Arbeidsmarkt Metaalbewerking 2004 Regio Gelderland Overview Hieronder wordt ingegaan op een aantal arbeidsmarktaspecten in de regio Gelderland, die op basis van de resultaten van het huidige monitoronderzoek van 2004 kunnen worden afgeleid. Allereerst wordt ingegaan algemene aspecten betreffende bedrijvigheid, werkgelegenheid en personele samenstelling in de regio. Daarna wordt ingegaan op de aspecten instroom, doorstroom en uitstroom. De resultaten van de regio Gelderland worden afgezet tegen het landelijk beeld, alle OOM-bedrijven en -werknemers. Per aspect van de arbeidsmarkt wordt - indien relevant - tevens ingegaan op de kleine bedrijven, bedrijven tot en met 15 werknemers. A. ALGEMEEN 1. Ontwikkeling bedrijvigheid en werkgelegenheid end voor de bedrijvigheid en werkgelegenheid van de metaalbewerking in de regio Gelderland is onder meer: een iets sterkere groei in werkgelegenheid in de periode 1994-2003 dan landelijk en een ongeveer gelijke groei in bedrijvigheid; een iets sterkere daling van bedrijvigheid en werkgelegenheid in de periode 2003-2004 dan landelijk; een beduidend sterkere daling van het aantal middelgrote (16 t/m 50 werknemers) en grote (meer dan 50 werknemers) bedrijven in de periode 2003-2004 dan landelijk. Overzicht 1 en bedrijvigheid en werkgelegenheid januari 2004 in Gelderland Bedrijvigheid 1.171 metaalbewerkingbedrijven (bijna 10% van het totaal aantal OOMbedrijven in Nederland). Periode 2003-2004 aantal bedrijven afgenomen met -2,9% (landelijk -2,2%). Werkgelegenheid 14.310 werknemers (10% van het totaal aantal werknemers bij OOM-bedrijven in Nederland). Periode 2003-2004 aantal werknemers afgenomen met -4,8% (landelijk -3,1%). 76% van de bedrijven heeft minder dan 16 werknemers in dienst. Het aandeel kleine bedrijven verschilt in Gelderland nauwelijks met het landelijke beeld. De kleine bedrijven zijn in Gelderland goed voor 34% van de werkgelegenheid; landelijk is dat 35%. DIJK12 Beleidsonderzoek oktober 2004 1
2. Personele samenstelling Naar hoofdclusters van beroepen wijkt Gelderland niet veel af van het landelijke beeld: in Gelderland heeft bijvoorbeeld 66% van het personeel een technisch uitvoerende functie; bij alle OOM-bedrijven landelijk is dat 67%. In de regio zijn conform het landelijk beeld relatief veel werknemers binnen het technisch uitvoerend cluster werkzaam in functies als algemeen productie medewerker en machinebouwer/samenbouwer/assemblage medewerker Van belang is de leeftijdsopbouw van het personeel bij OOM bedrijven in de regio. In onderstaand overzicht wordt een aantal kerngegevens gegeven. Overzicht 2 en leeftijdsopbouw, ontgroening en vergrijzing januari 2004 in Gelderland Leeftijdsopbouw werknemers Ontgroening en vergrijzing De gemiddelde leeftijd van werknemers zowel in Gelderland als landelijk is bijna 38 jaar. 13,3% van de werknemers is jonger dan 25 jaar (landelijk 12,7%). 8,4% van de werknemers is ouder dan 54 (landelijk 8,8%). In de periode 2003-2004 is het aantal werknemers jonger dan 25 jaar zowel in Gelderland als landelijk afgenomen met -7,1%. In de periode 2003-2004 is het aantal werknemers ouder dan 54 toegenomen met 1,6% (landelijk 5,5%). Vergrijzing vindt met name plaats bij directie en managementleden en meewerkend leidinggevenden, waarbij respectievelijk 44% en 47% van de werknemers ouder is dan 44 jaar. Het aandeel jongeren (jonger dan 25 jaar) is in de regio ongeveer even groot als landelijk. Het afgelopen jaar kende de regio een even grote relatieve afname van het aantal jongere werknemers als landelijk. Ook het aandeel ouderen (ouder dan 54 jaar) is in de regio ongeveer gelijk als landelijk. Het aantal ouderen is het afgelopen