09 Mehodebreuen Jan van den Brae Thomas Kraan en Joer Roes Sassche Mehoden (0006) Den Haa/Heeren 200
Verarn van eens. = eevens onbreen * = voorop cjfer ** = nader voorop cjfer x = ehem = nh = (nden vooromend ussen wee eaen) o en me 0 (00) = he ea s ener dan de hef van de eozen eenhed nes (ban) = een cjfer an op osche ronden ne vooromen 2008 2009 = 2008 o en me 2009 2008/2009 = he emddede over de jaren 2008 o en me 2009 2008/ 09 = oosjaar boejaar schoojaar enz. bennend n 2008 en endend n 2009 2006/ 07 2008/ 09 = oosjaar boejaar enz. 2006/ 07 o en me 2008/ 09 In eva van afrondn an he vooromen da he weereeven oaa ne overeensem me de som van de eaen. Coofon Uever Cenraa Bureau voor de Sase Henr Faasdreef 32 2492 JP Den Haa Prepress Cenraa Bureau voor de Sase - Grafmeda Omsa TeDesn Roerdam Inchnen Te. (088) 570 70 70 Fax (070) 337 59 94 Va conacformuer: www.cbs.n/nfoservce Besenen E-ma: veroop@cbs.n Fax (045) 570 62 68 Inerne www.cbs.n ISSN: 876-0333 Cenraa Bureau voor de Sase Den Haa/Heeren 200. Verveevoudn s oeesaan ms he CBS as bron word vermed. 60650006 X-37
Inhoudsopave. Inedn...5. Aemene beschrjvn en eeswjzer... 5.2 Afbaenn en reae me andere hema s... 6.3 Paas n he sassch proces... 7 2. Kwanfceren va herbereenen...8 2. Kore beschrjvn... 8 2.2 Toepasbaarhed... 9 2.3 Uebrede beschrjvn... 9 2.3. Schaers van sanden en onwenen...9 2.3.2 Herbereennen... 2.3.3 Aernaeve herbereennsmehoden... 2.3.4 Baccasn procedures...2 2.4 Voorbeed: SBI-overan voor de economsche saseen... 5 2.4. De SBI voor economsche saseen...5 2.4.2 Srafcae voens de oude nden SBI 93...5 2.4.3 Srafcae voens de neuwe nden SBI2008...8 2.4.4 Toepassn van de varaneschaers bj he seeproefonwerp...8 2.4.5 Baccasen...9 2.5 Kwaesndcaoren... 9 3. Expermenen...2 3. Kore beschrjvn... 2 3.2 Toepasbaarhed... 2 3.3 Uebrede beschrjvn... 22 3.3. Inedn...22 3.3.2 Prncpes van proefopzeen...23 3.3.3 Proefopzeen...23 3.3.4 Seeproefomvan...25 3.3.5 Tradonee anaysemehoden voor expermenen...26 3.3.6 Desn-based anaysemehoden voor expermenen n ansseeproeven...27 3.4 Correren van reesen... 29 3.5 Voorbeed... 3 3
3.6 Kwaesndcaoren... 32 4. Tjdreesmodeen...34 4. Kore beschrjvn... 34 4.2 Toepasbaarhed... 34 4.3 Uebrede beschrjvn... 35 4.3. Unvarae srucuree jdreesmodeen...35 4.3.2 Muvarae srucuree jdreesmodeen...36 4.3.3 Sae Space vorm...39 4.3.4 Kamanfer...4 4.3.5 Correce...42 4.3.6 Aernaeve nervenes...42 4.3.7 Transformae van de doevarabeen...43 4.3.8 Sofware...44 4.4 Voorbeed... 44 4.5 Eenschappen... 47 4.6 Kwaesndcaoren... 49 5. Lerauur...5 4
. Inedn. Aemene beschrjvn en eeswjzer De msse van he CBS s he verzameen beweren en pubceren van onbewse en reevane sassche nformae over aere aspecen van de Nederandse samenevn. Om onwenen e unnen beschrjven worden vee sassche processen connu n de jd uevoerd of me vase jdnervaen herhaad. Door de opze van sassche processen zovee moej onewjzd e aen worden jdreesen verreen de de onwen van een verschjnse door de jd heen zo oed moej beschrjven. He bjf echer onvermjdej om de opze van een onderzoe van jd o jd e herzen. Daaverzamensmehoden en vraenjsonwerpen unnen verouderen waardoor vanu waesoverwenen aanpassnen noodzaej zjn. Daarnaas word eïnveseerd n onderzoe naar de onwen van neuwe waarnemnsraeeën de voora erch zjn op he reaseren van noodzaeje osen- en asendruvermndern. Bj vodoende wae word prmare waarnemn vervanen door secundare waarnemn u resers. Inden prmare waarnemn noodzaej s za d zovee moej va mxed-mode worden uevoerd om de osen van de prmare daaverzamen zovee moej e reduceren. Verandernen n de opze van he sassche proces unnen de uomsen sysemasch beïnvoeden. D heef o evo da de jdreesen de de onwen van ndcaoren beschrjven worden versoord. He verschjnse da een wjzn n de onderzoesopze de jdrees van een ndcaor versoor word orwe aanedud me de erm mehodebreu. Inden op een bepaad momen verandernen worden doorevoerd n he sassche proces s he wensej da an worden aaneeven hoe roo he effec hervan s op de schanen van de beanrjse ndcaoren. Herdoor an de auonome onwen van een ndcaor worden escheden van he effec van de verandernen n de onderzoesopze op de uomsen. Voor vee ebruers s de verejbaarhed van de sassche nformae me he vereden een beanrj onderdee van de reevane van de sassche oupu. Daarom worden n d hemarappor mehoden beschreven de de nadee effecen van een heronwerp op de connuïe van reesen zovee moej beperen. De aard van de verandernen n he heronwerp s mede bepaend voor de wjze waarop mehodebreuen ewanfceerd unnen worden. Inden he heronwerp zch beper o verandernen n cassfcaes seeproefaders of de verwern of de anayse van een seeproefonderzoe dan unnen breuen n aar worden ebrach door dezefde daa e verweren voens he reuere en he verneuwde proces. In hoofdsu 2 word een mehode beschreven om he effec van een verandern n cassfcaes e wanfceren en e correren. Inden verandernen paas vnden n de waarnemn van een seeproefonderzoe s he dooraans 5
onvermjdej da een rooscha vedexpermen moe worden uevoerd. Sassche mehoden voor he onwerpen en anayseren van rooschae vedexpermenen n een reuer survey onderzoe worden beschreven n hoofdsu 3. In d hoofdsu worden oo mehoden beschreven om reesen e correren voor de waarenomen breuen. Ten soe an de omvan van mehodebreuen worden escha door he uvoeren van een nerveneanayse me behup van een esch jdreesmode. Deze mehode word beschreven n hoofdsu 4. Anayseren en correren van mehodebreuen s een onderwerp waarbj een roo scaa van sassche mehoden oeepas an worden. In deze bjdrae word neaan op herbereenen ebru maend van seeproefmehoden onwerp en anayse van proeven en jdreesanayse. De scope van onwerp en anayse van proeven s breder dan van herbereenen en he ebru van jdreesmode. Daarom s omwe van de omvan van he documen he onderdee onwerp en anayse van proeven en opzche van de andere wee onderwerpen wa obaer behanded. Naas deze dre mehoden unnen n specfee suaes andere mehoden meer esch zjn voor he wanfceren en correren van mehodebreuen. Op he momen da deze suae n de praj voordoe an de Mehodenrees hermee uebred worden. To so word vermed da me name de desn-based anaysemehoden voor rooschae vedexpermenen en de jdreesmodeen voor he schaen en correren van mehodebreuen no verder door onwed an worden. Op deze onderdeen za deze bjdrae voor de Mehodenrees n de oeoms aanevud unnen worden..2 Afbaenn en reae me andere hema s Mehodebreuen doen zch voor n reesen de zjn verreen va drece schaers u de seeproefheore zoas de Horvz-Thompsonschaer en de eeneraseerde reresseschaer. In