Maatwerk op topniveau gemaakt voor de ruimte en de mensen die erin leven. Meer via QR-code of op www.bulthaup.nl/wenen_32
JAGUAR XF 2.2D LIMITED EDITION VANAF 49.990 LUXE KRIJGT TIJDELIJK EEN NIEUWE DIMENSIE. De Jaguar XF. Standaard imponerend. Wat dacht u van een nieuwe krachtige 2.2 liter dieselmotor. Goed voor 190 pk (140 kw) en een koppel van 450 Nm. Met 8-traps automaat en intelligent Stop/Start systeem. HOW ALIVE ARE YOU? Gemiddeld brandstofverbruik varieert van 5,4 l/100 km tot 12,5 l/100 km. Gemiddelde CO 2 -uitstoot varieert van 149 g/km tot 292 g/km. De Jaguar XF is leverbaar als gelimiteerde XF 2.2D LE vanaf 49.990, incl. BTW en BPM. Prijs- en specificatiewijzigingen voorbehouden. 3 jaar fabrieksgarantie zonder kilometerbeperking. Leaseprijs vanaf 999, p/m excl. BTW op basis van Operational Lease (Bron: Jaguar Financial Services, 48 maanden, 20.000 km/jaar). WWW.JAGUAR.NL
VOORWOORD PurSang 2 2012 5 Mark Buitenhuis Voorzitter directie Private & Business Banking 06 20 60 82 76 Volop dynamiek Dynamiek, beweging, turbulentie. Stilstand is achteruitgang. Ook in de huidige economische tijden moeten ondernemers, bedrijven en banken zich verder ontwikkelen. En dat vraagt om een gezonde dosis flexibiliteit. Iedereen moet zich aanpassen aan de nieuwe omstandigheden, vandaar dat dynamiek het thema is van dit nummer. In het hoofdverhaal van dit nummer spreek ik met Else Bos, topvrouw van pensioenuitvoeringsorganisatie PGGM. Zoals u weet: ook pensioenen hebben te maken met een behoorlijke dynamiek. Hoe opereert ze daarin en wat is het belang van kernwaarden daarbij? U leest het op pagina 24. In deze PurSang komt een breed scala aan ondernemers aan bod. Hoe zijn ze gekomen waar ze nu staan? Wat betekent dynamiek voor hen? Hoe gaan ze daarmee om? Van Lanschot heeft in zijn 275-jarige historie vaak te maken gehad met de dynamiek van de financiële markten. Onze behouden koers en soliditeit hebben ons geholpen bij het doorstaan van vele uitdagende tijden. En zo kijken we ook naar de toekomst: gedreven en betrokken, om zo voor u het beste resultaat te behalen. Ik wens u veel leesplezier toe. Mark Buitenhuis
Colofon PurSang is het relatiemagazine van Van Lanschot Bankiers en verschijnt periodiek. U kunt PurSang ook online bekijken op www.vanlanschot.nl/pursang. Uw mening telt Uw mening is cruciaal voor ons, wij zijn benieuwd naar uw reactie op PurSang. U kunt uw reactie mailen naar pursang@vanlanschot.com. Adreswijziging/afmelden Indien uw adres is gewijzigd of u geen prijs meer stelt op het ontvangen van PurSang, kunt u dit doorgeven aan uw contactpersoon. ISSN: 1878-9110 Jaargang 4, nummer 2 Mei 2012 Van Lanschot Bankiers T.a.v. Redactie PurSang Postbus 1021 5200 HC s-hertogenbosch Internet: www.vanlanschot.nl/pursang E-mail: pursang@vanlanschot.com Hoofdredactie: Harm Theuns, Jeroen Rovers, Rowena van Limpt Eindredactie: Bram Donkers (Barnyard Publishers) Redactie: Hans Schmitz, Lucien Claessens, Regina van Hoof, Sylvia Monné Uitgever: Dirk Jasper Coördinatie: Hans Felix Art director: Frans Mooren Redactiestaf: Egbert Jan Riethof Studio: Maarten Uilenbroek, Marcel Boshuizen, Peter Schlumpf, Jethro Jefferson Basisvormgeving: Mountain Design Deze uitgave is milieuvriendelijk en CO2-neutraal geproduceerd, gebruikmakend van 100% plantaardige inkten en FSC-papier. Drukwerk: Daneels Grafische Groep CO2-neutraal verstuurd met Disclaimer In deze publicatie verwerkte gegevens zijn ontleend aan bronnen die door F. van Lanschot Bankiers N.V. (Van Lanschot), Morningstar Holland B.V. (Morningstar) en Kempen & Co N.V. (KCO) betrouwbaar worden geacht. Van Lanschot, Morningstar en KCO streven naar zo accuraat mogelijke informatie; enige aansprakelijkheid ten aanzien van mogelijke onjuistheden of onvolledigheden daarin en voor het volgen van aanbevelingen kan door hen echter niet worden aanvaard. Of aanbevelingen aanleiding kunnen zijn voor een transactie in effecten of financiële instrumenten of het volgen van een bepaalde strategie dient steeds beoordeeld te worden in relatie tot uw persoonlijke situatie. De informatie gebaseerd op gegevens van Morningstar wordt