jaar in de regio echter relatief minder gestegen als landelijk. De ontgroening en vergrijzing is in Gelderland ongeveer gelijk aan het landelijk beeld. Een apart aandachtspunt is de vergrijzing van directie en leidinggevenden; dit mede in verband met opvolging en het instandhouden van bedrijvigheid in de toekomst. Jongeren (onder de 25 jaar) werken vooral bij kleine bedrijven: 42% van de jongeren in de regio werkt bij een klein bedrijf. Landelijk is dat iets hoger, namelijk 46%. Een gevolg daarvan is dat de samenstelling van de kleine bedrijven ook jonger is dan bij grote bedrijven. Van de personeelsbezetting bij kleine bedrijven in de regio is 16% jonger dan 25 jaar; dat is dus hoger dan het regionale gemiddelde van ruim 13%. Bij de grotere bedrijven (meer dan 50 werknemers) is 10% van de personele bezetting jonger dan 25. Hoewel kleine bedrijven relatief veel jongeren in dienst hebben, wil dat niet zeggen dat kleine bedrijven niet met de vergrijzingsproblematiek te maken hebben: van alle werknemers ouder dan 54 jaar werkt 36% bij een klein bedrijf. Dat is 9% van de personeelsbezetting bij kleine bedrijven in Gelderland. Van alle werknemers ouder dan 54 werkt bijna 23% bij de grote bedrijven, dat is ook 9% van de personeelsbezetting bij de grote bedrijven. DIJK12 Beleidsonderzoek oktober 2004 2
B. INSTROOM, DOORSTROOM, UITSTROOM 1. De vijver metaaltechnisch beroepsonderwijs Gelderland Tweederde van het personeel bij de OOM-bedrijven in de regio is technisch uitvoerend werkzaam. Deze monitor is dan ook gericht op het metaaltechnisch beroepsonderwijs. Overzicht 3 Leerlingen metaaltechnisch beroepsonderwijs in de regio Bijzonderheden en kwaliteitsaspecten en metaaltechnisch beroepsonderwijs 2003 in Gelderland VMBO (2003): aantal leerlingen 859; gediplomeerden 251 MBO (2003): aantal leerlingen 686; gediplomeerden 178 HBO (2003): aantal studenten 518; gediplomeerden 66 (2002) De regio Gelderland telt, in vergelijking met andere OOM-regio s, relatief weinig instellingen, leerlingen en gediplomeerden op metaaltechnisch gebied. Dit geldt met name voor het MBO en HBO. Vergeleken met landelijk telt de regio relatief wat meer VMBO-leerlingen metaaltechniek en instalektro. Over het algemeen wordt in Gelderland op MBO-niveau meer BBL opgeleid dan landelijk. Dat geldt in het bijzonder voor niveau 1 en iets minder voor de niveaus 2 en 3. Driekwart van de HBO-studenten staat ingeschreven bij de studie werktuigbouwkunde. Voor de regionale arbeidsmarkt van OOM-bedrijven is met name de vijver van leerlingen en afgestudeerden van VMBO en MBO van groot belang. In 2003 telde deze vijver (voor vervolgopleidingen en arbeidsmarkt) 429 afgestudeerden, waarvan 59% VMBO en 41% MBO. 2. Instroom leerlingen BBL bij OOM-bedrijven Meer directe instroom vindt onder meer plaats via de Beroeps Begeleidende Leerweg (BBL) in het MBO, waarbij leerlingen bij bedrijven worden opgeleid en aldaar ook vaak na hun opleiding een werkkring vinden. Het hebben en houden van leerlingen is van belang voor de vervanging van uitstromende vaklieden en het behoud van vakmanschap voor bedrijven. Overzicht 4 BBL en instroom BBL 2002 in Gelderland In 2002 startten bij 99 bedrijven 136 leerlingen/werknemers. In Gelderland zijn relatief iets minder bedrijven en leerlingen/werknemers met BBL-trajecten gestart dan landelijk. Het merendeel van de BBL-trajecten zowel in Gelderland als landelijk (beide bijna 62%) wordt op niveau 2 gevolgd. De regio telt vergeleken met landelijk op dit niveau relatief veel leerlingen constructiewerk/lassen en landbouwmechanisatie. Op niveau 1 wordt uitsluitend opgeleid voor contructiewerk/lassen. In Gelderland werden in 2002 geen BBL-trajecten op niveau 4 gevolgd. In Gelderland wordt ruim driekwart on the job opgeleid (78%). Dit aandeel ligt landelijk hoger, op 85%. Bijna een kwart wordt off the job opgeleid. DIJK12 Beleidsonderzoek oktober 2004 3