d hoofdsu word oo neaan op he schaen van varanes he bepaen van de mnmae seeproefomvan en de aocae over de sraa. Deze onderwerpen worden uebreder behanded n de Mehodenrees over seeproefheore Bannn en Knonerus (200). In hoofdsu 2 word aaneeven da bj bepere seeproefomvanen modemae schansmehoden ebru unnen worden om de precse van drece schaers e verbeeren. Deze echneen zjn nader uewer n de Mehodenrees over modema schaen. Onder d hema s een Mehodenreesbjdrae eschreven over synhesche schaers en enedomenschaers op bass van emende modeen (Boonsra en Bueens 2007). Tevens s een Mehodenreesbjdrae eschreven over enedomenschaers op bass van srucuree jdreesmodeen (Van den Brae en Kre 200). De Mehodenreesbjdrae over srucuree jdreesmodeen veroon roe raavaen me de echneen beschreven n hoofdsu 4 van deze bjdrae de oo ebaseerd zjn op srucuree jdreesmodeen. Mehodebreuen onsaan doorda verandernen n he sasche proces worden doorevoerd. In deze bjdrae voor de Mehodenrees word beschreven hoe de 6
effecen van deze verandernen op de uomsen unnen worden ewanfceerd. Voor een waaeve nerpreae van de waarenomen effecen onsaan reaes me onderdeen van de Mehodenrees de de onderdeen van he waarnemnsproces beschrjven. Herbj aa he om Mehodenreesbjdrae over benadernssraeeën deehema s responsverhoende maareeen bj bedrjfsenquêes (Berenbosch 2009) responsverhoende maareeen bj socae saseen (Luen 2009) aemene beschrjvn en un-mode desns (Beuenhors en Kerssemaers 200) mxed-mode benadern (Beuenhors en Schouen 200) Mehodenreesbjdrae over vraenjsonwen (Gesen e.a. 200) en de Mehodenreesbjdrae over fouenbronnen (Behehem 200)..3 Paas n he sassch proces Kwanfceren en anayseren van mehodebreuen an op verschende paasen effec hebben op de verwern van mcrodaa omda deze bjvoorbeed opneuw moeen worden ecodeerd. Vervoens rjp deze mehode n op he schansproces nden reesen opneuw worden bereend va sandaard schansechneen u de seeproefheore. Inden op een macromehode word ecorreerd an d worden ezen as een weede sap n he schansproces. He wanfceren en correren van mehodebreuen va jdreesmodeen an worden ezen as een exra anaysesa de paas vnd na he schaen. De npu voor de jdreesmodeen zjn mmers de jdreesen de va he reuere schansproces zjn samenesed. Onwerp en anayse van vedexpermenen rjp n op bjna he ehee sassche verwernsproces. D om omda va deze aanpa de oude en de neuwe opze van he seeproefproces parae aan eaar uevoerd denen e worden. Na afronden van bede processen s een aanvuende anayse noodzaej om hypohesen over de mehodebreuen e oesen. 7
2. Kwanfceren va herbereenen 2. Kore beschrjvn Bj vee saseen word ebru emaa van onderverdenen bnnen de popuae. Men an bjvoorbeed eïneresseerd zjn n resuaen voor een dee van de popuae. In da eva spree men van domenen waarover men uspraen w doen. Zo s er bnnen de economsche saseen een cassfcae naar acveen van de bedrjven. De cjfers worden dan per acve epubceerd. He s dooraans effcën om de onderverden n domenen waarnaar epubceerd word oo e ebruen as srafcaevarabee n een zoenaamd esrafceerd seeproefonwerp. Herdoor word de precse van de schanen per domen verhood. Daarnaas s he moej om de seeproefomvan per domen e bepaen zoda bj de seeproefren beer reenn an worden ehouden me vooraf especfceerde precse esen voor de domenschanen. Daarom va de onderverden van de popuae n sraa voor de seeproefren vaa samen me de onderverden n domenen waarnaar epubceerd word; noodzaej s d echer ne. Economsche of socoosche onwenen of neuwe reeevn unnen een wjzn van de reevane onderverden n deepopuaes waarnaar epubceerd word nod maen. He s dan neressan om e reconsrueren wee cjfers n eerdere jaren zouden eden voor de neuwe domennden uaande van responseevens de verzamed zjn voens he oen ebrue oude seeproefonwerp. D noem men erueen of baccasen. Omeeerd an he neressan zjn e bezen wa de onwen s n de oude domenen n jaren na de wjzn. Seeproeven worden vaa onworpen door e jen voor wee seeproefaanaen per sraum de e verwachen nauweurheden van de schaers (uedru n seeproefvaranes) voor reevane domenen zo en moej zjn eeven een bepaade oae seeproefomvan. De overan op een andere nden vraa exra aandach bj de bereenn van de seeproefvaranes de bj he maen van zo n onwerp nod zjn. In d hoofdsu word beschreven op wee maner nveauschanen unnen worden emaa voor een herzene domennden en de bjbehorende seeproefvaranes. D ebeur me he oo op erueen en baccasen d.w.z. he reconsrueren naar he vereden van reesen van een herzene cassfcae uaande van hsorsche responseevens. In d hoofdsu worden voornamej zoenaamde desn-based schansmehoden u de seeproefheore oeepas. D zjn schansmehodeen de voornamej ebaseerd zjn op de eenschappen van he seeproefonwerp. Andere echneen de meer expce ebru maen van sassche modeen zuen or worden benoemd. 8
2.2 Toepasbaarhed De mehode s oepasbaar wanneer men voor domenen de zjn ebaseerd op een herzene nden w bereenen wa de oaen zjn as men de beschn heef over een se seeproefdaa de zjn waarenomen onder de oude nden. Voor deze herbereennen s he noodzaej da voor de seeproefeemenen de cassfcae op bass van de oude en neuwe domennden beend s. Oo denen nsuansen van de seeproefeemenen voens de oorsproneje nden beend e zjn. Ueraard moeen oo de waarden van de doevarabeen voor deze seeproefeemenen beend zjn. He veres dooraans vee nspannn om e acherhaen hoe seeproefeemenen ecassfceerd op bass van de oude nden zouden worden ecassfceerd op bass van de neuwe nden. In vee evaen s d zefs ne moej zonder addonee nformae bj de bereffende seeproefeemenen e verzameen. Oo s he ne earandeerd da voor he schaen van parameers op bass van de neuwe domennden vodoende seeproefeemenen beschbaar zjn. Bj de seeproefren heef men mmers een reenn unnen houden me de mnmae seeproefaanaen op bass van de neuwe cassfcae. Een e erne seeproefmassa an resueren n onaccepabe roe desn-varanes voor de schanen van bepaade domenen. Een aernaef s da de cjfers op he eareeerde nveau van de domenen worden veraad naar een andere nden. Hervoor s een verdeeseue n ermen van overanspropores nod. Deze worden escha op bass van een seeproef waarbj voor ae seeproefeemenen de nden voens de oude en de neuwe cassfcae beend s. As aernaef unnen ze worden afeed u he seeproefader. Deze wjze van erueen op macronveau ed dooraans o sabeere schaers maar he synhesche araer van deze mehode an oo sne resueren n vereenn n de uomsen. 2.3 Uebrede beschrjvn 2.3. Schaers van sanden en onwenen De behanden van herbereennen bj een wjzn n de nden van de popuae pas n de aemene heore over schanen voor deepopuaes me behup van domenschaers. In de voende deepararafen preseneren we daarom eers de heore van deze domenschaers. 2.3.. De domenschaer Uaande van de responsdaa unnen rooheden voor de popuae en deeverzamenen van de popuae escha worden. Er zjn verschende schansmehoden. We bespreen er wee de Horvz-Thompsonschaer en de Hájeschaer. 9
