TIEN UITDAGINGEN VOOR JOURNALISTEN Marleen Teugels en Conny Vercaigne Deadlines zonder valkuilen
De job van je leven Ik vind het nog altijd de leukste job van de wereld. Journalist worden: het is een droom die weinigen kunnen waarmaken. En als die droom uitkomt, wordt al gauw duidelijk dat er bij het beroep ook schaduwkanten horen die op redacties in de taboesfeer zitten. Kennis van die schaduwkanten biedt de sector een aantal bouwstenen voor een duurzaam welzijnsbeleid. W etenschappelijk onderzoek in binnen- en buitenland leert dat dit vak een grote tol eist. Het ligt niet voor de hand journalistiek te combineren met een gezin, vrienden, hobby s. Nogal wat journalisten draaien late uurtjes, werken in het weekend en nemen weinig vakantie. Journalisten lopen een verhoogd risico op stressklachten en burn-out. Daarnaast zijn journalisten ook veel meer bevlogen dan gemiddeld. Deze minigids zet een tiental uitdagingen voor de sector op een rij die kunnen worden omgebogen in een duurzaam welzijnsbeleid. Deze brochure is gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek bij de beroepsjournalisten in Vlaanderen, gefinancierd door de Arteveldehogeschool met PWO-middelen van de Vlaamse overheid. De Vlaamse Vereniging van Journalisten (VVJ) en het Fonds Pascal Decroos verleenden hun medewerking. Het gaat om volgende drie onderzoeksprojecten: Teugels, M., Van Hoof, E., Mory, K., & De Witte, H. (2009). Burn-out in de Vlaamse pers. Een tijdbom onder de redacties. Gent: Arteveldehogeschool. Teugels M. & Vercaigne (2010). De slachtoffers van de nieuwsfabriek. Gent: Arteveldehogeschool. Teugels, M. & Vercaigne, C. (2011). Behoefteonderzoek bij startende journalisten in Vlaanderen. Gent: Arteveldehogeschool. In een eerste fase heeft een wetenschappelijk team aan de hand van internationaal gevalideerde schalen de werkomstandigheden bij alle beroepsjournalisten onderzocht, zoals werkdruk, worklife balance, recuperatievermogen, burn-out. Het team was multidisciplinair en interuniversitair samengesteld, inclusief de internationaal gerenommeerde burn-out en stress experts professor dr. Hans De Witte (KU Leuven) en professor dr. Elke Van Hoof (Vrije Universiteit Brussel). Tenslotte wilden de onderzoekers ook zicht krijgen op het risico op burnout en de noden van startende journalisten. Dit geschiedde aan de hand van een online bevraging bij alle journalisten die tussen 1 juni 2007 en 31 mei 2010 een beroepserkenning hadden aangevraagd. Marleen Teugels Projectleider In een tweede kwalitatieve fase wilden de onderzoekers inzicht verwerven in de ervaring van burn-out bij de Vlaamse beroepsjournalisten. Ze hadden hiertoe twintig diepte-interviews met journalisten met een ervaring van burn-out, aangevuld met een focusgroep.
Inhoud Een job met veel leuke kanten 2 Intro: De job van je leven Journalistiek is zo n job die tot de verbeelding spreekt, zoals piloot. 5 5 6 6 7 7 8 Een job met veel leuke kanten De aard van het beestje Een job met vele uitdagingen 1. Het gevecht met de deadlines 2. De marathon blijft duren 3. Het thuisfront werkt mee 4. Een beroep in beweging Het beroep van journalist heeft aanzien. Het is een aantrekkelijke job. Een goede reputatie hebben als journalist, dwingt respect af. Uiteraard willen journalisten altijd de eerste zijn met nieuws. Ze kicken op primeurs. De job spreekt tot de verbeelding, is boeiend en inhoudelijk interessant. Journalisten maken heel afwisselend fantastische dingen mee en hebben contact met veel boeiende mensen. Ze houden ook van het creatieve proces: zelf schrijven, filmen, fotograferen. Ze kunnen zichzelf in hun job leggen. Ze ervaren hun beroep als creatief, met veel vrijheid. Voor journalisten is hun job vaak hun leven. Journalisten zitten met hun neus op de feiten en zijn van menig te weten hoe de wereld in elkaar zit. Soms wordt fantastische collegialiteit ervaren in zeer moeilijke omstandigheden. Toch staan een aantal van de hierboven opgesomde positieve kanten volgens een aantal journalisten onder druk. Zo komt het creatieve proces in het gedrang, omwille van de snelheid en de formats die van bovenaf worden opgelegd. Journalisten voelen zich minder en minder vrij, onder andere ook onder invloed van de commercialisering. Voor journalisten botst dit sterk met de beroepsethiek. 9 9 10 5. De bikkelharde concurrentie 6. Discriminatie en machismo 7. Nood aan vitamines De aard van het beestje Waarom is journalistiek meer dan een job? Omdat het iets is wat je bent. Maar je kan daarin overdrijven en dan gaat het met jezelf op de loop. 11 8. Het onzekere statuut van de freelancers 12 13 18 20 22 9. Omgaan met emotioneel zware thema s 10. Als het licht uitgaat Fragiele starters Tien bouwstenen voor een duurzaam welzijnsbeleid Meer weten? Journalisten zijn gedreven medewerkers. In wetenschappelijk onderzoek scoren ze hoger dan gemiddeld op bevlogenheid. Dat zorgt voor een grote drive, een stevig werktempo en een frisse wind op redacties. Precies deze gedrevenheid vormt een serieuze uitdaging op het vlak van personeelsmanagement. Gepassioneerde medewerkers houden er namelijk niet van om nee te zeggen. Ze vergeten grenzen te trekken. Nochtans is het vooral voor bevlogen medewerkers belangrijk in de vrije tijd de deur van het werk dicht te doen. Mensen die op het werk gedreven zijn, lijken kwetsbaarder voor negatieve ervaringen op het werk, vermoedelijk omdat ze aan deze ervaringen belang hechten. In grote mate jezelf verliezen in het werk houdt ook in dat mensen in grote mate opgaan in stresserende situaties. Deze overwegingen suggereren dat het vooral voor zeer gepassioneerde medewerkers van belang is in de vrije tijd de knop te kunnen omdraaien. Als medewerkers dat niet doen, bestaat het risico dat stressoren op het werk ook effect hebben in de vrije tijd. Omdat bevlogenheid beroep doet op cognitieve en affectieve energie, is het belangrijk te voorkomen dat die energiebronnen in de vrije tijd opgedroogd raken. Als journalisten onder tijdsdruk werken, wat automatisch met hoge werkdruk samengaat, ligt het echter niet voor de hand in de vrije tijd het werk te vergeten. Zeer toegewijde medewerkers voelen zich ongetwijfeld gelukkiger dan medewerkers die minder gedreven zijn. Als die medewerkers echter na de werkuren over het werk piekeren, heeft dat kwalijke gevolgen voor hun gemoedstoestand.