In Gelderland wordt - volgens de OOM-subsidie gegevens - iets minder BBL opgeleid door de bedrijven dan in de rest van het land. Zowel in Gelderland als landelijk wordt ongeveer 41% van de BBL-instromers opgeleid bij de kleine bedrijven (t/m 15 werknemers). Overzicht 5 Instroom en aanbod BBL ten opzichte van bedrijvigheid en werkgelegenheid in Gelderland Aandeel bedrijvigheid 10% Aandeel werkgelegenheid 10% Aandeel instroom BBL 9% Instroomindex BBL 84 (Nederland = 100) Aandeel totale aanbod BBL 5% Aanbodindex BBL 44 (Nederland = 100) In de regio is 10% van alle OOM-bedrijven gevestigd en 10% van de totale werkgelegenheid. Van de totale BBL-instroom bij alle OOM-bedrijven in Nederland, neemt de regio 9% voor haar rekening. Dit is een niet zo n hoog aandeel in verhouding tot bedrijvigheid en werkgelegenheid. Dit komt ook tot uiting in een lagere instroomindex 1 BBL dan gemiddeld. Gelderland heeft in 2003 in totaal een aanbod van zo n 320 BBL-leerlingen in het reguliere MBO-onderwijs. Dat betekent dat 5% van alle BBL-leerlingen in Nederland in de regio wordt opgeleid. De regio kent dus een relatief lager aanbod van BBL-leerlingen dan gemiddeld. Dit uit zich ook in een beduidend lagere aanbodindex BBL 2 dan gemiddeld. Het aanbod van BBL-leerlingen is in de regio vrij klein. Het is mogelijk dat dit (deels) de oorzaak is dat bij relatief weinig bedrijven BBL-ers instromen. Ter illustratie: In 2002 zijn in totaal 136 leerlingen ingestroomd bij de bedrijven. Het totale BBL-aanbod betrof in 2003 zo n 320 leerlingen (alle leerjaren). De bedrijven in de regio hebben dus waarschijnlijk een overgroot deel van het aanbod aangetrokken. 3. Bijscholing Bijscholing is onder meer van belang voor het bijhouden van vakmanschap, voor de employability van werknemers en het volgen van innovaties. Bij OOM kan hiervoor subsidie worden verkregen. Volgens deze subsidiegegevens is in de regio Gelderland iets meer bijgeschoold dan gemiddeld bij OOM-bedrijven in Nederland. Overzicht 6 en bijscholing 2003 in Gelderland Bijscholing In 2003 vroegen 460 bedrijven bij OOM subsidie aan voor 2.624 werknemers. Dus: 38% van de bedrijven vroeg bijscholingssubsidie aan voor 18% van de werknemers. In Gelderland zijn relatief wat meer bedrijven en werknemers met bijscholingstrajecten gestart dan landelijk. In vergelijking met landelijk worden in Gelderland relatief veel cursussen op het 1 De instroomindex BBL drukt het percentage BBL-instroom (2002) op het werknemersbestand (1/12003) in de regio uit. Het landelijke indexcijfer voor 2002 is daarbij op 100 gesteld. 2 De aanbodindex BBL drukt het percentage BBL-leerlingen (2003) op het werknemersbestand (1/1/2003) in de regio uit. Het landelijke indexcijfer voor 2003 is daarbij op 100 gesteld. DIJK12 Beleidsonderzoek oktober 2004 4
gebied van arbo/veiligheid aangevraagd. DIJK12 Beleidsonderzoek oktober 2004 5
De kleinere bedrijven vragen over het algemeen relatief minder vaak subsidie aan dan de grotere. In Gelderland heeft bijna 27% van de kleine bedrijven (t/m 15 werknemers) bijscholingssubsidie aangevraagd. Landelijk was dit 1% minder. In Gelderland heeft 89% van de grote bedrijven (meer dan 50 werknemers) bijscholingsubsidie aangevraagd; landelijk betrof dit 83%. 