Perspectief voor vastgoed Van visie naar mogelijkheden Presentatie voor leden van Vastgoed Belang afdeling Zuid Geert Dirkse Rabo Real Estate Finance 30-10-2017
Rabobank Vastgoed kernsector in Bankieren voor Nederland Financieringsoplossingen voor toekomstbestendig vastgoed Banking for food Bankieren voor Nederland
Vastgoedwereld van morgen Driving forces Slim Duurzaam Internet of Things Blockchain API Klimaatverandering Energie transitie Robotica 3D-productie Virtual Reality Artificial Intelligence Hergebruik materialen Leegstand oplossen
Technologieën Hoe nieuwe technologie ingezet kan worden voor een laagdrempelige toepassing bij de woonconsument Marjet Rutten: Bouwen en wonen in 2020 https://youtu.be/up7oujwtvo8 4
Rabo Real Estate Finance Focus op innoveren en verduurzamen Financieringsoplossingen voor toekomstbestendig vastgoed Innoveren Slim stimuleren Leefomgeving Duurzaam versterken
Leefomgeving versterken Toekomstbestendig vastgoed is een breed begrip Zuinige gebouwen Gezonde locaties Maatschappelijke impact Duurzame ondernemers
Leefomgeving versterken Toekomstbestendig vastgoed: meer dan energielabels Zuinige gebouwen, duurzame energie Acceptatie Pricing Financieren
Leefomgeving versterken Toekomstbestendig vastgoed: gezonde locaties Gezonde locaties, levensvatbare markten In 6 jaar tijd heeft de Rabobank Dat is vergelijkbaar met Kantoren werden het meest getransformeerd Door transformatie ontstonden al 1,5 miljoen m 2 transformatie gefinancierd 300 voetbalvelden 878.000 m 2 kantoor 9.500 nieuwe woningen
Maatschappelijke impact: Carbon-6 9
Maatschappelijke impact : C-mill 10
Leefomgeving versterken Toekomstbestendig vastgoed: maatschappelijke impact Stimuleren kansrijke (her)ontwikkelingen, van klein tot groot Iconen Locaties Volumes Lokaal A dam Toren Amsterdam Hyde Park Hoofddorp SoZaWe Den Haag Koningsoord Berkel -Enschot
Leefomgeving versterken Toekomstbestendig vastgoed: businessmodel klanten Duurzaam ondernemen en samenwerking stimuleren
Perspectief op regionaal niveau 13
Vastgoedmarkt van vandaag Veel signalen op groen Vraag/opname Aanbod/leegstand Innoveren stimuleren Kantoren Stijgend Dalend Winkels Stijgend Hoog, dalend Bedrijfsruimte Leefomgeving Sterk stijgend versterken Woningen Sterk stijgend Hoog, dalend Dalend Nieuwbouw Laag, stabiel Laag, stabiel Stijgend Stijgend Huurprijs Stabiel Dalend Licht stijgend Stijgend Beleggingsinvesteringen Hoog, licht stijgend Stijgend Stijgend Stijgend Rendement huurinkomsten Stabiel, positief Stabiel, positief Stabiel, positief Stabiel, positief Waardeontwikkeling Negatief, stijgend Negatief, stijgend Positief, stijgend Positief, stijgend
Landelijke kantorenmarkt De kantorenleegstand is het laatste jaar gedaald van 17,3% naar 15,9% (bron: R.L. Bak). Door transformaties neemt het aanbod af, maar de verhouding tussen vraag en aanbod is in veel gebieden uit balans. Goed bereikbare centrale locaties in steden zijn in trek. Vraag verlegt zich naar flexibelere contractvormen (o.a. flexkantoren). Veel beleggingsactiviteit in de Randstad van grote (internationale) beleggers in moderne kantoren. Regionaal zijn vooral lokale beleggers actief, die met gefundeerde lokale kennis en een sterk netwerk goede rendementen behalen. Op langere termijn concentreert kantoorwerkgelegenheid zich in grotere kantoorsteden.