6 Een job met vele uitdagingen Uitdaging 1. Het gevecht met de deadlines Elke dag moest ik s nachts werken. De volgende ochtend zat ik om half negen terug op mijn bureau. Tien maanden aan een stuk zonder vakantie. Media brengen niet langer op vaste tijdstippen nieuws. In het digitale medialandschap circuleren nieuwsstromen permanent. Deadlines worden korter. Journalisten moeten sneller nieuws publiceren, soms voor meerdere dragers binnen dezelfde mediagroep. Het productietempo verhoogt in de geschreven pers, bij radio- en televisieredacties. Sinds de invoering van het middagjournaal moeten televisiejournalisten bijvoorbeeld meerdere nieuwsitems per dag produceren. Multitasking is voor meer en meer journalisten dagelijkse realiteit. De permanente nieuwsstromen hebben gevolgen voor de werkdruk. De te grote werkdruk is de belangrijkste factor bij het ontstaan van burn-out. Dat blijkt uit wetenschappelijk onderzoek bij beroepsjournalisten in Vlaanderen. Deadlines, werkdruk, inhoudelijke discussies over werk veroorzaken ook spanningen met collega s en hebben gevolgen voor het privéleven. Journalisten hanteren strategieën om de berg werk te stabiliseren of te verminderen. Nogal wat journalisten gebruiken technieken die lijken op time management principes. Dit komt hoofdzakelijk neer op het stellen van prioriteiten: first things first, agendabeheer, plannen en organiseren, delegeren, heel soms ook opdrachten weigeren. Een tweede frequent gehanteerd coping mechanisme vergroot de werktijd of het tempo: doorwerken s avonds of s nachts, sneller werken, overuren kloppen. Deze strategieën houden risico s in voor de kwaliteit van het werk en de gezondheid. Uitdaging 2. De marathon blijft duren Ik denk niet dat er een dag is geweest dat ik minder dan 16 uur heb gewerkt. Journalisten draaien behoorlijk gevulde werkweken, volgens onderzoek gemiddeld tussen 45 en 48 uur. Heel wat meer dus dan de gangbare 38- urenweek. Quasi alle journalisten werken s avonds. Bijna drie vierde werkt regelmatig tot altijd in de weekends. Doordat journalisten overuren draaien, komen ze s avonds niet meer tot rust vooraleer ze gaan slapen. Dat kan gevolgen hebben voor de slaapkwaliteit, het recuperatievermogen en de hoeveelheid beschikbare energie bij het opstaan. Dit is een vicieuze cirkel. Om hoge adrenalineniveaus op het werk voor het slapengaan te verminderen, is het belangrijk dat bevlogen medewerkers bij hun thuiskomst het werk mentaal loslaten. Dit impliceert dat avondwerk bij voorkeur geen regel, maar uitzondering is, zodat journalisten kunnen recupereren. Recuperatie lijkt een succesrecept om de marathon op de redacties op de lange termijn vol te houden. Ook recuperatie in het weekend is voor journalisten broodnodig. Vermits bevlogen journalisten er niet altijd zelf in slagen een streep onder het werk te trekken, is het beperken van de werkuren s avonds en in het weekend een uitdaging voor de hoofdredacties en het personeelsmanagement in de mediahuizen. De sector kan rond avond- en weekendwerk een gezamenlijk beleid ontwikkelen. Uitdaging 3. Het thuisfront werkt mee Ik ging niet één... echt geen enkele dag naar huis met het gevoel van oef, ik kan het loslaten. Het ligt niet voor de hand journalistiek met een privéleven te combineren. Een deel van de journalisten loopt door het werk in de vrije tijd bijvoorbeeld soms geïrriteerd rond en heeft het moeilijk om tijd te investeren in dingen buiten het werk. Meer dan de helft van de journalisten slaagt er niet in om in de vrije tijd niet aan het werk te denken. Door de voortdurende tijdsdruk hebben journalisten weinig 7
8 mogelijkheden om zichzelf in de vrije tijd te ontplooien. De balans tussen werk en privéleven heeft nochtans een belangrijke invloed op de arbeidsbeleving. Wie in de vrije tijd van het werk afstand kan nemen, ervaart hogere niveaus van levensvervulling en welzijn. Door permanent in de vrije tijd over het werk te piekeren, kunnen mensen zich niet in het gezinsleven onderdompelen. Recuperatie wordt lastig. In de vrije tijd in gedachten met het werk bezig zijn, leidt ook tot allerhande gezondheidsklachten en relationele problemen. De heikele combinatie van journalistiek met een gezin leidt er onder andere toe dat op krantenredacties vrouwelijke journalisten na verloop van tijd de overstap maken naar iets rustiger magazineredacties waar wordt gewerkt met minder krappe deadlines. Uitdaging 4. Een beroep in beweging Het nieuws is altijd light, lighter en lighter Fusies van mediagroepen en herstructureringen op redacties hebben een grote invloed op het vak van journalisten, naast de voortschrijdende digitalisering. Onzeker zijn over het behoud van zijn baan en over de invulling ervan weegt op journalisten. Een kwalijke evolutie in dit verband is de toename van het aantal tijdelijke contracten in de pers. Ook de grote concurrentie tussen mediahuizen heeft een impact op het journalistieke metier. Journalistiek wordt commerciëler, sensationeler, met een vergrote aandacht voor de waan van de dag. Journalisten zijn van mening dat journalistiek meer en meer naar infotainment verschuift. Ze geven aan dat het hierdoor niet voor de hand ligt hun taak naar behoren te doen. Heikele punten zijn bijvoorbeeld het copy pasten uit het werk van collega s, het opschonen van informatie, de productie van light journalistiek die in alle media gelijkend is. Nieuws moet ook vlot verteerbaar zijn, inspelend op wat de lezer wil: keep it simple. Liever sensatie, dan minder toegankelijke onderzoeksjournalistiek. Door deze verschuivingen die topdown worden