4. Uitstroom in 2003 Tussen de peildata 1 januari 2003 en 1 januari 2004 is 14% van het personeelsbestand uitgestroomd. De totale uitstroom in Gelderland is iets hoger dan landelijk (12%). In Gelderland zijn met name binnen het beroepencluster directie en management relatief meer werknemers uit de branche gestroomd dan landelijk. Daarnaast kende de regio vooral een relatief hogere uitstroom bij bedrijven met meer dan 100 werknemers dan landelijk. Uitstroom is een normale zaak en nieuw bloed is ook wenselijk. Speciale aandacht is echter gegeven aan uitstroom van personeel dat eigenlijk maar kort (maximaal 2 jaar) in de branche heeft gewerkt. Dat zegt iets over het verloop en er is geïnvesteerd in personeel dat vervolgens weer snel weg is. In Gelderland is 18% van de uitstroom korter dan 2 jaar in de branche werkzaam geweest; landelijk is dat 19%. Overzicht 7 Uitstroom van werknemers Korte blijvers (maximaal 2 jaar in de branche gewerkt) en uitstroom personeel januari 2004 in Gelderland De uitstroom 2003 in Gelderland betreft 2.082 werknemers (die op 1 januari 2003 in de branche werkten en op 1 januari 2004 niet meer). Dit betreft 14% van het totale aantal werknemers in Gelderland. Landelijk stroomde 12% van de werknemers de branche uit. De uitstroom in Gelderland is dus iets sterker dan landelijk. De regio Gelderland kende een relatief hogere uitstroom van werknemers bij bedrijven met meer dan 100 werknemers. Daarnaast stroomden in Gelderland relatief meer werknemers binnen de groep directie, management de branche uit. Zowel in Gelderland als landelijk heeft iets minder dan een vijfde van de uitstromers maximaal 2 in de branche gewerkt. Het aandeel korte blijvers is zowel in Gelderland als landelijk het hoogst onder werknemers jonger dan 25 jaar. Van de totale uitstroom is naar schatting ongeveer 65% weer vervangen. Dit betekent dat er minimaal 1.300 à 1.400 vacatures moeten zijn vervuld, waarvan naar schatting ongeveer 850 à 950 voor technisch personeel. Zowel in Gelderland als landelijk was de uitstroom bij kleine bedrijven (t/m 15 werknemers) het hoogst. Bij de kleine bedrijven werken ook veel jongeren. Bij kleine bedrijven (t/m 15 werknemers) stroomde in de regio 14,9% van het personeelsbestand de branche uit. Landelijk was dat 13,9%. In de regio stroomde bij grote bedrijven (meer dan 50 werknemers) 13,8% van het personeelsbestand de branche uit. Landelijk betreft dit 10,3%. DIJK12 Beleidsonderzoek oktober 2004 6
5. Verwachte uitstroom door pensionering Een belangrijk aspect voor de toekomstige arbeidsmarkt betreft de pensioneringsgolf. De komende jaren zal de generatie van na 1945, de babyboomers, met pensioen gaan. Dit gaat om grotere aantallen dan in het recente verleden het geval was. Bedrijven zullen dus in de nabije toekomst met deze uitstroom worden geconfronteerd. In de monitor is nagegaan over welke omvang het gaat voor de volgende tien jaar, alsook welke groepen het betreft. Uitgangspunt hierbij is dat werknemers gemiddeld op ongeveer 61 jarige leeftijd met pensioen gaan. Overzicht 8 Toekomstige uitstroom pensionering Verwachte uitstroom door pensionering t/m 2014 in Gelderland In 2014 zal ruim 15% van de huidige personele bezetting in Gelderland met pensioen zijn. OOM-landelijk is dit 16%. Vanaf 2008 is de uitstroom via pensioen in Gelderland bijna verdubbeld in vergelijking met 2004. Het betreft veelal directie/management en meewerkend (technisch) leidinggevenden. De uitstroom via pensionering is in Gelderland naar verwachting iets lager dan gemiddeld landelijk. De verwachte uitstroom op basis van pensioen zal bij kleine bedrijven (t/m 15 werknemers) in Gelderland iets hoger zijn dan het gemiddelde in de regio. Met name binnen het beroepencluster directie, management is de verwachte uitstroom bij kleine bedrijven hoger dan het regionale gemiddelde. DIJK12 Beleidsonderzoek oktober 2004 7