verstrekt met toestemming van Morningstar. Deze informatie moet niet worden gezien als een tot u gericht advies in bepaalde effecten, financiële instrumenten of strategieën. Zie ook http:// select.morningstar.com/includes/notices.html. Raadpleeg hiervoor uw beleggingsadviseur. Eventuele bijstellingen van aanbevelingen vinden niet periodiek plaats maar worden zonder voorafgaande aankondiging gedaan zodra Van Lanschot daartoe aanleiding ziet. De beloning van de opstellers van deze publicatie is niet gekoppeld aan door Van Lanschot verrichte zakenbanktransacties voor de bedrijven die in deze publicatie worden genoemd. Het is mogelijk dat zowel Van Lanschot en de aan haar gelieerde ondernemingen als de opstellers van deze publicatie (short- of long) posities hebben in effecten die worden genoemd in deze publicatie. Ook doet de mogelijkheid zich voor dat Van Lanschot financiële diensten, zoals vermogensbeheer, verleent aan de bedrijven die in deze publicatie worden genoemd of aan hun medewerkers en/of hun pensioenfondsen of ten behoeve van hun winstdelingsregelingen, zoals aandelenoptieplannen of deze financiert. Van Lanschot heeft een beleid inzake de preventie van belangenconflicten. Dit beleid kunt u terugvinden op onze website www.vanlanschot.nl. KCO is een dochter van Van Lanschot en treedt op als liquidity provider voor de effecten in AMT Holding, Ballast Nedam, Hal Trust N.V., Intereffekt Brazilië Warrants, Intereffekt China Warrants, Intereffekt India Warrants, Intereffekt Japan Warrants, Kempen Deep Barrier Note 11-16, Kempen Deep Barrier Note II 11-16, Kempen Index Linked Note 10-17, Kempen Index Linked Note 11-16, Kempen Property Research Note 10-13, Kempen Property Trigger Note 10-15, Nieuwe Steen Investments, Van Lanschot Coupon Premium Note 11-16, Van Lanschot Dutch Trigger Note 11-14, Van Lanschot Eurozone Trigger Note III 07-12, Van Lanschot Eurozone Trigger Plus Note 10-15, Van Lanschot Floored Floater 11-21 en VastNed Retail. De volgende partijen houden een aanzienlijke deelneming in Van Lanschot: Friesland Bank N.V., Delta Lloyd N.V., ABP, LDDM Holding B.V. en Stichting Administratiekantoor van gewone aandelen A Van Lanschot. Het is niet toegestaan de gegevens in deze publicatie geheel of gedeeltelijk te reproduceren, in welke vorm dan ook, zonder de voorafgaande schriftelijke toestemming van Van Lanschot. Van Lanschot staat als bank onder toezicht van De Nederlandsche Bank N.V., Postbus 98, 1000 AB, Amsterdam en is in het bezit van een vergunning op grond van artikel 2:11 van de Wft en is tevens als beleggingsonderneming geregistreerd bij de AFM, Postbus 11723, 1001 GS, Amsterdam in het Wft-register.
INHOUDSOPGAVE PurSang 2 2012 7
8 PurSang 2 2012 IN THE PICTURE Veilige haven Ver weg van de dynamiek van de eurocrisis ademt dit dorp in Noorwegen de sfeer uit van rust en bestendigheid. Hetzelfde geldt voor de Noorse kroon. Sinds 2009 is deze munt een van de best presterende valuta s ten opzichte van de euro geweest. Redenen hiervoor zijn de aantrekkelijke rente, de sterke economie en de relatief gunstige vooruitzichten. Daarnaast heeft Noorwegen een conservatieve regering, die een gunstige fiscale positie heeft. De Noorse kroon ziet Van Lanschot dan ook als een van de weinige veilige valutahavens van dit moment. Nu de Zwitserse frank niet langer als toevluchtsoord dient, vragen beleggers zich af waar ze hun geld veilig kunnen parkeren. Traditioneel gezien wordt een valuta als veilige haven bestempeld als deze liquide is en over een robuuste economie, gezonde overheidsfinanciën en conservatief monetair beleid beschikt. Sinds het uitbreken van de kredietcrisis is het aantal valuta s dat aan deze eisen voldoet steeds schaarser. Naast de Noorse kroon behoren ook de Australische, Canadese en Nieuw-Zeelandse dollar tot de groep veilige havens. Deze valuta s zijn sterk afhankelijk van de ontwikkeling van de grondstofprijzen en hebben de afgelopen jaren kunnen profiteren van de rally hiervan. Een kanttekening bij de Australische dollar is dat deze volgens OESO s koopkrachtpariteitskoers zo n 40% overgewaardeerd is ten opzichte van de euro. Met andere woorden: de kans is groot dat de munt in de toekomst een deel van zijn huidige waarde zal inleveren. Maar in Noorwegen is het vooralsnog rustig... Foto: Heidi Widerøe/www.visitnorway.com