De Horvz-Thompsonschaer s een desn-zuvere schaer voor he popuaeoaa en word eeven door: y Y (2.3.) s s waarbj y de respons s behorende bj seeproefeemen en de nsuans van da eemen. De sommae oop dan over ae responseemenen de zjn waarenomen n de seeproef s. Wanneer bj een sase over deepopuaes (domenen) epubceerd aa worden an oo weer de Horvz-Thompsonschaer ebru worden waarbj nu esommeerd word over ae eemenen de n domen d vaen. De Horvz- Thompsonschaer voor he oaa van domen d word dan d y Y. (2.3.2) d s d In deze udrun s een ndcaorvarabee de de waarde aanneem as seeproefeemen n domen d z en de waarde 0 n ae andere evaen. He domenoaa an nauweurer escha worden door va een raoschaer ebru e maen van he beende popuae oaa van he domen. Deze schaer saa beend as de Háje schaer en word eeven door s N (2.3.3) d d d Y s y d waarbj N de omvan van de popuae van domen d s. He abe ndceer weer d de seeproefeemenen. He quoën n (2.3.3) besaa u de Horvz-Thompsonschaer voor he popuaeoaa van de doevarabeen en de Horvz-Thompsonschaer voor de omvan van de popuae voor domen d. D resueer dus n een raoschaer voor he domenemddede da vervoens word opehood me de beende popuaeomvan ( N ). Deze schaer s dooraans sabeer dan de Horvzd Thompsonschaer voor he popuaeoaa omda een over- of onderschan voor he popuaeoaa n de eer dooraans ecompenseerd word door een over- of onderschan voor de popuaeomvan n de noemer. Verder an de nauweurhed van zowe de Horvz-Thompsonschaer as de Hajeschaer verbeerd worden door ebru e maen van meer acherrondenmeren waarvoor de popuaeverdenen beend zjn va de zoenaamde eeneraseerde reresseschaer. Voor meer deas over de domenschaer verwjzen we naar Särnda e.a. (992) hoofdsuen 2 en 5.7 8 0. 0
2.3..2 Bereenen van onwenen Perode-op-perode onwenen worden bj de bedrjfseconomsche saseen vaa uedru me een roevoe bjvoorbeed de Laspeyres ndex. Voor een domen d s deze voor perode edefneerd as: Y Q =. (2.3.4) d Y d d In deze udrun s Y de schaer n domen d n perode. In de voorbeeden d zuen we voor deze schaer n somme evaen de Horvz-Thompsonschaer en n andere de Hájeschaer ezen. To zover de nroduce van domenschaers en bereennen van ndces. 2.3.2 Herbereennen Inden de nden van domenen waarnaar epubceerd word verander an he noodzaej zjn om jdreesen waarenomen n he vereden opneuw e bereenen voor deze neuwe nden. Inden he moej s om de afzonderje eemenen n de seeproef de zjn waarenomen onder de oude cassfcae n e deen naar de neuwe cassfcae dan unnen de n de vore pararaaf eïnroduceerde domenschaers voor de herbereenn ebru worden. De domenschaer (de Horvz-Thompsonschaer n verejn (2.3.2) of de Hájeschaer n verejn (2.3.3)) an mmers ebru worden om een schan e maen voor weeure domenen. Zoan he moej s om de afzonderje eemenen e cassfceren op bass van de neuwe nden unnen schanen worden emaa voor de neuwe domenen oo as he srafcaeschema van he seeproefonwerp ebaseerd s op de oude cassfcae. Men den zch we e reaseren da de oorsproneje seeproef ne s onworpen voor he bepaen van domenoaen naar de neuwe domennden. Somme domenen unnen dan e wen seeproefeemenen bevaen om vodoende berouwbare schanen e maen. Me de eschae popuaeoaen voor de neuwe domennden unnen oo onwenen en roevoeen worden escha va formue (2.3.4). In pararaaf 2.4 word een voorbeed uewer voor de overan op een andere acveennden voor economsche saseen. In deze pararaaf worden de udrunen eeven voor domenschaers voor popuaeoaen en ndces me de bjbehorende seeproefvaranes voor een esrafceerd seeproefonwerp. Een andere oepassn s he bereenen van de effecen van een neuwe nden van he seeproefader. D s uewer n Van den Brae (2007). 2.3.3 Aernaeve herbereennsmehoden De n 2.3.2 enoemde onnauweurhed as evo van sech evude domenen n de neuwe nden an dees erepareerd worden door ebru e maen van
hupnformae de voor de hee popuae beend s. D ebeur va de eeneraseerde reresseschaer ze Särnda e.a. (992) hoofdsu 0. Een andere meer effeceve mehode s ebru e maen van modeebaseerde ene domenschaers de uaan van emende neare modeen (Rao 2003) of jdreesmodeen (Pfeffermann en Burc 990). In Van den Brae (2009) word nader neaan op de oepassn van deze mehoden n de conex van he herbereenen van reesen voor neuwe domenndenen. 2.3.4 Baccasn procedures Baccasen van jdreesen s he bepaen van waarden voens een neuwe nden voor en uaande van daa u peroden oen no me de oude nden ewer werd. D an op verschende maneren. De mehoden worden nedeed n z. mcro- en macromehoden. Bj mcromehoden word ueaan van ndvduee responseevens de zo oed moej n de neuwe nden worden epas. Dan unnen oaen voor neuwe domenen worden bereend. Bj macromehoden worden deeoaen omereend naar de neuwe nden (en dus ne ndvduee responseevens). 2.3.4. Benadern op mcronveau Bj de benadern op mcronveau word ebru emaa van de Hájeschaer of de Horvz-Thompsonschaer oeepas op responsdaa u eerdere jaren. De schaers zjn eeven n verejnen (2.3.2) en (2.3.3). Om deze e unnen ebruen moe beend zjn hoe de responsdaa u eerdere jaren oen me de oude nden ewer werd pas n de neuwe nden. Voor de Horvz- Thompsonschaer s he vodoende as d voor de responsdaa beend s. Voor de Hájeschaer moe voor de hee popuae de oude nden beend zjn omda bj deze schaer oo domenomvanen ebru worden. Een probeem s n bede evaen de moej bepere cevun n de neuwe domenen. Kenedomenschaers unnen ebru worden om deze probemen e overwnnen. De hupnformae an dan seeproefdaa u eerdere peroden zjn (n een jdreesmode) of nformae u nabjeeen domenen (va een emend near mode). He voordee van de benadern op mcronveau s da de zo verreen ebaccase cjfers no seeds ebaseerd zjn op empre. De noodzaeje dubbecodernen van daa en popuae van eerdere jaren (neuwe en oude nden) maen deze mehode we arbedsnensef. 2.3.4.2 Benadern op macronveau Gezen de nadeen van de benadern op mcronveau (domenen me seche vun en de arbedsnensve van he hercoderen van ndvduee responseevens voor de neuwe cassfcae) word vaa een benadern op macronveau oeepas. De benadern op macronveau aa ervan u da schanen voor de neuwe domenen verreen unnen worden as neare combnaes van schanen voor de oude 2