doorgevoerd, gaan journalisten minder zelf op zoek naar nieuws. Dit is een groot verschil met vroeger, toen journalisten bottom-up nieuws aanbrachten. Vandaag moeten ze in toenemende mate vooraf bepaalde formats invullen en ingaan tegen pogingen tot commerciële beïnvloeding. Hierdoor hebben ze het gevoel minder autonoom te functioneren in hun werk. Angst voor het behoud van de job leidt ertoe dat journalisten niet altijd durven te protesteren tegen de nieuwe manieren waarop journalistiek wordt bedreven, ook al botst die nieuwe journalistiek met de beroepsethiek. Mondige journalisten lijken op de redacties monddood gemaakt. Gedreven journalisten hebben het er bijzonder moeilijk mee als de beroepsethiek in het gedrang komt. Uitdaging 5. De bikkelharde concurrentie De concurrentie is moordend. Het is een haaienwereld. Journalisten moeten individueel scoren en scoops brengen, conform de specificiteit van het beroep. Dit leidt nogal eens tot een gebrek aan teamspirit op redacties. Hierdoor kaarten journalisten in groep niet altijd problemen op redacties aan. Het ontbreken van collegialiteit is niet bevorderlijk voor de werksfeer en beïnvloedt ook de kwaliteit van het werk. Teamspirit stimuleren, is een belangrijke uitdaging voor de hoofdredacties. Bevlogen journalisten hebben nood aan feedback en schouderklopjes. Nogal wat journalisten geven aan zich te weinig gewaardeerd te voelen door hun bazen. Ze melden tevens niet altijd op hun chefs te kunnen rekenen als de nood hoog is. Meer dan de helft van de journalisten zegt van collega s en bazen te weinig feedback te krijgen op de geleverde prestaties. Goed werk wordt vandaag in de pers zelden beloond. Uitdaging 6. Discriminatie en machismo Ik heb op twee redacties gewerkt en er was steeds een pikorde. Journalisten die van zichzelf vinden vooruitstrevend te zijn, maken melding van de discriminatie van vrouwen, ouderen en jongeren op redacties. Allochtone journalisten zijn in de pers witte raven. Voor een evenwichtige berichtgeving is het nochtans een meerwaarde als alle bevolkingsgroepen evenredig op redacties vertegenwoordigd zijn. Er zit maar een beperkte houdbaarheidsdatum op journalisten. De journalistieke wereld heeft weinig respect voor expertise en kennis die oudere journalisten hebben opgedaan. Integendeel: ouderen worden soms ontslagen, wegens te duur. De twijfel over het talent van journalisten duurt zelfs tot de pensioenleeftijd: Je bent maar zo goed als je laatste reportage. Oudere journalisten voelen zich soms bedreigd door jongere collega s. Jonge krachten zijn goedkoper en kneedbaarder. In die context zijn ze perfect inzetbaar 9
10 in een redactie die minder stoelt op specialisatie en waarin iedereen alles doet. Anderzijds melden journalisten ook misbruik van jong talent. Jongeren krijgen de minst leuke opdrachten, worden onder druk gezet om veel uren te werken, soms tegen weinig interessante werkvoorwaarden. Vroeger werden jongeren gecoacht door een ervaren collega. Vandaag worden ze vaak zonder veel begeleiding in het vak gegooid. Nogal wat journalisten vinden dat een kwalijke evolutie. Jongeren lijken wel op een andere manier in het leven te staan. Ze durven makkelijker dan ouderen nee zeggen en lijken beter hun grenzen te bewaken. De werksfeer is opvallend macho op redacties. Het medium gaat voor alles, het privéleven en de eigen gezondheid inbegrepen. Door het machismo werken journalisten tot ze erbij neervallen. De machosfeer uit zich in de organisatie van mediahuizen, inclusief een hiërarchische pikorde en haantjesgedrag. Vrouwen doen hoofdzakelijk de softe thema s. Ze zijn nog altijd witte raven in bijvoorbeeld de Wetstraat. Vrouwen verdienen op het einde van de rit zelfs minder dan hun mannelijke collega s. Vrouwelijke journalisten hebben minder carrièrekansen omdat ze kinderen krijgen. Ze hebben het niet alleen lastig op de redacties, omwille van seksistische uitlatingen en grensoverschrijdend gedrag. Soms moeten ze ook ingaan tegen seksistische reacties van bronnen. Toch is het vrouw zijn voor journalisten op sommige vlakken een voordeel. Vrouwen lijken er soms makkelijker in te slagen lastige bronnen aan de praat te krijgen dan mannen. Uitdaging 7. Nood aan vitamines Maar de waardering laat absoluut te wensen over. Die is er gewoon niet. Die is er niet. Journalisten putten energie uit een aantal hulpbronnen : feedback van leidinggevenden, autonoom werken, of de mogelijkheid tot bijscholing en persoonlijke groei. Meer dan de helft van de journalisten ervaart een tekort aan feedback door leidinggevenden. Voor bevlogen journalisten is dat teleurstellend. Het motiveren van het team is een uitdaging voor de chefs op redacties. Bijscholing bevordert het gevoel bekwaam te zijn in het vak. Hier wringt het schoentje. Door continu onder tijdsdruk te werken, hebben journalisten weinig mogelijkheden om trainingen te volgen. De krappe bezetting op redacties maakt dat redactieleden moeilijk gemist kunnen worden. Meer dan de helft van de journalisten erkent de nood aan bijscholing, maar in de praktijk komt daar weinig van in huis. Slechts één vierde meldt bijscholing te volgen. Journalisten geven daarenboven aan dat hun hoofdredacties weinig belang hechten aan bijscholing. Een kleine groep journalisten zegt over geen geld te beschikken om bijscholing te bekostigen. Voor freelancers is bijscholing een heikel probleem, omwille van de kostprijs en het inkomensverlies. Het organiseren van bijscholing is een belangrijke uitdaging voor de hele beroepsgroep. In Denemarken hechten uitgevers een groot belang aan goed getrainde