IN THE PICTURE PurSang 2 2012 9
10 PurSang 2 2012 IN GESPREK MET CLIENT Henk van Koeveringe, CEO van Roompot Vakanties Ik zie ons nog wel een tijdje groeien De Roompot begon in de jaren zestig als een kleine familiecamping bij de Oosterschelde. Anno 2012 is Roompot Vakanties een internationaal opererend bedrijf met tweeduizend medewerkers en een omzet van een paar honderd miljoen euro. CEO Henk van Koeveringe moest in de bijna veertig jaar dat hij bij het bedrijf werkt voortdurend van rol en positie veranderen - maar dat is juist het mooie van zijn werk. Ik kom hier s morgens nog steeds fluitend binnen. Henk van Koeveringe: Je verdrinkt of je zwemt Tekst: Anne Wesseling Fotografie: Rob Acket Van kleine familiecamping tot internationaal miljoenenbedrijf - het bedrijf mag dan ingrijpend veranderd zijn, Henk van Koeveringe praat nog steeds over zijn werk als een baantje. En gaat nog met net zoveel plezier naar zijn werk als toen hij begin jaren zeventig zijn schoonvader hielp bij het patatbakken, en later zijn baan als onderwijzer voor een jaartje opgaf om de commerciële en communicatiekant van De Roompot wat uit te breiden. Nu komt dat ook wel doordat hij van huis uit een zonnige natuur heeft ( Met het verkeerde been uit bed gestapt? Nee, als ik erover nadenk, eigenlijk nooit ) maar ook omdat hij juist lijkt te genieten van de dynamiek. Hij groeide als leidinggevende en CEO mee met het bedrijf, studeerde in de avonduren en benaderde alle nieuwe taken die er op zijn pad kwamen met een open blik. Werving, horeca, personeelszaken, belasting, projectontwikkeling... Had ik daar verstand van? Nee. Maar ik vond het wel leuk. En het is net zwemmen: je verdrinkt of je zwemt. Ik zwom. Ik ben een generalist. En het geluk is dat ik altijd hele goeie en enthousiaste mensen aan heb kunnen nemen. Steeds slimmer Kwaliteit en specialisatie hangen samen, stelt Van Koeveringe. In mijn filosofie paste geen grote diversiteit. Je moet al heel slim zijn om drie dingen goed te kunnen. Tien dingen goed kunnen? Dat kan niet. Als je professioneel wilt optreden, moet je de beste zijn in je vak. Wij zijn in de eerste plaats een leisurebedrijf. We beheren vakantieparken, met de bijbehorende horeca en de technische dienst. Dat is ons vak, dat is wat we doen. We maaien geen gras, schilderen niet en doen geen beveiliging. Daarin moet je de besten hebben op dat gebied, dus dat hebben we allemaal uitbesteed. Tien dingen goed kunnen? Dat kan niet. Vergis je niet in hoe ingewikkeld de bedrijfsvoering is. In het hoogseizoen gaan er op een dag 25 duizend gasten weg en komen er 25 duizend binnen. We hebben parken waar we de dag voor aankomst nog 15% gasten boeken. De winkel weet dat er extra brood moet worden ingekocht, de huishoudelijke dienst maakt extra bedden op iedereen krijgt alles vanzelf door. Maar zo n bedrijfsvoering lukt alleen met steeds slimmere en efficiëntere methoden. Je moet specialisten hebben om die te ontwikkelen. Wij zijn pas echt gaan groeien in de jaren negentig, toen we zover gegroeid waren dat we hoogopgeleide mensen konden aannemen. Dat zwengelde een vliegwiel aan, toen zijn we in korte tijd echt veel beter geworden. Goed kijken Een persoonlijk welkomstwoord zit er niet in. Bij Roompot Vakanties krijgen gasten een sleutelkaart toegestuurd, waarmee ze het terrein op en hun huis in kunnen. Dat is wel efficiënt, maar gaat dat niet ten koste van de personal touch? Van Koeveringe: Ik leer het meest van gewoon goed kijken. Kijk eens goed naar onze gasten. Dat zijn vaak een man, vrouw en twee kinderen, die hebben net een paar honderd kilometer in de auto gezeten. In de file, want iedereen wil naar het strand. Als ze hier aankomen, willen ze niet twintig minuten in de rij voor een personal touch, ze willen gewoon snel hun huis in, want ze moeten allemaal plassen. Later komen ze wel vragen wanneer het hoog water is, dan is er nog tijd genoeg voor die personal touch.