domenen. Voor een neuw domen an zo n schan Y ~ dan eschreven worden as ~ Y Y (2.3.5) me Y een drece schaer voor he oaa van de varabee Y n he oude domen. He abe refereer naar de perode. De coëffcënen zjn de eemenen van een zoenaamde conversemarx de aaneven wee frace van he oaa Y erech om n domen van de neuwe nden. De nformae de ebru word om deze conversemarx op e seen s bepaend voor de wae van deze baccasn procedure. Omda de coëffcënen fraces zjn de de verden specfceren van Y over de assen van de neuwe nden ed:. De conversemarx s op verschende maneren samen e seen. Meesa word deze voor één overansperode opesed. De conversefacoren worden vervoens ebru om reesen n he vereden e bereenen voor de neuwe domennden va formue (2.3.5). Overansmarces worden afeed van een hupvarabee ze X de aaneven we aandee van deze hupvarabee van he ene domen naar he andere overaa. D ed o de voende veeebrue defne van de eemenen van de conversemarx X X me X he oaa van varabee X da n domen onder de oude nden en n domen onder de neuwe nden va. In he eva van economsche saseen an de hupvarabee dan bjvoorbeed aana bedrjven omze oeevoede waarde of aana wernemers zjn. Dereje rooheden zjn vaa beschbaar u resers waardoor de conversefacoren zef een seeproeffouen bevaen. Deze aanpa op macronveau heef echer een ser synhesch araer. Er word mmers verondersed da de overanen zoas de worden waarenomen voor de hupvarabeen oo van oepassn zjn op de doevarabeen de ebaccas moeen worden. Afhanej van de jushed van deze verondersen word me deze procedure een vereenn n de ebacase cjfers eïnroduceerd. De wae van de erueede reesen han ser af van de euze van de hupvarabee waarmee de conversefacoren worden bepaad. To nu oe s mpce verondersed da de conversemarx jdnvaran s en ebaseerd s op de hupnformae u een bepaade perode bjvoorbeed he jaar waarn over word eaan op de neuwe cassfcae. Inden me een jdnvarane conversemarx reesen worden ebaccas dan word verondersed da de fraces 3
waarmee een varabee van de oude naar de neuwe cassfcae overaa door de jd heen ne verander. D s een zeer sere modeverondersen waar dooraans ne aan vodaan s. He s bjvoorbeed zeer onwaarschjnj da neuwe bedrjfsaen door de jd heen me dezefde verhoudnen unnen worden afeed u besaande reesen. D s een weede poenëe bron van vereenn de eïnroduceerd word me baccasen op macronveau. Naarmae reesen over een anere perode worden ebaccas s de houdbaarhed van deze aanname wjfeacher. Vanu d oopun s he beer om me de mcromehode e weren of as comproms me jdafhaneje overansmarces e weren. D word nader uewer n pararaaf 2.3.4.3. Naas een hupvarabee an de doevarabee zef worden ebru om de eemenen van de conversemarx af e eden uaande van responswaarden voor de doevarabee. D voorom een ase afwen wee hupvarabee eozen moe worden. Eemen X s dan de schaer van he popuaeoaa van de eemenen de behoren o domen onder de oude nden en domen onder de neuwe nden. Bj deze aanpa unnen weer de Háje- of Horvz-Thompsonschaers worden ebru waarn dan esommeerd word over de respons eemenen de n domen naar de ene nden en domen naar de andere zen. Wanneer dan de Horvz-Thompsonschaer ebru word heef d he bjomende voordee da n de perode da me wee ndenen ewer word de ebaccase cjfers overeenomen me de domenschanen voor de neuwe domennden. D mpceer da de aansun van de ebaccase reesen va formue (2.3.5) op de drece schanen voor de neuwe domennden connu s. In andere evaen an de connue aansun va nerpoaes (ze Van den Brae e.a. 2008) bere worden. Oo voor de mehode op macronveau s een arbedsnenseve dubbecodern nod bjvoorbeed n he overansjaar. Afhanej van hoe de overansmarces worden bereend (u resers of u waarnemn me de Horvz- Thompsonschaer of me de Hájeschaers) s zo n dubbecodern nod voor de hee popuae of aeen voor de seeproefeemenen. 2.3.4.3 Benadern op macronveau me jdafhaneje conversefacoren Me de macromehode worden dooraans sabee schanen verreen voor de ebaccase reesen. He nadee van de benadern op macronveau s da bj deze procedure vereenn n de ebaccase reesen word eïnroduceerd. Een van de aannames s da de conversemarx (bepaad uaande van daa u he jaar van dubbecodern van popuae en/of seeproef) over de jaren heen consan zou zjn. D s e ondervanen door de conversemarx jdafhanej e maen. D veres echer dubbecodernen voor meer jdvaen. Men an d voor een beper aana peroden doen en dan de conversemarx nerpoeren n ussenende jaren. Naas he dubbe coderen van seeproefbesanden voor verschende jdsppen an oo ebru worden emaa van de waaeve enns van nhoudej desunden. Op bass van deze enns an worden nescha van af we momen 4
n he vereden een neuwe bedrjfsa s onsaan en hoe de nerpoae ussen de beschbare conversemarces he bese an paas vnden. 2.3.4.4 Indces baccasen Voor he baccasen van ndces an men de onderende rees voor de popuaeoaen baccasen. Deze worden vervoens ebru om de ndces voor de neuwe nden u e reenen. Er besaan oo aernaeve mehoden om ndces op macronveau e baccasen. Deze hebben as voordee da ze bereej eenvoud zjn e bereenen. Zo n mehode saa ueed n pararaaf 2.2.3 van Eurosa (2006). Voor meer nformae over baccasen op macronveau word verwezen naar Buen e.a. (2008) Van den Brae (2009) Kampen (2007) Eurosa (2006). 2.4 Voorbeed: SBI-overan voor de economsche saseen 2.4. De SBI voor economsche saseen Een voorbeed van een verandern van nden s de modernsern van de sandaard bedrjvennden (SBI) de n 2008 s neaan. De SBI s de nden van bedrjven naar acve bj een aana economsche saseen zoas de producesase (PS) de ore ermjnsaseen (KS) en de nvesernssase (IS). Bj economsche saseen s he pubcaenveau (he domen d) de ernce en he srafcaenveau ernce erus me rooeasse. Voor de SBI 93 zjn de domenen de ernceen van de nden weereeven me. Voor de SBI2008 zjn de domenen de ernceen van de SBI2008 weereeven me. 2.4.2 Srafcae voens de oude nden SBI 93 In de perode van de overan van de bedrjfsnden an voor he seeproefonwerp de SBI 93 as srafcaevarabee worden enomen. De sraa zjn dan SBI 93-ernceen erus me rooeasse. De reevane domenoaen naar SBI 93 worden dan uereend me de Horvz-Thompsonschaer en de naar SBI2008 me de Hájeschaer. Voor bede schaers zjn de nsuansen van de seeproefeemenen nod. Voor een esrafceerd seeproefonwerp zonder erueen waarbj de sraa ej zjn aan ernce naar SBI 93 erus me rooeasse ( G) worden de eerse-orde nsuansen van de respondenen eeven door n π = voor U N (2.4.) waarbj voor sraum U n de neo seeproefomvan s en N popuaeomvan. De weede-orde nsuansen nod voor varaneschaers worden eeven door de 5