journalisten. Ze financieren voor hun medewerkers al vele jaren een breed opleidingspakket. Alle krantenjournalisten krijgen er de mogelijkheid een week per jaar opleiding te volgen. Freelancers hebben toegang tot hetzelfde lessenaanbod. Hun participatie wordt gefinancierd met middelen uit auteursrechten. In tijden waarin in het buitenland geavanceerde nieuwe onderzoekstechnieken (zoals CAR, wobbing, mapping) bij journalisten opgang maken, is het opzetten van kwalitatieve trainingen een uitdaging voor de gezamenlijke mediasector. Uitdaging 8. Het onzekere statuut van de freelancers Het gebrek aan respect van de redactie? Je wordt echt uitgemolken. Werkzekerheid? De kranten kiezen niet meer voor kwaliteit, maar voor prijs. Een deel van de freelancers kiest bewust voor het zelfstandig statuut omwille van de grote vrijheid en de autonomie. Andere journalisten werken als freelancer omdat ze er niet in slagen een vast contract bij de zuinig bemande redacties in de wacht te slepen. Werken als freelance journalist is geen sinecure. Een aantal problemen die vaste journalisten signaleren, doen zich in nog grotere mate voor bij freelancers, zoals het gebrek aan feedback en waardering. In de vaak top down geleide redacties zijn freelancers de onderste schakel. Het sociaal statuut van de freelancers laat te wensen over. De mediasector die graag beroep doet op freelancers, is er nochtans mee gebaat als dit wordt bijgespijkerd. Werkonzekerheid en de hieraan gekoppelde financiële onzekerheid vinden de freelancers een groot probleem. Leningen en voorafbetalingen lopen door als het aantal opdrachten vermindert, of als freelancers langdurig ziek worden. Het is daarom van groot belang een verzekering inkomensverlies af te sluiten. De vergoedingen voor geleverde prestaties van freelancers zijn vaak ondermaats. Het uitbetalen in auteursrechten zorgt voor onzekerheden bij de fiscus. Met hun soms beperkte inkomen hebben freelance journalisten het niet makkelijk geld opzij te zetten voor een pensioen. Nadenken over een pensioenplan is daarom belangrijk. Freelancers omringen zich in die context bij voorkeur met enkele competente adviseurs. In geval van professionele uitschuivers zijn freelancers doorgaans minder beschermd dan journalisten met een vast contract. Het afsluiten van een verzekering 11
12 rond beroepsaansprakelijkheid is daarom noodzakelijk. Ondernemerschap is een belangrijk sleutelwoord voor freelancers. Het digitale medialandschap is een proeftuin voor de ontwikkeling van nieuwe businessmodellen. Ook specialisatie in een aantal topics is een aanrader. Dossierkennis werkt tijdsbesparend. Uitdaging 9. Omgaan met emotioneel zware thema s Journalisten die zeer betrokken zijn geweest bij de zaak Dutroux, daar zijn verschrikkelijke dingen mee fout gegaan. Die zaak Dutroux heeft zoveel levens kapot gemaakt. Traumatische gebeurtenissen verslaan, blijft aan de huid kleven. Het ligt niet voor de hand aangrijpende gebeurtenissen te verwerken. Deze vorm van verslaggeving lijkt journalisten kwetsbaarder te maken voor stress, het posttraumatisch stress syndroom (PTSS) en burn-out. Nogal wat van de bevraagde journalisten met burn-out deden verslaggeving van de zaak Dutroux, de tsunamiramp, ongelukken en rampen. Journalisten waren bijvoorbeeld als enige beroepsgroep zonder voorbereiding in december 2004 actief tijdens de tsunamiramp in Indonesië. Noors vergelijkend onderzoek tussen journalisten, ngo-medewerkers en politiemensen die tijdens de ramp actief waren, gaf aan dat van alle beroepsgroepen de journalisten de hoogste stressreacties vertoonden. Als groep waren ze het meest blootgesteld aan traumatische ervaringen, terwijl ze de minste voorbereidende training hadden genoten. De Noorse onderzoekers pleiten voor speficieke trainingen van journalisten die traumatische gebeurtenissen verslaan. Het is van belang te leren omgaan met het onvermogen mensen in nood bij te staan. Na het reportagewerk zijn ook een time-out en begeleiding noodzakelijk. Journalisten die aangrijpende gebeurtenissen verslaan, hebben tijdens hun opdracht ook nood aan steun van hun bazen. Voor expertise over traumabestrijding kunnen Belgische mediahuizen terecht bij het Dart Center for Journalism and Trauma. Deze organisatie beschikt over internationale expertise rond traumabestrijding bij journalisten die ook in ons land kan worden ingehuurd. Uitdaging 10. Als het licht uitgaat Ik ben nogal onzeker van aard. Ik heb niet zoveel zelfvertrouwen. Journalisten lijken meer dan veel andere beroepen last te hebben van burn-out. Dat blijkt uit wetenschappelijk onderzoek in binnen- en buitenland. In 2009 werd burn-out bij alle beroepsjournalisten in Vlaanderen gemeten aan de hand van een internationaal gevalideerde schaal (UBOS-A). Meer dan 10 procent van de journalisten heeft een niveau van burn-out dat overeenstemt met het niveau van mensen die met burn-out zijn opgenomen in een ziekenhuis, tegenover gemiddeld 4 procent bij de werkende populatie. Meer dan 21 procent loopt een verhoogd risico op burn-out, tegenover gemiddeld 16 procent bij de werkende populatie. Bij journalisten staan naast persoonlijkheidskenmerken vooral een aantal werkkenmerken in verband met burn-out. Het risico van een stressgevoelige persoonlijkheid Persoonskenmerken als onzeker en perfectionistisch zijn, verwijzen naar een stressgevoelige persoonlijkheid. Stressgevoelige mensen twijfelen aan zichzelf, pakken problemen niet actief aan en staan niet open voor verandering ( hardiness ). Hardiness valt moeilijk te rijmen met een snel veranderende