GESPREK PurSang 2 2012 11 Een nieuwe trend waar Roompot Vakanties op inspeelt, is de combinatie vakantie en zorg. Behalve van goed kijken leer ik ook veel van de gesprekken die ik voer met de mensen om me heen. In de jaren tachtig al vroeg ik aan de huisarts waarom het op zijn spreekuur op het park toch zo druk was. Die mensen waren toch niet allemaal ziek? Maar de meeste patiënten kwamen voor een second opinion of iets waarmee ze liever niet naar hun eigen huisarts gingen. Het heeft even geduurd voordat het zijn vorm kreeg, maar nu kunnen onze gasten op sommige parken terecht voor nierdialyse, maar ook voor kleine medische ingrepen. Je oogleden laten liften, een verstandskies laten trekken, dat is eigenlijk zo fijn om tijdens de vakantie te doen. Gewoon rustig, los van de dagelijkse druk, lekker rustig een beetje uitzieken op het strand. Het voorziet in een behoefte. Je kunt zoveel meer aanbieden dan zon, zee en strand. Zonnig Hoe ziet hij de toekomst? Hij lacht en wijst naar buiten. Zonnig! Dan serieuzer: Dat zeg ik om te verbergen dat ik het antwoord niet weet. Je kunt niet in de toekomst kijken. Maar ik zie ons nog wel een poosje groeien, gewoon omdat dat de macro-economische trend is. Vakantie is een massaproduct geworden. Vroeger ging je eens in de twee jaar een weekje naar Drenthe, nu gaan mensen zes of zeven keer per jaar ergens heen, met het gezin, met z n tweeën, met de biljartclub... Dat kan alleen als vakantie een makkelijk bereikbaar product is, met een lage prijs. Schaalvergroting is dan gewoon noodzaak. Wat ik ook zie: de leisure business bestaat nog voor zestig procent uit kleinere familiebedrijven. In de meeste andere bedrijfstakken is dat maar tien tot vijftien procent. Dus daar gaat nog een consolidatieslag komen. Of hij daar zelf nog lang een rol in zal spelen? Hij lacht. Ik ben nu over de zestig, er komt een moment dat ze hier zeggen: Henk, je hangt met je stropdas in de soep. We zijn nu samengegaan met het Gilde Investeerders, de continuïteit is niet van mij afhankelijk. Als ik wegval, komt er iemand anders met ambitie. Buiten spelen Maar voorlopig is het zover nog niet. Buiten schijnt de zon en roepen de meeuwen. De fotograaf popelt inmiddels om naar buiten te gaan, en Henk van Koeveringe eigenlijk ook. Kunnen we? We kunnen. Kom, zegt hij, terwijl hij zijn jasje aantrekt. We gaan buiten spelen! Van Koeveringe over Van Lanschot Hoe ga je om met financiën, vast, variabel, alleen, met anderen, hoe kom je aan vermogen? Als je groeit naar een grootbedrijf zijn dat allemaal domeinen waarin je moet worden ingeleid. Ik heb zoveel van mijn bankiers geleerd - sterker nog, de bank is de helft van ons succes, want zonder die financiële tools waren we nooit gekomen waar we nu zijn. Ik kan elke ondernemer aanraden vooral veel vragen te stellen. Bij mij zat het er in het begin ook niet in, maar naarmate je meer begrip van die financiële wereld krijgt, wordt het leuker. En bij de bank zijn ze blij als iemand het echt wil weten.
12 PurSang 2 2012 BELEGGINGSSTRATEGIE Twee stapjes vooruit, één stap achteruit Hoewel de zorgen weer toenemen, is de crisis binnen de eurozone momenteel minder ernstig dan een halfjaar geleden, meent Michel van der Stee, hoofdeconoom van Van Lanschot Bankiers. Maar: al te rigoureuze bezuinigingen kunnen de pret bederven. Tekst: Jan Smit Fotografie: Willem Jan Ritman Michel van der Stee: Het onderwerp euro-obligaties is niet langer taboe
BELEGGINGSSTRATEGIE PurSang 2 2012 13 De crisis binnen de eurozone lijkt een gebed zonder einde. Even leek de rust teruggekeerd. Griekenland mocht een deel van zijn schulden wegstrepen, financiële brekebenen als Spanje en Italië lanceerden hervormingsplannen en de liquiditeitsinjecties van de Europese Centrale Bank (ECB) deden de rest. Maar in april was het weer raak. Nieuwe onheilstijdingen over de economische gang van zaken in Italië en vooral Spanje zaaiden opnieuw twijfel over de vraag of deze landen hun bezuinigingsplannen wel kunnen waarmaken. De rente in beide landen schoot omhoog. De Europese aandelenmarkten, die in het eerste kwartaal van dit jaar floreerden, moesten de winsten in korte tijd weer grotendeels inleveren. Ruim een maand na de laatste Long Term Refinancing Operation (LTRO) leek het effect van dit ECB-medicijn alweer uitgewerkt. Maatregelen En toch is er reden tot enig optimisme. Door de toegenomen druk hebben landen als Italië, Spanje en Griekenland eindelijk maatregelen genomen. Dat had eigenlijk al tien jaar geleden moeten gebeuren, maar het is wel positief, constateert Van der Stee. Het onderwerp euro-obligaties is niet langer taboe. Duitsland, lange tijd fervent tegenstander, heeft het zelfs geopperd. Overigens pas als sluitstuk, nadat