6 ' ' ' ' ' ' voor voor ) ( ) ( j U j U N N n n U j N N n n. (2.4.2) Me deze nsuansen vereenvoud de Horvz-Thompsonschaer voor he popuaeoaa n perode voor ernce naar SBI 93 o de beende schaer voor een esrafceerd seeproefonwerp: n G y n N Y (2.4.3) me y de responswaarde n perode van responden u sraum. De bjbehorende varaneschaer voor een esrafceerd seeproefonwerp vo u de varane van de Horvz-Thompsonschaer door nvuen van de eerse- en weede-orde nsuansen (2.4.2) en word eeven door: G n S n N N Y V 2 ) ( ) ( me sraumvaranes 2 2 ) ( n Y y n S en eschae sraumemddeden n y n Y. Udrun (2.4.3) an nevud worden n de udrun voor de Laspeyres ndex v. (2.3.4) zoda de roevoe van perode - op perode ej s aan: Y Y Q. De udrun voor Y s anaoo aan de n v. (2.4.3) me y n paas van y. Een varaneschaer voor de Laspeyres ndex ebaseerd op de varane voor een esrafceerd seeproefonwerp G n S n N N Y Q V 2 2 ) ( ) ( me eschae sraumvaranes
7 2.. 2 ) ( n Z z n S = = (2.4.4) uedru n de resduen = y Q y z (2.4.5) en emddeden van deze resduen = = n z n Z. Deze bereenn van de varane ed nden de seeproefeemenen n opeenvoende peroden worden waarenomen. Voor paneseeproeven as ebru n de KS s d he eva. Bj cross-seconee seeproeven zjn de schanen voor de popuaeoaen ussen de opeenvoende peroden onafhanej en an de varane van de ndex worden benaderd me een eerse-orde Tayor nearsae. De popuaeoaen voor de ernceen naar SBI2008 unnen nu worden herbereend uaande van de aanpa u 2.3.2. D aa me de Háje domenschaer (verejn (2.3.3)) K G n K G n s s N n N y n N N y Y = = = = = = = = δ δ π δ π δ. (2.4.6) De bjbehorende varaneschaer s = = = K G n S n N N Y V 2 ) ( ) ( me 2 S edefneerd as n (2.4.4) me nu as resduen. Y y z δ δ = Deze schaers unnen weer worden nevud n de udrun voor de Laspeyres ndex. Dan ed voor de roevoe. = = = = = = = K G n K G n y n N y n N Q δ δ Een schaer voor de bjbehorende varane s
me 2 S K G 2 S V ( Q ) = N ( N ) n en Z ( ) 2 Y = = edefneerd as boven echer nu me z = y δ Q y δ. Wederom s er bj deze varane schaer van u eaan da de seeproefeemenen n opeenvoende peroden va een paneopze worden waarenomen. 2.4.3 Srafcae voens de neuwe nden SBI2008 Se da n he overansjaar de seeproef word eroen voens een aocae naar SBI2008. De ophon naar SBI2008 aa dan weer va de schaers afeed voor een esrafceerd seeproefonwerp en de ophon voor SBI 93 domenen an me de Hájeschaer uevoerd worden. De udrunen voor deze schaers zjn evenas de voor de bjbehorende varanes anaoo aan de schaers beschreven n pararaaf 2.4.2. Inden n he overansjaar word esrafceerd naar de neuwe SBI nden an he noodzaej zjn en behoeve van he bepaen van de seeproefomvan en aocae schanen e maen van sraumvaranes voor de srafcae naar de SBI2008 nden. Daarvoor zjn aeen seeproefeevens beschbaar van eerdere jaren oen me een srafcae naar SBI 93 ewer werd. In deze suae moeen sraumvaranes voor de neuwe nden worden escha op bass van seeproefeemenen afoms u verschende sraa onder de oude nden me moej oneje nsuansen. In deze suae an ebru worden emaa van de voende varaneschaer (Van den Brae 2009) S 2 = 2N ( N ) = j ( z z n n 2 j π j ). De weede-orde nsuansen π worden eeven door verejn (2.4.2). j 2.4.4 Toepassn van de varaneschaers bj he seeproefonwerp De n de pararafen 2.4.2 en 2.4.3 eeven udrunen voor de varanes van de verschende schaers van oaen en ndces unnen worden ebru om seeproeven e onwerpen. Op bass van esen aan de maxmaa oeaabare varane voor de uomsen an de mnmae seeproefomvan en aocae over de sraa bepaad worden. D s een onderwerp da n de Mehodenrees over seeproefheore behanded word. Voor een oepassn n de conex van de verandern van de SBI nden word verwezen naar Van den Brae (2009). 8
2.4.5 Baccasen In deze pararaaf word een voorbeed eeven van de SBI-overan bj de KS. Voor de meese ernceen s verondersed da deze onder de SBI 93 één op één overaan op de nden onder de SBI2009. Voor de Zaeje densverenn bee deze verondersen ne houdbaar. Onder de SBI 93 werd de omze onwen voor Accounans Advesbureaus Mar en opneonderzoesbureaus as één ernce epubceerd. Onder de SBI2008 s deze ernce esps n dre afzonderje ernceen. Bj he baccasen s n eerse nsane ueaan van een macromehode de er op neer wam da de ezamenje omzeonwen voor Accounans Advesbureaus Mar en opneonderzoesbureaus oo van oepassn s op de dre afzonderje ernceen. Nadere besudern door een nhoudej desunde edde o de concuse da deze mehode ed o een onreassch beed van de omzeonwen voor deze dre afzonderje ernceen. Omda bj deze ernceen de seeproefbesanden bereej eenvoud unnen worden dubbeecodeerd zjn uendej va de mcromehode de reesen voor deze dre ernceen ebaccas. Een weede voorbeed van de zaeje densverenn zjn de Archecen en Ineneursbureaus. Onder de SBI 93 werd de omze-onwen van deze bedrjfsa as één ernce epubceerd. Onder de SBI2008 s deze n wee afzonderje ernceen esps. De macromehode de veronderse da de ezamenje omzeonwen voor Archecen en Ineneursbureaus van oepassn s voor de wee afzonderje ernceen bee oo voor deze bedrjfsa ne houdbaar. Daarom zjn de reesen voor de afzonderje ernceen herbereend va de mcromehode. Een compcerend probeem bj deze ernceen s da een dee van de Archecen s overeaan naar de Ineneursbureaus. Omda deze bedrjven ne op een eenvoude wjze onden worden ecodeerd voens de neuwe cassfcae s n een vervosap no een macromehode oeepas. Daarbj s op bass van he dubbeecodeerde besand voor 2008 de frace van de omze van de Archecen bepaad de overaa naar de Ineneursbureaus. Deze frace s ebru om op macronveau de oae omze voor bede ernceen e baccasen. Heru s vervoens de omzeonwen bereend. 2.5 Kwaesndcaoren Kwaesmaen voor de n de vore pararafen beschreven schaers zjn de vereenn en de seeproefvarane. Voor de bepan van de seeproefvarane van de schaers en ndces onden we sandaardudrunen u de seeproefheore ebruen. Voor de wae van he baccasen op macronveau s evens reevan hoe oed de modeverondersen acher he ebru van de conversemarx s. De euze van de hupvarabee X s mede bepaend. De wae an aeen n jaren worden eoes waarn er een dubbecodern s. He ebru van de conversemarx voor he baccasen n ussenende jaren berus dan op de aanname van jdnvarane van de conversemarx of de edhed van de nerpoae. 9
He s dooraans er as om es e zeen over de omvan van de vereenn de opreed bj baccasen op bass van macromehoden. Voora de waaeve enns van nhoudej desunden s van bean om een nschan e maen van de pausbe van ebaccase reesen. Op bass van deze nformae unnen reasschere jdsafhaneje conversefacoren worden samenesed. 20