sector. Perfectionisme is vaak een symptoom van angst. De in Vlaanderen bevraagde journalisten brengen effectief de genoemde persoonskenmerken met burn-out in verband. Ze melden ook een laag zelfbeeld en de drive de wereld te willen verbeteren. Stressgevoelige persoonlijkheden zijn iets te weinig problem solvers en nemen in probleemsituaties een ietwat afwachtende houding aan. Wat is burn-out? Je bent wakker en je ogen zijn open, maar dat is ook alles. Je lichaam gaat niet meer mee en je geest kan niet meer mee. Het lukt niet meer. Burn-out is een syndroom dat aan het werk gerelateerd is waarbij naast is een syndroom dat aan het werk gerelateerd is waarbij naast uitputting, tevens sprake is van cynisme en gevoel van verminderde persoonlijke bekwaamheid. Burn-out ontstaat vanuit een langdurige blootstelling aan chronische emotionele, mentale en interpersoonlijke stressoren op het werk. 13
14 Uitputting is het meest opvallende symptoom. Opgebrande mensen hebben daarnaast vaak ook een afstandelijke of cynische houding tegenover hun werk en nemen een negatieve houding aan tegenover hun eigen competenties. Burn-out heeft kwalijke gevolgen voor de personeelsbezetting en de kwaliteit van het geleverde werk. Het syndroom kan leiden tot absenteïsme, presenteïsme (ziek blijven werken) en uitstroom uit de job, of uit het beroep. Risicovolle factoren bij journalisten Aan de hand van het onderzoek naar burn-out bij journalisten in Vlaanderen is het mogelijk te voorspellen welke factoren bij de beroepsgroep sterk met de ontwikkeling van burn-out in verband staan. Volgende factoren gaan bij de beroepsgroep significant met het ontstaan van burn-out samen: Werkdruk Vaak s avonds werken De job niet naar behoren kunnen doen, of conflicten over de inhoud van het werk Onzeker zijn over zijn baan, de jobinhoud en de collega s waarmee moet worden samengewerkt Geen gevarieerd werk hebben Geen steun krijgen van leidinggevenden Geen positieve feedback krijgen Geen afstand kunnen nemen van het werk, jezelf niet ontplooien in hobby s, niet kunnen beslissen wat je met je vrije tijd aanvangt Een verstoorde worklife balance, geïrriteerd en prikkelbaar thuis rondlopen door het werk, geen tijd hebben voor dingen buiten het werk Verworven vaardigheden en kennis niet in de job kunnen aanwenden, gekoppeld aan het ontbreken van leermogelijkheden op het werk, persoonlijke groei, bijscholing en vorming Alleenstaand zijn zonder partner, geen vrienden hebben als vangnet Ze eisen dat je 7 dagen op 7 werkt. Er moet een mentaliteit gewijzigd worden. En dat zal een werkje zijn dat je niet op een paar jaar kan oplossen. De onderzoeksresultaten leren dat mannen en vrouwen, vaste medewerkers en freelancers, jongeren en ouderen een even groot risico lopen op burnout. Welke functie iemand op een redactie uitoefent, hangt ook niet significant met burn-out samen. Zo zijn eindredacteurs meer dan gemiddeld uitgeput, maar dit verband blijft niet overeind als alle variabelen bij de berekening worden meegenomen. Onderzoek bij krantenjournalisten in de Verenigde Staten toonde wel een verhoogd risico bij jonge journalisten, eindredacteurs en lay-outers die werken voor kranten met een kleine oplage. De beleving van burn-out Ik kon geen voet meer voor de andere zetten. Ik dacht oké, ik ga een dag of drie goed slapen en dat is over. Maar dat bleek niet het geval te zijn. Fysieke en mentale uitputting is het belangrijkste kenmerk van burn-out, naast een cynische, afstandelijke blik op de job en het gevoel op het werk niet goed meer te functioneren. Slaapproblemen zijn vaak een eerste teken dat het misloopt. Mensen voelen zich doodop, leeg, opgebrand. Het werk raakt hun koude kleren niet meer. Veelschrijvers slagen er plots niet meer in iets op papier te zetten. Gedreven journalisten moffelen die klachten vaak geruime tijd weg. Ze willen niet uitvallen, vooral niet met psychische klachten. Stressbestendigheid is immers een kerneigenschap van goede journalisten. De serieuze malaise leidt nogal eens tot fysieke problemen, zoals rugpijn, hartklachten, zona. Die fysieke klachten zorgen er vaak voor dat journalisten uiteindelijk toch een arts raadplegen. Als het licht uitgaat, voelen journalisten zich vaak boos, gefrustreerd, opgefokt. Tijdens een burn-out worden mensen overspoeld met emoties zoals besluiteloosheid, het zelfvertrouwen kwijt zijn, zwart kijken. In enkele gevallen hebben journalisten suïcidale gedachten of vertonen ze suïcidaal gedrag. Hoe omgaan met burn-out? Professionele hulp vragen, is de boodschap, bijvoorbeeld via een bezoek aan de huisarts, of een gedragstherapeut. Rust is noodzakelijk. Hoe lang mensen erover doen om na een burn-out terug aan de slag te gaan, varieert van persoon tot persoon, van enkele maanden tot meer dan een jaar. 15