iedereen orde op zaken heeft gesteld. De betrokkenheid ten opzichte van de euro is groot. Niet dat de beleggingsstrateeg ineens loopt te juichen. Het is twee stapjes vooruit en één achteruit, vat Van der Stee de situatie binnen de eurozone samen. Maar het is minder crisis dan een halfjaar geleden. Het feit dat er al maanden geen Europese top meer is geweest over de crisis (de laatste was op 8 en 9 december 2011 in Brussel) is daarvan volgens de econoom het bewijs. Dit is tegelijkertijd ook een probleem. De Europese politiek komt pas in actie als het bijna te laat is. Er gaat opnieuw kostbare tijd verloren. Divergentie toegenomen Deze lichtpuntjes daargelaten, blijft het algehele beeld voor de Europese muntunie somber. De bank voorziet voor dit jaar een krimp van 1%, oftewel een milde recessie. De situatie in Zuid-Europa is ronduit zorgelijk, meent Van der Stee. Temeer omdat de grens tussen de landen die slecht en goed presteren steeds verder opschuift naar het noorden. De divergentie is flink toegenomen. Behalve Portugal, Griekenland, Italië en Spanje schurkt ook een land als Frankrijk inmiddels tegen de gevarenzone aan. Zelfs Nederland blijft niet langer gevrijwaard. Het is volgens de hoofdeconoom hoogst onzeker of de economie in Nederland volgend jaar zal groeien. Zorgen maakt Van der Stee zich bovendien over het tempo en de omvang van de bezuinigingen binnen het eurogebied. Hervormingen: daar is hij voor. Er moet wat gebeuren, benadrukt de beleggingsstrateeg. Ingrijpende bezuinigingen kunnen de economische groei zo frustreren, dat deze hun doel voorbijschieten. De econoom pleit er dan ook voor de eis niet heilig te verklaren dat alle landen binnen de eurozone hun begrotingstekort in 2013 moeten hebben teruggebracht tot 3%. Mentaliteit Binnen de eurozone ziet Van der Stee het vooral somber in voor Portugal en Griekenland. Griekenland zal het ondanks de schuldverlichting en de strenge bezuinigingsmaatregelen niet gaan redden, vreest hij. Over Spanje, een van de andere zorgenkindjes binnen het monetaire samenwerkingsverband, is hij positiever. De mentaliteit is beter, de totale staatsschuld valt relatief gezien mee en Spanjaarden zijn Europaminded. Daar staat tegenover dat de economie er heel slecht voor staat met een torenhoge werkloosheid van ruim 23% en onder jongeren van zelfs bijna 50%. Ook de zwakke positie van de Spaanse banken vormt volgens de econoom een groot probleem. Die positie zou kunnen verbeteren als de Europese landen hun toezeggingen aan het Europese steunmechanisme (ESM), het permanente steunfonds, ook werkelijk effectueren. Hij is daar voor. Je kunt dat geld beter preventief inzetten, dan wanneer het te laat is. In totaal kan het ESM, samen met het tijdelijke steunfonds EFSF, aanspraak maken op 750 miljard, maar in werkelijkheid is hiervan slechts een fractie beschikbaar. Of het ESM daadwerkelijk wordt gevuld om een land als Spanje voor een Griekenlandscenario te behoeden of dat pas wordt ingegrepen als het water de Spanjaarden tot aan de lippen staat: Van der Stee durft het niet te voorspellen. Een ding weet hij wel: eenvoudige oplossingen zijn er niet. Op lange termijn zijn euro-obligaties en/of directe steun van de ECB noodzakelijk, vreest hij. Er zal nog heel wat water door de Rijn stromen voordat de problemen in Europa echt zijn opgelost. Belastingverhogingen VS Dan doen de VS het aanzienlijk beter. De werkgelegenheid neemt toe, evenals de lonen. Bedrijven investeren weer voorzichtig. Bovendien zien we de huizenmarkt stabiliseren. De vraag neemt voorzichtig toe en de prijsdaling lijkt op zijn einde te lopen. Voor Van Lanschot reden ervan uit te gaan dat het herstel in de VS de komende periode door zal zetten. Een groei van de Amerikaanse economie met 2% tot 2,5% acht de bank reëel. Dat de VS het in tegenstelling tot Europa goed doen, heeft volgens Van der Stee te maken met het verschil in aanpak van de crisis. De Amerikanen kiezen eerst voor groei en dan voor bezuinigen in plaats van andersom. Dat doen ze door middel van monetaire financiering. Ze pompen nieuw geld in de economie. Anders dan de Fed, de Amerikaanse centrale bank, heeft de ECB daarvoor geen mandaat. De ECB kan hierdoor alleen indirect monetair financieren. Dat gebeurt in de vorm van liquiditeitssteun aan de banken (LTRO s) in ruil voor >>