3. Expermenen 3. Kore beschrjvn Op he CBS worden reema expermenen uevoerd om he effec van één of meerdere verandernen n he surveyonderzoe op de beanrjse uomsen hervan e verejen. In een expermen worden de seeproefeenheden aseec verdeed over wee of meer deeseeproeven. Bj edere deeseeproef worden daa verzamed va één van de surveymehodeen. Vervoens unnen schanen worden emaa van de beanrjse doevarabeen op bass van de verschende surveymehodeen. De schanen voor deze doevarabeen unnen worden vereeen en er an worden eoes of de verschende surveymehodeen eden o snfcane verschen ussen de schanen voor de doevarabeen. Omda n een expermen de seeproefeenheden aseec verdeed zjn over de verschende behandenen s he moej e concuderen of waarenomen verschen zjn veroorzaa door de verschen ussen de surveymehodeen. 3.2 Toepasbaarhed Expermenen unnen worden oeepas om de effecen van wjznen n he surveyproces e verejen. Omda de seeproefeenheden worden erandomseerd over de verschende behandenen van he expermen word ervoor ezord da de verschen ussen deze behandenen de ene sysemasche verschen ussen de deeseeproeven zjn. Herdoor word bere da er een causaa verband ussen de behandenen en de waarenomen verschen n de doevarabeen onsaa. Expermenen zjn voora esch om de effecen van verandernen n de waarnemn en de daaverzamen van he surveyonderzoe e wanfceren. Verandernen n de waarnemn en de daaverzamen eden eroe da de mcrodaa onder de verschende mehoden ne meer conssen zjn. In een dereje suae s he noodzaej om va apare deeseeproeven daa e verzameen onder de verschende behandenen of surveymehodeen. He uvoeren van een expermen s amej osbaar. Een aernaef s de opebouwde rees e modeeren me een jdreesmode en de overan van he oude naar he neuwe onwerp expce e modeeren me behup van een nervenevarabee. Deze aanpa word nader uewer n hoofdsu 4. Inden verandernen n he surveyonderzoe zch beperen o de verwernsfase bjven de mcrodaa onder de oude en de neuwe mehode conssen. In een dereje suae unnen verschen worden bepaad door he uvoeren van een herbereenn op bass van dezefde seeproef. Oo effecen van neuwe cassfcaes van eenheden unnen op deze wjze worden vasesed na oevoen van de neuwe cassfcaevarabee ze hoofdsu 2. 2
Inden een expermen naar he effec van een heronwerp van he survey-proces rooscha opeze word s een bjomend voordee da de overan van he oude naar he neuwe onwerp mnder rsan s. Gedurende de perode da he expermen word uevoerd worden mmers daa verzamed onder de oude en de neuwe mehode. As acheraf bj da de neuwe aanpa o roe probemen ed word he rsco weenomen da er een perode onsaa waarover een cjfers epubceerd unnen worden. Een moo voorbeed van deze maner van weren s he heronwerp van he Onderzoe Verpaasnsedra (OVG). In 998 s he OVG een jaar an va de oude en de neuwe mehode parae aan eaar uevoerd. Gedurende d jaar s vodoende ervarn opedaan me he neuwe onwerp om n 999 zonder roe rsco s over e aan op he neuwe onwerp. Daarnaas zjn op bass van d expermen de effecen op de beanrjse doevarabeen van he OVG ewanfceerd. 3.3 Uebrede beschrjvn 3.3. Inedn Onder een expermen word een es versaan waarbj doebewus word evareerd me de nveau s van één of meerdere varabeen of facoren om he effec daarvan op een doevarabee e unnen meen. U deze beschrjvn vo da bj een expermen en mnse wee verschende behandenen beroen zjn waarvan he effec op een doevarabee moe worden onderzoch. Bj vee oepassnen op he CBS worden expermenen nebouwd n he reuere seeproefonderzoe. D beeen da de seeproef de en behoeve van he onderzoe word eroen va een proefopze n wee of meer deeseeproeven word verdeed. Iedere deeseeproef word aan één van de behandenen van he expermen oeewezen. De deeseeproef de aan he reuere onderzoe word oeewezen den as conroeroep n he expermen en word eejerjd ebru voor de offcëe pubcaedoesenen van he seeproefonderzoe. Onwerp en anayse van expermenen behoor o he vaebed van de oeepase sase omda de waarnemnen de n een expermen worden verzamed meesa worden verroebed door versornen. Deze versornen worden veroorzaa door bjvoorbeed meefouen de worden emaa bj de daaverzamen varae ussen de expermenee eenheden en he ne onder exac eje omsandheden uvoeren van de behandenen n he expermen. He evo van deze versornen s da er varae opreed n de waarenomen effecen nden een expermen word herhaad. Naarmae de bovenenoemde versornen roer zjn za he seeds moejer worden om evenuee effecen van de behandenen op de doevarabee aan e onen. Ten evoe van deze versornen word een zeere mae van onzeerhed eïnroduceerd bj he reen van concuses over de waarenomen behandenseffecen n een expermen. Daarom zjn sassche mehoden noodzaej om expermenen e onwerpen en e anayseren zodan da op een 22
objeceve maner concuses unnen worden eroen u de waarenomen resuaen. 3.3.2 Prncpes van proefopzeen De heore van onwerp en anayse van expermenen s ebaseerd op een aana rondbenseen. De ver beanrjse worden heronder or sameneva en vormen de bass voor de proefopzeen de n deze pararaaf worden beschreven. ) Herhaen of repceren. Om aan e unnen onen da een behandenseffec sassch snfcan s s een mnmum aana herhanen van een behanden noodzaej. Naarmae he aana herhanen oeneem neem oo de nauweurhed oe waarmee een behandenseffec word waarenomen. Een beanrj onderdee van onwerpen van expermenen s he bepaen van de mnmae proefomvan om een vooraf especfceerd effec me een bepaade berouwbaarhed e unnen waarnemen. 2) Randomseren. D s he aseec oewjzen van de expermenee eenheden aan de behandenen. Door randomseren word bere da versornen weeur over de behandenen worden verdeed. Herdoor word vooromen da een behanden sysemasch word bevoordeed of benadeed waardoor de resuaen van he expermen worden vereend. Door randomseren word bere da de waarenomen effecen unnen worden oeeschreven aan de verschen ussen de behandenen n he expermen. Anders ezed: door randomseren word bere da de behandenseffecen zuver worden escha. 3) Loae conroe door mdde van boen. D mpceer da expermenee eenheden worden eroepeerd n mn of meer homoene roepen oo we boen enoemd. Door de behandenen e verejen bnnen deze boen an n de anayse voor de varae ussen de boen worden econroeerd waardoor de behandenseffecen nauweurer escha unnen worden. 4) He smuaan esen van meerdere facoren n één facorëe proef. He s effcën om verschende facoren ne n afzonderje expermenen e onderzoeen maar zovee moej smuaan bnnen één expermen. D s effcën omda mnder expermenee eenheden nod zjn en omda de wssewern (nerace) ussen de verschende facoren an worden onderzoch. In de voende pararaaf word deper neaan op dre eemenare proefopzeen namej voed erandomseerde proeven erandomseerde boen proeven en facorëe proeven. 3.3.3 Proefopzeen Een voed erandomseerde proef word n de Enesae erauur aanedud as een compeey randomzed desn (CRD). He doe van een CRD s om wee of meer ejsoore behandenen me eaar e verejen. Meer formee ezed n een CRD word he effec van één facor op I 2 behandensnveaus 23