16 Ik heb er iets uit geleerd! Ik ben in therapie geweest. Ik heb ook een verre reis gemaakt en ben geleidelijk beginnen sporten. Om rust te krijgen in mijn hoofd ben ik yoga gaan doen en mindfulness. Naast uitslapen, is het in die periode van belang de batterijen op te laden. Hoe dat best gebeurt, hangt af van de individuele voorkeur. Opladen kan op veel verschillende manieren gebeuren. Journalisten melden het probleem te lijf te gaan met wandelen, zwemmen, fietsen, meditatie, yoga, mindfulness, reizen, sauna. Sommige journalisten proberen ontspanningentechnieken onder de knie te krijgen met de hulp van een kinesist. Meerdere journalisten vragen hulp bij een cognitief gedragstherapeut en leren op die manier de balans tussen werk en privéleven in evenwicht te krijgen. In enkele gevallen gaat burn-out met depressie samen. Sommige journalisten volgen mindfulness trainingen om het piekeren tegen te gaan en depressieve gedachten in de kiem te smoren. Journalisten met burn-out houden er niet van hierover te communiceren met collega s. Zoals fysieke problemen taboe zijn bij militairen, zijn psychische problemen een taboeonderwerp bij journalisten die als geen ander stressbestendig moeten zijn. Daarom is het belangrijk burn-out bespreekbaar te maken op redacties en het probleem aan te pakken als onderdeel van een globaal welzijnsbeleid. Oplossingen na burn-out Ze hebben het mij nu letterlijk gezegd: Deeltijds werk past niet bij het vak. Welke oplossing zoeken journalisten na hun herstelperiode thuis? Uit de journalistiek stappen, is voor bijna niemand een optie. Daarvoor is de liefde voor de job te groot. Nogal wat journalisten geven ook aan niets anders te kunnen. Naar een ander medium verhuizen, biedt al evenmin een oplossing. In veel mediahuizen zijn de problemen gelijkend. Journalisten proberen na een burn-out het werk op een betere manier aan te vatten door bij hun werkgever een andere functie aan te kaarten, of minder uren te werken. Sommige journalisten zoeken een journalistieke uitdaging die nauwer aansluit bij wat ze het liefste doen, of waar ze het sterkst in zijn. Meerdere krantenjournalisten verlaten coördinerende functies om terug te gaan schrijven. Freelancers kiezen ervoor om minder zware opdrachten aan te nemen. Een aantal journalisten probeert op te laden via activiteiten buiten het werk. Ze schrijven boeken, of gaan deeltijds terug op de schoolbanken zitten. Deeltijds werk wordt door nogal wat journalisten genoemd als oplossing voor burnout, doch dat blijkt in de praktijk moeilijk. Hoofdredacties hebben grote moeite met deeltijdse banen. Sommige redactiechefs zijn van mening dat deeltijds werk niet past bij het vak. In het kader van een welzijnsbeleid zouden mediahuizen hier een beleid voor moeten uitwerken. Een aantal journalisten krijgt na een herstelperiode thuis van de werkgever wel de toelating deeltijds te werken als inloopperiode op het hervatten van voltijds werk. Verschillende journalisten hebben tijdens hun burn-out leren loslaten (via mindfulness, yoga, mediatie) en leren grenzen trekken tussen hun werk en hun privéleven. Een aantal journalisten meldt bijvoorbeeld expliciet niet langer de pers te volgen tijdens vakanties. Dit helpt hen sneller te recupereren. Hoe burn-out voorkomen? Burn-out? Bij het woord alleen al zouden ze op de redactie in de lach schieten. Journalisten hanteren naar eigen zeggen een aantal mechanismen om stress in te dijken: sport, hobby s en ontspannende activiteiten zoals tai-ji, yoga, meditatie. Tijdens het werk komen ze tot rust door het inlassen van koffiepauzes en babbels met collega s. De journalisten geven zelf aan dat hun grote bevlogenheid de preventie van burn-out bemoeilijkt. De hoge werkdruk leidt ertoe dat gedreven journalisten geen grenzen stellen. Doordat ze vaak s avonds en in de weekends doorwerken, is recuperatie moeilijk. Nochtans is vooral recuperatie een recept tegen uitputting. Dat blijkt uit het onderzoek naar burn-out bij de beroepsgroep. In dit kader is ook ontplooiing in de vrije tijd belangrijk, net zoals de mogelijkheid om buiten de werkuren zelf te beslissen wat er in de vrije tijd gebeurt. In de vrije tijd het werk goed van zich kunnen afzetten, helpt eveneens beter te recupereren. Relaxatie is heilzaam voor journalisten. Journalisten die in staat zijn zich te ontspannen, ervaren een betere nachtrust, halen meer uit hun vakanties, hebben een beter evenwicht tussen werk en vrije tijd en lopen minder risico op burn-out. Ook het gevoel hebben verworven kennis en vaardigheden te kunnen gebruiken in het werk, is een beschermende factor tegen het ontstaan van burn-out. Dit hangt nauw samen met de mogelijkheid tot bijscholing. Andere factoren die het risico op burn-out verminderen zijn: vrienden of een partner hebben en tijd hebben voor het leven buiten het werk. Preventie van burn-out is niet alleen een individuele verantwoordelijkheid, maar vergt ook een collectief welzijnsbeleid op redacties, dat bijvoorbeeld een rem zet op avond- en weekendwerk en burn-out bespreekbaar maakt. Het machosfeertje op redacties leidt ertoe dat journalisten doordoen tot ze erbij neervallen. Stressbestendigheid wordt aanzien als een kerneigenschap van goede journalisten. Dit leidt tot een groot taboe op burn-out, waardoor totaal uitgeputte journalisten blijven verder werken, zelfs als het voor de eigen gezondheid beter zou zijn thuis te blijven. 17
Fragiele starters Journalistiek is een hondenjob en een passie. Ik kan me niet voorstellen ooit iets anders te doen. Jonge journalisten zijn even bevlogen met hun vak bezig als hun meer ervaren collega s. Die passie is een motivatie om lang in de pers te blijven. Andere argumenten hiervoor zijn het hebben van een gevarieerde en boeiende job, het verslavende karakter van nieuws, graag schrijven en de grote vrijheid die journalisten ervaren. Gebrekkige worklife balance Mijn job is heel moeilijk te combineren met een gezin. Daarom ga ik rond mijn dertigste een andere baan zoeken en wat freelancen voor het plezier. beroepsjournalisten. De resultaten van die meting zijn opmerkelijk. Omstreeks 7 7 van de starters heeft reeds een niveau van burn-out dat overeenstemt met dat van patiënten die met burn-out zijn opgenomen in een ziekenhuis, tegenover 10 bij de totale groep van beroepsjournalisten en 4 bij de werkende bevolking. Zomaar eventjes 20 van de starters