14 PurSang 2 2012 BELEGGINGSSTRATEGIE Aandelen van bedrijven uit Europa en uit opkomende markten zijn nog altijd zeer goedkoop. onderpand. De banken kopen voor een deel daarvan weer staatsobligaties. Steun verlenen zonder onderpand is niet toegestaan. De reden is volgens Van der Stee evident: Daar zijn veel landen op tegen, Duitsland voorop. De Europese Unie is in tegenstelling tot de VS nu eenmaal geen politieke unie. Ook de Amerikanen kampen echter met een uitzonderlijk groot overheidstekort. Om dit terug te dringen zijn maatregelen noodzakelijk. Dit jaar zijn er verkiezingen, dan zal er niet zoveel gebeuren. Voor volgend jaar moet er echter een geloofwaardig verhaal op tafel liggen. Dan lijken belastingverhogingen onvermijdelijk en die kosten toch al snel een procentpunt groei, waarschuwt Van der Stee. Aanzienlijk positiever is de bank over de opkomende markten. De dalende groei van China baarde veel beleggers zorgen; de groei in het eerste kwartaal van 8,2% was de laagste in twee jaar tijd. In maart was er echter een kentering ten positieve. De inflatie nam af, wat mogelijkheden creëert voor een ruimer monetair beleid, bijvoorbeeld in de vorm van verlaging van de voorgeschreven bancaire kasreserves. Een zachte landing van de Chinese economie is dan ook nog steeds het waarschijnlijkste scenario, aldus Van der Stee. Wellicht zal de conjunctuur in de tweede helft van dit jaar zelfs weer wat aantrekken, schat hij in. Sentiment is verbeterd Wat voor invloed hebben deze ontwikkelingen op het beleggingsklimaat? En, welke strategie hoort daarbij? Allereerst het sentiment: dat is sterk verbeterd in het eerste kwartaal. Eind vorig jaar was er sprake van paniek. De risicobereidheid bereikte een dieptepunt. Door de surrogaatredding van Griekenland en de liquiditeitssteun die de ECB begin december en eind februari verleende, daalde de rente. Gevolg: in het eerste kwartaal stonden bijna alle financiële markten in de plus. Eind april kantelde het sentiment. Van echte paniek is volgens Van der Stee nog geen sprake. Geen reden tot actie derhalve. Aandelen, bedrijfsobligaties, vastgoed en andere risicodragende waarden zijn volgens Van Lanschot wat betreft hun waardering nog steeds interessant. Dat geldt niet voor high-yieldobligaties. Deze zogenoemde junkbonds zijn te duur geworden, meent de bank. Regionaal bezien zijn er wel verschillen. Japanse aandelen zijn duur. Amerikaanse aandelen zijn niet goedkoop meer, maar zeker nog niet te duur, mede gezien de beter dan verwachte prestaties van het bedrijfsleven in het eerste kwartaal. En aandelen van bedrijven uit Europa en uit opkomende markten zijn nog altijd zeer goedkoop. Fatsoenlijk Bij de vastrentende waarden is de animo voor staatsobligaties nog iets verder gedaald. Van der Stee: Wil je al een fatsoenlijk rendement behalen dan ben je aangewezen op Franse, Belgische of Zuid-Europese obligaties. Maar daarmee voer je het risico steeds verder op. Met de kans dat je je geld uiteindelijk niet terugkrijgt. Daar zit je als belegger natuurlijk ook niet op te wachten. Op bedrijfsobligaties zijn de marges nog wel aantrekkelijk; gemiddeld zo n 150 tot 200 basispunten bovenop het rendement op staatsleningen. Daarmee doelt Van der Stee niet op leningen van bedrijven met een triple A-rating zoals Nestlé, Coca-Cola of Microsoft, maar op bijvoorbeeld triple B-bedrijfsobligaties: effecten die nog net behoren tot de veilige categorie investment grade. Meer cash Gezien de lage rente op relatief veilige staatsobligaties en de hoge volatiliteit in de markt acht de bank het ook raadzaam iets meer cash aan te houden dan normaal. Ter illustratie wijst Van der Stee op het rendement op Duitse staatsleningen, summum op het gebied van veilige beleggingen. De 10-jaarsrente is sinds begin 2012 ruim 23 basispunten gedaald tot een povere 1,64%. Onder dergelijke omstandigheden kunnen beleggers volgens de econoom beter kiezen voor meer cash. Grondstoffen staan bij Van Lanschot op neutraal. Zorgen over de Chinese economie en afnemende groei in Europa drukken de prijzen. Voor olie komt daar nog bij dat spanningen rondom Iran, de op vier na grootste olieproducent ter wereld, zijn weggeëbd, waardoor de olieprijs weer langzaam daalt. Overigens blijven de vooruitzichten voor grondstoffen op de lange termijn onveranderd goed. Goud heeft de laatste zes maanden iets van zijn glans verloren. Volgens de bank houdt dit onder meer verband met de gunstige economische gang van zaken in de VS en de afgenomen kans op nieuwe monetaire maatregelen aan beide zijden van de Atlantische Oceaan. Van invloed is ook het besluit van India om de belasting op de import van goud te verhogen. India, waar goud een belangrijke rol speelt in de culturele tradities, is de grootste goudconsument ter wereld, samen met China. Overigens adviseert Van Lanschot beleggers niet al hun goud van de hand te doen. Mochten de centrale banken toch besluiten tot verdere monetaire verruiming, dan zal de goudprijs daar ongetwijfeld positief op reageren en bovendien blijft het risico van hogere inflatie op lange termijn bovengemiddeld, besluit de Van Lanschotstrateeg.