onderzoch. Bjvoorbeed he effec van I verschende vraenjsen op de uomsen van een enquêe. In een CRD worden de expermenee eenheden aseec oeewezen aan de behandenen n he expermen. Aan de hand van deze proefopze word bere da ae versornen aseec verdeed worden over de behandenen zoda een enee behanden sysemasch bevoordeed of benadeed word. De nauweurhed van een CRD an worden verbeerd door de expermenee eenheden n e deen n roepen zodan da de varae ussen de expermenee eenheden bnnen een roep ener s dan de varae ussen de expermenee eenheden van verschende roepen. Groepen van mn of meer homoene expermenee eenheden worden boen enoemd. Nada de expermenee eenheden zjn nedeed n J boen worden bnnen eder bo de expermenee eenheden aseec verdeed over de I behandenen van he expermen. Een dereje proefopze word een erandomseerde boenproef enoemd en word n de Enesae erauur aanedud as een Randomzed Boc Desn (RBD). Bj deze proefopze vnd de verejn ussen de behandenen aeen bnnen de boen paas waardoor de varae ussen de boen buen de anayse van de behandens effecen an worden ehouden. Herdoor neem de nauweurhed oe waarmee de behandenen n he expermen worden vereeen. Bj vee oepassnen op he CBS word he expermen nebouwd n een opend seeproefonderzoe. Herbj bepaa he seeproefonwerp wee poenëe varabeen ebru unnen worden as een bovarabee n he expermen. Seeproefeenheden de afoms zjn u hezefde sraum prmare seeproefeenhed of cuser zjn dooraans homoener dan seeproefeenheden de afoms zjn u verschende sraa prmare seeproefeenheden of cusers. Oo s u de erauur beend da en evoe van nervewereffecen de respons van seeproefpersonen de zjn oeewezen aan de zefde nervewer homoener zjn dan de respons van seeproefpersonen de zjn oeewezen aan verschende nervewers. Heru vo da de nauweurhed van een expermen an worden verroo door he expermen e onwerpen as een RBD waarbj sraa prmare seeproefeenheden cusers of nervewers as bovarabeen worden ebru. Inden de frace van seeproefeenheden de aan de aernaeve behandenen word oeewezen reaef en s.o.v. de frace de aan de reuere seeproef word oeeend an va een RBD worden earandeerd da ae sraa prmare seeproefeenheden of cusers n de ene deeseeproeven vereenwoordd zjn. Inden nervewers as bovarabee worden ebru heef d o evo da edere nervewer aan ae behandenen van he expermen word oeewezen. D an om prasche redenen bezwaarj zjn. Bjvoorbeed nden n een expermen he effec van een aana verschende vraenjsen word onderzoch besaa de ans da de nervewers de verschende behandenen door eaar haen waardoor he expermen versoord word. Inden he noodzaej s da een nervewer aan één van de behandenen word oeewezen zjn dooraans compexere proefopzeen veres. 24
Bj he heronwerp van een sassch proces word dooraans meer dan één facoren veranderd. Bjvoorbeed he effec van een neuwe vraenjs en he effec van een andere daaverzamenmehode. In d voorbeed zjn er wee verschende facoren. Voor bede facoren onderscheden we wee nveaus; een oude en een neuwe vraenjs en een oude en een neuwe benadernssraee. Inden he ewens s om he effec van de afzonderje facoren e wanfceren s he moej om voor edere facor een afzonderj expermen u e voeren. Vanu een sassch oopun s he echer effcëner om de verschende facoren smuaan e esen n één expermen. Herbj worden de nveaus van de verschende facoren me eaar erus. In he bovenenoemde voorbeed onsaan ver verschende behandenscombnaes; ) oude vraenjs me de oude benadernssraee 2) oude vraenjs me de neuwe benadernssraee 3) neuwe vraenjs me de oude benadernssraee 4) neuwe vraenjs me de neuwe benadernssraee. He voordee van een facorëe proefopze s da mnder expermenee eenheden nod zjn om de effecen van de afzonderje facoren e oesen en da de wssewern ussen de facoren an worden onderzoch. He nadee van een facorëe proefopze s da he aana behandenscombnaes sne er roo word. Een expermen me een roo aana behandenscombnaes ed dooraans a sne o prasche probemen bj de pannn en uvoern van he vedwer. Om deze reden word n de meese oepassnen he effec van he neuwe seeproefonwerp vereeen me he oude onwerp. Da beeen da er sechs wee behandenscombnaes zjn en da aeen he neo effec van ae facoren de n he heronwerp veranderen an worden ewanfceerd. D vosaa voor he maen van conssene reesen en s daarom voor de meese prasche oepassnen vodoende ze bjvoorbeed Van den Brae e.a. (2008) en Van den Brae (2005). Voor meer edeaeerde nformae over he onwerpen van expermenen n seeproefonderzoeen word verder verwezen naar Fenber and Tanur (987 988 989) Van den Brae and Renssen (998) en Van den Brae (2008) Van den Brae e.a. (2008). 3.3.4 Seeproefomvan Een ander beanrj onderdee van he onwerpen van een expermen s he bepaen van de seeproefrooe. Om een uspraa e doen over de mnmae seeproefomvan moe worden aaneeven wee behandenseffecen mnmaa moeen eden o he verwerpen van de nuhypohese. Daaroe moe vooraf worden aaneeven wa de omvan van de behandenseffecen zjn waarn de onderzoeer eïneresseerd s hoe roo he berouwbaarhedsnveau en he onderschednsvermoen van de oes moe zjn en een ndcae van de omvan van de varane. Op bass van deze nformae an de seeproefomvan worden bereend of worden bepaad aan de hand van abeen (zoenaamde Operan Characersc Curves). D zjn apare onderwerpen bnnen de heore van onwerp en anayse van expermenen waar her ne nader op n word eaan. Voor meer 25