loopt een verhoogd risico op burn-out, tegenover meer dan 21 bij de hele groep van de beroepsjournalisten en 16 bij de werkende bevolking. Het is bijgevolg van groot belang jong talent tegen burnout te beschermen. Starters geven het hoge werkritme, de stress en het lage loon aan als voornaamste redenen om niet lang in de pers te blijven, naast lichamelijke en mentale roofbouw, interne spanningen op het werk en de moeilijke combinatie met het gezin. Werkonzekerheid wordt bij freelancers als een reden opgegeven om maar gedurende een beperkte tijd journalist te blijven. Slechts een kleine 30 van de starters geeft aan een hele loopbaan in de journalistiek te willen blijven. Slechts de helft van de journalisten ziet zichzelf langer dan tien jaar in het beroep. Preventie van stress en burn-out is duidelijk een voornaam aandachtspunt voor de jonge journalisten. Ze geven zelf aan nood te hebben aan bijscholing over stressbestendigheidstechnieken. De problematiek lijkt belangrijk in het kader van een globaal welzijnsplan op redacties. 18 Onderzoek in de Verenigde Staten geeft aan dat jonge krantenjournalisten een verhoogd risico lopen op burn-out. Het harde werk, gekoppeld aan een relatief matig loon, leidt ertoe dat jonge Amerikaanse journalisten uit het beroep stappen. Hoe is het met de jonge journalisten in Vlaanderen gesteld? Is het mogelijk hen beter te wapenen voor hun job? Wat zijn de noden van jonge journalisten op het vlak van bijscholing? Om een antwoord te krijgen op deze vragen werden in het voorjaar van 2010 alle startende journalisten digitaal bevraagd die op dat moment maximaal drie jaar aan de slag waren. Starters signaleren een aantal heikele knelpunten binnen hun job. Zo vinden ze het lastig s avonds niet te kunnen stoppen met werken, zodat ze moeilijk kunnen recupereren. Door de werkuren kunnen ze niet investeren in hun partner of gezin, vrienden en hobby s. Het gebrek aan voldoende feedback op hun werk vinden ze eveneens problematisch. De geformuleerde knelpunten zijn stuk voor stuk risicofactoren voor het ontstaan van burn-out. Ook het tekort aan begeleiding en coaching op redacties geven de starters als een probleem aan. Burn-out bij starters Te hoge werkdruk, te lage vergoeding per artikel, schijnzelfstandigheid. Al doe ik de job nog steeds graag, ik vrees dat ik het door die werkdruk niet langer dan vijf jaar zal volhouden en financieel is het ook niet interessant. Het niveau van burn-out werd bij de starters in het voorjaar van 2010 gemeten met dezelfde gevalideerde schaal als werd gebruikt bij de hele groep Vitaminekuren voor starters Als jong journalist is mijn grootste bron van frustratie het gebrek aan begeleiding, meer nog dan het werkritme. Vroeger werden starters gecoacht door ervaren journalisten. Vandaag starten jongeren vaak zonder veel begeleiding in de job. Nogal wat starters vinden dit problematisch. Drie kwart van de starters in Vlaanderen geeft aan belang te hechten aan coaching. Onder coaching verstaan ze de begeleiding door een senior journalist, of een mentor, of peter- en meterschap. Beginnende journalisten laten ook verstaan veel heil te zien in het krijgen van gerichte feedback en concrete ondersteuning tijdens de verslaggeving en de organisatie van het werk. De helft van de starters zegt nood te hebben aan bijscholing. Hierbij gaat het hoofdzakelijk om specialistische kennis: Nieuwe researchtechnieken (CAR, wobbing, crowdsourcing) Mondelinge en schriftelijke kennis van het Frans Creatief denken Interviewtechnieken Stressbestendigheidstechnieken Juridische en economische achtergrondinformatie Het snel vinden van betrouwbare informatie op het internet. 19
Tien bouwstenen voor een duurzaam welzijnsbeleid Als mediabedrijven talent willen aantrekken en behouden hebben ze er alle belang bij dat het journalistieke vak aantrekkelijk blijft. Kennis van de uitdagingen in het beroep biedt bouwstenen voor meer welzijn op redacties. Dit is een gezamenlijke opdracht voor zowel individuele journalisten als hoofdredacties, personeelsverantwoordelijken en het management van mediahuizen. De grote bevlogenheid van journalisten leidt tot een immense drive op redacties. Bevlogen medewerkers zijn immers vitaal, energiek en bijzonder toegewijd aan hun werk. Bevlogenheid kan worden omschreven als de positieve tegenhanger van burn-out. Omdat journalisten zo bevlogen zijn, ligt het niet altijd voor de hand de grenzen te bewaken. Dit geldt met name in krap bemande redacties waar de werkdruk bijzonder groot is. De invoering van een welzijnsbeleid is in deze context geen sinecure. De hieronder geformuleerde bouwstenen helpen het welzijn op redacties en de kwaliteit van het journalistieke werk vergroten: Bouwsteen 6 Bouwsteen 7 Bouwsteen 8 Voor een evenwichtige berichtgeving is het van belang als de personeelsbezetting een spiegel is van de bevolking, waarbij alle medewerkers op dezelfde respectvolle manier worden behandeld en beloond. Feedback van redactiechefs, autonoom kunnen werken, de kans krijgen bijscholingen te volgen en als persoon te groeien, fungeren als vitamines voor hard werkende journalisten. De herwaardering van het werk van freelancers, het bijspijkeren van het sociaal statuut en de professionalisering van het freelance beroep leiden ertoe dat redacties ook in de toekomst volop van de diensten van bekwame freelancers gebruik zullen kunnen maken. Bouwsteen 1 Een realistische werkdruk is de voornaamste sleutelmaatregel tegen stress op redacties. Dit impliceert onder andere een voldoende grote personeelsbezetting. Bouwsteen 9 Journalisten die