Close to the Pro s. Van Lanschot Senior Open 22 t/m 24 juni Haagsche Golf & Country Club Kijk voor meer informatie op www.vanlanschotsenioropen.nl Hoofdsponsor: Partner: Sponsoren:
16 PurSang 2 2012 275
PurSang 2 2012 17 bankjes Van Lanschot 275 jaar Al 275 jaar is Van Lanschot een onafhankelijke bank, met Nederlandse wortels. Dat willen we graag vieren. Maar bescheidenheid past ons ook. Want ons succes kan niet zonder het vertrouwen van onze relaties en daarom doen wij nu iets terug. Voor elk jaar van ons bestaan plaatsen wij een bank in Nederland. Op een speciale of bijzondere plek, waar het goed toeven is. Waar u tot rust kunt komen, waar zaken kunnen bezinken of worden beklonken, waar vooruit wordt gekeken, wordt gemijmerd en genoten. Waar een goed gesprek plaats kan vinden. Zoals wij ook graag een goed gesprek voeren met u. In alle rust. Om te bespreken wat u bezig houdt en vooral ook wat wij voor oplossingen voor u kunnen aanreiken. Een bankje staat bij ons symbool voor de dialoog. Om uiteindelijk verder te komen, u verder te brengen. Waar staat uw favoriete bank? Elke Nederlander kan via www.275bankjes.nl een suggestie doen om een bankje te plaatsen op een mooie, unieke of bijzondere locatie. De gekozen plek ligt op Nederlands grondgebied en is openbaar toegankelijk. Dit kunnen locaties zijn die typisch Nederlands zijn, waar zich de afgelopen 275 jaar belangrijke gebeurtenissen hebben afgespeeld, die uitzicht bieden op belangrijk cultureel erfgoed of met een uitzicht op nog onbekende pareltjes. Uit alle inzendingen kent Van Lanschot 275 bankjes toe en zorgt voor plaatsing van het bankje. Kijk op www.275bankjes.nl en geef vanaf 29 mei uw favoriete locatie aan. Van Lanschot bestaat in juli 275 jaar. We zijn daarmee de oudste onafhankelijke (private) bank van Nederland. Het begon allemaal in 1737 toen Cornelis van Lanschot als meester werd toegelaten tot het Kramers- en Tingietersgilde in s-hertogenbosch. Hij begon een klein- en groothandel in koloniale waren. Zijn eerste inkopen dateren van 22 juli 1737. Daarmee was het fundament gelegd voor het latere bankiershuis Van Lanschot. Wij gaan lang terug. Onze oude wortels geven karakter en stabiliteit. In de afgelopen 275 jaar hebben we flinke stormen doorstaan. Een krachtig bewijs voor onze behouden koers en soliditeit. En zo kijken we ook naar de toekomst. Solide en met grote gedrevenheid om voor iedere cliënt het beste resultaat te behalen.
18 PurSang 2 2012 SCOPE AANDELEN Welke aandelen zijn (minder) interessant? Beleggen in individuele aandelen is vaak een kwestie van emotie. Maar wat vinden de professionele analisten van een bepaald aandeel? Total Stevig investeren in nieuwe projecten Van Lanschot heeft een positieve opinie op Total. Om het operationele rendement op een hoger niveau te krijgen, is de onderneming gestart met het opschroeven van de exploratieactiviteiten en investeert het bedrijf stevig in nieuwe projecten. De eerste effecten hiervan waren in 2011 al zichtbaar. Daarnaast is Total bezig om laagrenderende en niet-kernactiviteiten af te stoten. Dit proces mag in onze ogen nog wel een tandje sneller gebeuren. De samenvoeging van de laagrenderende raffinage- en chemieactiviteiten heeft nog niet geleid tot echte kostenbesparende maatregelen zoals het sluiten van raffinaderijen. Total is in onze ogen aantrekkelijk gewaardeerd met een opwaarts koerspotentieel van meer dan 30%. In de huidige aandelenkoers zit volgens ons waarderingsmodel geen omzetgroei en een daling van de operationele marge voor de komende vijf jaar verdisconteerd. Wij voorzien een positiever scenario. Een gematigde omzetgroei van gemiddeld 2% per jaar en een operationele marge die minder hard daalt dan waar de markt vanuit gaat. Analist: Albert Tamming, Van Lanschot France Télécom Kwaliteit van netwerken verhogen France Télécom is actief op het vaste net en houdt zich bezig met mobiele telefonie (Orange), internet (Wanadoo) en zakelijke dienstverlening. Dat Van Lanschot positief is op dit aandeel komt vooral door de aantrekkelijke waardering. Het opwaarts koerspotentieel is meer dan 30% op basis van ons waarderingsmodel. Daarnaast is het dividendrendement van 12% zeer aantrekkelijk. De kwaliteit van de onderneming is neutraal. Wij verwachten dat de omzet en de operationele marge de komende jaren licht onder druk komen als gevolg van de zwakke Europese economie en de toegenomen concurrentie op de thuismarkt. Tegenwicht zal moeten komen van de verwachte omzetgroei in de opkomende landen en van de geplande kostenverlagingen. France Télécom wil gedurende de periode 2010-2015 de kapitaalsinvesteringen opvoeren om de kwaliteit van de verschillende netwerken te verhogen. Gezien de vrije kasstromen is daar voldoende ruimte voor. De balansstructuur is goed. Het bedrijf heeft voldoende flexibiliteit om de schuld naar eigen inzichten aan te passen. Analist: Albert Tamming, Van Lanschot RWE Verdienkracht energiereus enorm onder druk RWE is de Duitse energiereus die we in Nederland kennen van de overname van Essent in 2009. Van Lanschot heeft een neutrale opinie op RWE. De verdienkracht van het bedrijf staat sinds 2011 enorm onder druk. Extern zet de overcapaciteit in deze kapitaalintensieve sector druk op prijzen en marges. Tevens moet RWE de kerncentrales vervroegd sluiten op last van de Duitse overheid. Intern is het bedrijf bezig met een scala aan maatregelen om de balans te versterken. Positief is dat deze maatregelen minder schadelijk blijken voor de winst dan aanvankelijk verondersteld werd. Inmiddels zijn er ook al flinke stappen gezet. Zo is er in december 2011 extra kapitaal opgehaald en zijn er onderdelen aangewezen die afgestoten gaan worden. Op de waardering van het aandeel zijn we neutraal. Het dividendrendement van 5,8% ligt boven het Europese gemiddelde van 4,2% Analist: Thierry Parihala, Van Lanschot