nformae ze Monomery (997) hoofdsu 3 voor een CRD en hoofdsu 4 voor een RBD. In vee prasche oepassnen word de seeproefrooe en de verden over de verschende behandenen bepaad door he beschbare bude en andere resrces de aan de uvoern van he seeproefonderzoe worden esed. Bj vee oepassnen s he echer ne veranwoord om de daa verzamed onder de aernaeve behandenen oo e ebruen voor de reuere pubcaedoeenden. Vaa worden berouwbaarhedsesen esed aan de e pubceren cjfers. D heef o evo da de mnmae seeproefomvan van de deeseeproef de aan he reuere onderzoe word oeewezen (de conroeroep) vas en daardoor vee roer s dan de seeproefomvan van de overe expermenee roepen. Bj somme oepassnen bjvoorbeed bj he esen van een neuwe aanschrjfbref of ene beonnen op de respons s he we moej om de daa verzamed onder bede behandenen e ebruen n de reuere pubcaes. In da eva an voor een meer ebaanceerde verden van de expermenee eenheden over de behandenen worden eozen omda d he onderschednsvermoen van he expermen verhoo. 3.3.5 Tradonee anaysemehoden voor expermenen De anayse van een expermen sar me he oesen van de hypohese op behandenseffecen. Bj deze hypohese word eoes of en mnse één paar van behandenen snfcan verschend s. Deze hypohese word eoes aan de hand van een zoenaamde varaneanayse. De maner waarop een proef s onworpen bepaa n sere mae de wjze waarop een varaneanayse moe worden uevoerd. Verondersed word da de waarnemnen n he expermen unnen worden emodeeerd va een near mode waar de sornsermen ondern onafhanej en normaa verdeed zjn. Op bass hervan word een F-oes afeed voor he oesen van de hypohese da en mnse één paar van behandenen snfcan verschend s. Een specaa eva s he verejen van wee behandenen. Dooraans word een expermen me wee behandenen eanayseerd me behup van de -oes. Voor meer nformae word verwezen naar Monomery (997 hoofdsu 2). De anayse van een expermen s ne aferond na he oesen van hypohese op behandenseffecen. Inden de nuhypohese word verworpen word he neressan om e onderzoeen wee behandenen specfe van eaar verschen. Een voor de hand ende maner s om voor ae behandenscombnaes onafhanej van eaar he versch ussen wee behandenen e oesen me een -oes. He evaar van een dereje procedure s da de ans op he maen van een fou van de eerse soor onaccepabe roo word. Da beeen da naarmae meer behandenen paarsewjs me eaar worden vereeen de ans seeds roer word da voor een behandenscombnae de nuhypohese en onreche verworpen word. D an worden vooromen door 26
ebru e maen van de zoenaamde smuane berouwbaarhedsnervaen of mupee verejnsmehoden. Deze procedures aranderen een mnmaa berouwbaarhedsnveau nden voor een vooraf vasesed aana varabeen onafhanej van eaar hypohesen worden eoes. D ebeur door he berouwbaarhedsnerva voor edere afzonderje varabee roer e ezen naarmae he aana varabeen da onafhanej van eaar eoes word oeneem. Een beende procedure s he mupee berouwbaarhedsnerva van Bonferron. Ze Monomery (997 hoofdsu 3). Bj de anayse van een expermen s he oo van bean da zorvud word naeaan of de daa vodoen aan de emaae modeverondersenen da w zeen da de resduen ondern onafhanej en normaa verdeed zjn me eje varane. In vee oepassnen zjn de daa zeer scheef verdeed en unnen er ubjers aanwez zjn waardoor ne aan deze modeverondersenen vodaan word. Er besaa een roo aana echneen om deze modeverondersenen e evaueren. Inden op rond van een modeevauae bj da deze verondersenen ne erechvaardd zjn an worden ezoch naar een esche ransformae van de daa waardoor we of beer aan de modeverondersenen word vodaan. As d ne moej s an er voor worden eozen om de anayse u e voeren me een parameervrje oes (Lehmann 975). Een esche parameervrje oes voor een CRD s de oes van Krusa-Was. In eva van een RBD s de verdensvrjeoes van Fredman voor boenproef een esch aernaef. Voor een beschrjvn word verwezen naar Lehmann (975). In vee expermenen word onderzoch wa he effec s van aernaeve behandenen op de responscjfers van een onderzoe. In da eva s de doevarabee een dchoome of een caeorae varabee de he responsresuaa over wee of meer caeoreën specfceer. In een dereje suae he voor de hand om de anayse u e voeren va ossche reresse of munomae ossche reresse (Arese 990). 3.3.6 Desn-based anaysemehoden voor expermenen n ansseeproeven De sandaard anaysemehoden voor expermenen beschreven n pararaaf 3.3.5 zjn ne ajd esch voor he anayseren van rooschae vedexpermenen de worden uevoerd om he effec van een heronwerp e wanfceren omda deze mehoden onvodoende reenn houden me he seeproefonwerp. Deze expermenen worden uevoerd om he effec van een verandern op de doevarabeen van een surveyonderzoe e wanfceren. He uanspun s een ansseeproef de s eroen u de doepopuae conform he seeproefonwerp van he reuere surveyonderzoe. Deze seeproef s aan de hand van een van de hervoor beschreven proefopzeen aseec verdeed n wee of meer deeseeproeven. De daa verzamed n de verschende deeseeproeven unnen worden ebru om schanen e maen voor de doevarabeen van he reuere surveyonderzoe 27
onder de verschende behandenen van he expermen conform de schansmehode zoas de n he reuere onderzoe word ehaneerd. Vervoens word eoes of deze schanen snfcan van eaar verschen. U de doesen van he expermen vo daarom da hypohesen worden eoes over de popuaeparameers zoas de zjn edefneerd n he reuere surveyproces. D zjn dooraans emddeden oaen of rao s van oaen. Verder vo u de doesen da bj de anayse reenn moe worden ehouden me de wjze waarop een seeproef u de ende doepopuae word eroen en de schansmehode de n he reuere surveyproces word ebru. In een rees van pubcaes (Van den Brae 200 2008 Van den Brae and Renssen 998 2005 en Van den Brae and Van Bere 2002) s een desn-based anaysemehode uewer voor expermenen nebouwd n ansseeproeven de reenn houden me de bovenenoemde aspecen. In deze pararaaf word de aanpa beschreven n de conex van heronwerpen. Voor meer acherrondnformae ze de enoemde erauur. Ter usrae aan we u van een expermen waarbj he neo-effec van een heronwerp moe worden ewanfceerd. Da beeen da onderzoch word wa he effec s op de doevarabeen nden van he reuere surveyproces word overeaan op he neuwe onwerp. Daaroe word een ansseeproef u de doepopuae eroen. Vervoens word deze seeproef aseec n wee deeseeproeven verdeed voens een van de hervoor besproen proefopzeen (CRD of een RBD). In één deeseeproef worden daa verzamed voens he reuere onwerp n de andere deeseeproef voens he neuwe onwerp. Op bass van deze wee deeseepoeven word onderzoch of de popuaeparameer waarenomen onder he reuere en he neuwe surveyproces aan eaar ej zjn. U deze doesen vo de voende hypohese H 0 : Y R H : Y R = Y Y N N (3.3.) Herbj zjn YR en YN de popuaeparameer waarenomen onder respecevej he reuere en he neuwe surveyproces. Deze parameers zjn dooraans edefneerd as emddeden oaen of rao s van wee popuaeoaen. He versch YR YN s de mehodebreu de onsaa en evoe van de overan van he reuere naar he neuwe onwerp. Mer op da n de radonee desn-based seeproefheore de enmeren de aan de eemenen n de seeproef worden waarenomen vase waarnemnen zjn de fouoos worden waarenomen ze bjvoorbeed Cochran (977). Onder d paradma besaa er dus sechs één waarde voor de ende popuaeparameer en zjn Y R en Y N per defne aan eaar ej. Om evenuee verschen ussen een ende popuaeparameer oe e aen en evoe van verschende waarnemnsmehoden s he noodzaej om een meefoumode e veronderseen. Ze Van den Brae (2008) of Van den Brae en Renssen (2005) voor deas. 28