traumatische feiten verslaan, hebben voor, tijdens en na de verslaggeving speciale begeleiding nodig. Bouwsteen 2 Recuperatie s avonds en in het weekend is noodzakelijk om de grote werkdruk te kunnen volhouden. Bouwsteen 10 Een globaal welzijnsbeleid op redacties impliceert de preventie van stress en burn-out. 20 Bouwsteen 3 Bouwsteen 4 Bouwsteen 5 Na het werk de knop kunnen omdraaien en tijd kunnen investeren in gezin, vrienden, hobby s helpt journalisten de batterijen opladen. Voldoende tijd ter beschikking krijgen om de job autonoom en conform de deontologie uit te voeren, helpt journalisten hun vak naar behoren te doen. Teamspirit stimuleren op redacties, met aandacht voor feedback en schouderklopjes, bevordert de werksfeer en de kwaliteit van het journalistieke werk. Bijzondere aandacht voor de starters Een realistische werkdruk met voldoende aandacht voor feedback, coaching en begeleiding is noodzakelijk voor de starters die net zoals hun oudere collega s een verhoogd risico lopen op stress en burn-out. Aandacht voor een goede worklife balance helpt starters te recupereren. Het aanleren van stressbestendigheids- en time managementtechnieken en burn-outpreventie zijn een onderdeel van een globaal welzijnsplan op redacties. 21
Meer weten? Wetenschappelijke referenties Cook, B.B., Banks, S.R. & Thompson, B., (1995). Copy Desk Leader Behaviors/ Copy Editor Job Stress: The Relationship of Copy Desk Leader Behaviors to Job Stress, Hardiness and Health Factors in Copy Editors. Paper presented to the Association for Education in Journalism and Mass Communication 1995 convention. Cook, B.B., Banks, S.R. (spring 1993). Predictors of Job Burn-out in Reporters and Copy Editors. Journalism Quarterly, volume 70, no. 1, pp 108-117. Cook, B.B., Banks, S.R. & Turner, R.J., (summer-fall 1993). The Effects of Work Environment on burn-out in the Newsroom. Newspaper Research Journal, Vol. 14, nos. 3 and 4, pp. 123-136. De Clercq, M. (2003). Van onze correspondent(e) ter plaatse. Over de vrouwelijke ondervertegenwoordiging op de Vlaamse nieuwsredactie. In M. Demoor, K. Heene & G. Reymenants (Eds.), Verslagen van het Centrum voor Genderstudies, UGent (pp 29-54), Gent: Academia Press. and the audiovisual sector: leveling the playing field. Onderzoek naar de werkomstandigheden van mediaprofessionals in Vlaanderen. Analyse van knelpunten, evaluatie van oplossingen en beleidsaanbevelingen. Brussel/Gent: Cemeso (Vrije Universiteit Brussel) & Arteveldehogeschool. Sonnentag, S., Mojza, E.J., Binnewies, C, & Scholl, A.(2008). Being engaged at work and detached at home: A week-level study on work engagement, psychological detachment, and affect. Work & Stress, Vol. 22, N 3, July-September 2008, pp 2557-276. Sonnentag, S., Fritz, C., (2007) The recovery experience questionnaire: development and validation of a measure for assessing recuperation and unwinding from work. In: Journal of Occupational Health Psychology; 12 (3); 204-221. Weisæth, L. (2008). Post-traumatic Stress and Preventive Interventions in Journalists. Lecture at the Global Investigative Conference in Lillehammer, 14. September 2008. 22 Maslach, C., Schaufeli, W.B. & Leiter, M.P. (2001). Job burn-out. Annual Review of Psychology, 52, 397-422. Reinardy, S. (2007) Newspaper journalism in crisis: Burn-out on the rise, eroding young journalists career commitment, manuscript accepted for presentation to the Newspaper Division at the Association for Education in Journalism and Mass Communication convention in Washington, D.C., in August 2007. Segers, K., Teugels, M., Resmann N., Van Hoof, E & Vercaigne, C. (2010). Talent Management in the press Boeken Van Bergen, A. (2009), De lessen van burn-out, Houten: Spectrum. Doorverwijsgegevens Welzijn op het werk: www.respectophetwerk.be/nl/contact Vereniging van erkende gedragstherapeuten: www.vvgt.be Trauma: http://dartcenter.org/ Vlaamse Vereniging van Journalisten (VVJ): www.journalist.be Arteveldehogeschool, Opleiding Bachelor in de Journalistiek: 09 234 73 71 Colofon Redactie: Marleen Teugels, Conny Vercaigne Vormgeving: GraSe, Anne Van Hootegem Datum uitgave: april 2011 Deze brochure werd gefinancierd door de Arteveldehogeschool met middelen van Projectmatig Wetenschappelijk Onderzoek (PWO) ten behoeve van de journalisten in Vlaanderen. Arteveldehogeschool, Opleiding Bachelor in de Journalistiek, Campus Kantienberg, Voetweg 66, 9000 Gent, i.s.m. Onderzoek en dienstverlening Arteveldehogeschool. Verantwoordelijk uitgever: Pascal Verhoest, Hoogpoort 15, 9000 Gent 23
Journalist worden: het is een droom die weinigen kunnen waarmaken. En als die droom uitkomt, wordt al gauw duidelijk dat er bij het beroep ook schaduwkanten horen die op redacties nogal eens in de taboesfeer zitten. Kennis van die schaduwkanten biedt de sector een aantal bouwstenen voor een duurzaam welzijnsbeleid. Deze minigids is gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek bij de beroepsjournalisten in Vlaanderen aan de hand van internationaal gevalideerde schalen. De onderzoeksresultaten wijzen op een aantal prangende problemen in de pers. Journalisten zijn veel meer bevlogen dan gemiddeld. Dat zorgt voor een grote drive, een stevig werktempo en een frisse wind op redacties. Precies die gedrevenheid vormt echter een serieuze uitdaging voor het personeelsmanagement. Deze minigids zet een tiental uitdagingen voor de sector op een rij die kunnen worden omgebogen in een duurzaam welzijnsbeleid. Het is een nuttig werkboekje voor hoofdredacties, uitgevers en individuele journalisten. 24 www.arteveldehogeschool.be