Regionale kantorenmarkt Kerkrade Heerlen Sittard-Geleen Maastricht Voorraad 131.900 442.300 492.100 507.700 Aanbod 17.800 80.500 33.700 82.500 Opname gem. 2011-2015 900 18.600 4.900 12.400 Opname 2016 2.800 8.500 400 13.900 Leegstand 23,6% 12,8% 9,8% 12,8% Huurprijzen 60-110 70-125 70-130 90-140 Bron: R.L. Bak, Calcasa, Vtis, Kantorenmonitor Limburg 2016
Transformatie biedt kansen Bij langdurige leegstand helpt investeren of renoveren niet altijd In 2015 zorgden transformaties voor 10% van de totale groei van de woningvoorraad (CBS) Wetgeving energielabels versneld transformatie Speelt in op woningtekort (focus binnenstedelijk bouwen ipv buitenstedelijk) Wat is van belang: Locatie Indeling kantoorpand Kosten renovatie vs transformatie https://economie.rabobank.com/publicaties/2017/juli/kantoren-omvormen-totwoningen-transformatieatlas-nederland/
Landelijke bedrijfsruimtemarkt Stijging van de ruimtevraag, vooral naar logistiek vastgoed en moderne objecten. Huurprijzen stijgen hierdoor. Door e-commerce meer vraag naar objecten vlakbij afzetgebieden. Gebruik van bedrijfsruimte wordt flexibeler, de gemiddelde levensduur daalt en de terugverdientijd wordt daardoor een kritische factor. Veel vraag richt zich op nieuwbouw, terwijl verhuurperspectief van minder courant bestaand vastgoed verslechtert. Beleggingsvraag richt zich op economische kernzones. Door lage rente meer vraag van particulieren voor aankoop eigen bedrijfsgebouw.
Regionale bedrijfsruimtemarkt Kerkrade Heerlen Maastricht Sittard-Geleen Voorraad 578.300 836.700 984.400 1.461.500 Aanbod 54.200 92.700 143.600 145.600 Opname gem. 2011-2015 7.300 12.600 11.200 34.900 Opname 2016 10.200 11.200 17.900 12.200 Huurprijzen 20-45 Bronnen: Calcasa
Landelijke winkelmarkt Het draagvlak voor winkelvoorzieningen verschuift door online winkelen, vergrijzing en verstedelijking. Hierdoor polarisatie tussen winkelsteden- en gebieden. Wederverhuurbaarheid niet overal gelijk. Minder traditionele detailhandel in objecten, meer alternatieve functies zoals diensten en horeca, maar ook wonen. De landelijke winkelleegstand bedraagt 9,6%, maar grote verschillen tussen typen winkelgebieden en regio s. Beleggingen gericht op sterke steden en toplocaties binnen winkelgebieden.
Regionale winkelmarkt Kerkrade Sittard-Geleen Maastricht Heerlen Voorraad 105.400 223.800 233.900 309.100 Opname gem. 2011-2015 722 3.100 6.000 6.000 Opname 2016 400 1.200 22.800 14.900 Leegstand (landelijk 9,6%) 19,5% 15,5% 9,6% 18,8% Huurprijzen* 75-150 75-300 200-1.500 125-550 Bronnen: Locatus, Calcasa, Vtis * Huurprijs heeft betrekking op courante winkelunits in centraal winkelgebied (60-200 m 2 ).
Minder meters voor aantrekkelijker centrum Compacter winkelcentrum in Emmen als antwoord op leegstand Meer koffietentjes en lunchrooms, minder winkels in de stad Winkels maken plaats voor horeca in grote Friese plaatsen
Winkelmarkt: leegstand Kerkrade Heerlen Maastricht Aanvang / frictie Langdurig Structureel Bron: Locatus
Winkelmarkt: RRI-klasse Kerkrade Heerlen Maastricht 050 < RRI-index <= 070 070 < RRI-index <= 090 090 < RRI-index <= 110 110 < RRI-index <= 130 130 < RRI-index <= 150 Bron: Locatus
Rabobank Real Estate Finance Ons vastgoedfinancieringsbeleid 1. Faciliteren financieringsbehoefte ondernemers 2. Klantcontact via lokale bank of wholesale Utrecht 3. Focus op Nederland, geen buitenlands vastgoed 4. Wij sluiten geen regio s op voorhand uit 5. Voorwaarden: combinatie ondernemer - vastgoed 6. Duurzaamheid integraal onderdeel beleid
Rabobank Real Estate Finance Hulpmiddel voor verduurzaming 1. Web applicatie www.cfp.nl 2. Beschikbaar vanaf 01-2018, gefaseerd in te voeren 3. Vastgoedportefeuille wordt ingelezen 4. U krijgt toegang tot website en maatregelen 5. Investering, besparing, nieuw energielabel 6. Uw relatiemanager geeft u bericht
27
28
29
Key take aways Tot slot 1. Vastgoedmarkt trekt fors aan 2. Regionale verschillen zijn groot. 3.. lokale kennis kan meer dan ooit het verschil maken 4. Duurzaam vastgoed wordt de scheidslijn 5. Lange termijn zekerheden maken plaats voor meer exploitatie gedreven oplossingen
Meer weten? Volg onze updates VastgoedUpdate 3 e kwartaal 2017 BouwUpdate 3 e kwartaal 2017 https://www.rabobank.nl/bedrijven/cijfers-en-trends/vastgoed/