SCOPE AANDELEN PurSang 2 2012 19 Disclaimer: Geen van de analisten heeft een belang in de door hen beschreven aandelen. Wilt u meer informatie over beleggen in aandelen? Neem dan contact op met uw adviseur. Philips Op lange termijn oninteressant Philips heeft nauwelijks rentedragende schulden of ongedekte pensioenverplichtingen; zijn uitdaging is het verbeteren van structurele winstgevendheid en omzetgroei. Op lange termijn vinden de analisten van Kempen Philips een oninteressante belegging. De voornaamste reden is de aanhoudende concurrentiedruk in combinatie met de technologische verschuivingen die ervoor zorgen dat Philips moeite heeft structurele competitieve voordelen te behalen. Philips doet het eigenlijk niet beter dan de concurrentie door gebrek aan spannende innovaties en een relatief starre ondernemingsstructuur. Kempen denkt dat de nodige reorganisaties en acquisities de winst en kasstroom zullen blijven verstoren op middellange en lange termijn. Op korte termijn zien wij opwaarts koerspotentieel, simpelweg omdat beleggers en analisten geen vertrouwen hebben in het winstherstel in 2012/13 terwijl de onderneming duidelijk vasthoudt aan haar agressieve doelstellingen voor 2013. Op basis van onze conservatieve operationele margeschatting van 8% voor 2013 handelt Philips op een aantrekkelijke koerswinstverhouding van 10. Kopen is ons advies met een 12-maandskoersdoel van 18,20. Analist: Erwin Dut, Kempen & Co Unilever Wereldspeler met twee gezichten Unilever is een bedrijf met twee gezichten, een nauwelijks groeiende voedingsbusiness, vooral actief in de verzadigde markten van West-Europa en Noord-Amerika en een sterk groeiende personal care business, actief in vooral opkomende markten. Deze tweedeling is de afgelopen jaren nog duidelijker geworden door de economische groeiverschillen in de diverse regio s. Echter, op groepsniveau doet de omzetgroei van Unilever niet onder voor concurrenten als Danone of Nestlé. De analisten van Kempen zijn op lange termijn positief over Unilever. De combinatie van concurrerende merken, hoge blootstelling naar opkomende markten en een sterk management zal de winstgroei en aandeelhouderswaarde waarborgen. Het probleem met Unilever is de waardering: het aandeel is onderdeel van de duurste sector op de beurs. Een koers-winstverhouding van 16 en een dividendrendement van 3,5% zal de koers ondersteunen, maar geeft niet heel veel ruimte voor opwaarts potentieel op korte termijn. Houden is het advies, met een 12-maandskoersdoel van 25,20. Analist: Erwin Dut, Kempen & Co ING Last van de verslechterde economische condities Het is een hele taak voor ING om aan de ontbundelingsvereisten van de Europese Commissie te voldoen. Ondanks dat de analisten van Kempen hier wat positiever op zijn geworden naar aanleiding van de beslissing om de Aziatische verzekeringsactiviteiten apart te verkopen, blijven ze van mening dat het minimaal tot 2014 zal duren voordat ING dividendbetalingen zal kunnen hervatten. Operationeel gezien heeft ING een lastige periode, zowel binnen de verzekerings- als de bankactiviteiten. Binnen de verzekeraar leiden de Amerikaanse annuïteiten tot grote afschrijvingen terwijl de volatiele kapitaalmarkten hun tol eisen op de solvabiliteit. Binnen de bank heeft ING last van de verslechterde economische condities binnen Europa wat tot hogere voorzieningen leidt. De combinatie van het verkopen van de verzekeraar, afbetalen van de Nederlandse staat ( 4,5 miljard) en de stijgende kapitaalseisen binnen zowel de bank als de verzekeraar is niet aantrekkelijk. Kempen hanteert een verkoopadvies met een 12-maandskoersdoel van 4,40. Analist: Frederic van Daele, Kempen & Co
20 PurSang 2 2012 IN GESPREK MET CLIENT Ondernemer Maarten Halma Ik wil scoren Deskundig, driest en doelgericht. Zelfbewust, veeleisend en kritisch op anderen én zichzelf: dat is ondernemer Maarten Halma (43). In 2001 zette hij vanuit zijn slaapkamer een bedrijf op in de verpakkingsindustrie. Anno 2012 is hij mede-eigenaar en algemeen directeur bij de Paardekooper Groep, nagenoeg marktleider in Nederland. Tekst: Egbert-Jan Riethof Fotografie: Willem Jan Ritman Bescheiden, ik? Maarten Halma kan een glimlach niet onderdrukken. In 2010 benoemde een vakjury hem namens MKB Nederland tot Ondernemer van het Jaar. Halma Packaging BV was immers met klanten als Douwe Egberts, Multi-Vlaai, Plus, Jumbo, AH, Segafredo, Bakkersland en Hema van regionale groeibriljant uitgegroeid tot wereldspeler. De jury gaf hoog op van Halma s betrokkenheid bij de regio en van zijn bescheidenheid. Maarten Halma: Trots ben ik wel, bescheiden, nee. Ik ben natuurlijk een goede ondernemer, dat weet ik ook wel. Maar buiten werktijd, in sociale contacten, heb ik het nooit over zakelijke successen. Wat is de zin? Misschien komt het misverstand daardoor. Maarten Halma: Ik voer nuttige harde gesprekken, laatst nog over gebaksdozen