Overheidsbeleid Een inleiding in de beleidswetenschap Prof. dr. A. Hoogerwerf (red.) Vijfde druk Samsom H.D. Tjeenk Willink, Alphen aan den Rijn 1993
Inhoud Woord vooraf 13 I INLEIDING 15 Beleid, processen en effecten Prof. dr. A. Hoogerwerf 1.1 Beleid en beleidswetenschap 1.2 De beleidsinhoud 1.3 Het beleidsproces 1.4 De beleidseffecten 1.5 De omgeving van het beleid: aspecten van actoren 1.6 Beleid en beheer 1.7 Ontwikkeling van beleid op langere termijn 1.8 Samenvatting Literatuur Vragen en opgaven 17 17 20 23 26 27 28 30 31 31 33 II DE BELEIDSINHOUD 35 2 Problemen en beleid 37 Prof. dr. A. Hoogerwerf 2.1 Inleiding 37 2.2 Soorten van problemen 38 2.3 Behandeling van problemen door een beleid 41 2.4 Samenhang van de probleemperceptie en de beleidsvisie 43 2.5 Het definiëren en preciseren van een probleem 44 2.6 Het agenderen van een probleem 46 2.7 Interne en externe problemen 48 2.8 Samenvatting 48 Literatuur 49 Vragen en opgaven 50
De inhoud van het beleid 52 Prof. dr. J.ThA. Bressers en dr. P-J. Klok 3.1 Inleiding 52 3.2 De onderdelen van het beleid 52 3.3 De structuur van het beleid 57 3.4 Een stappenschema voor een procesanalyse van de 61 beleidsinhoud 3.5 Samenvatting 69 Literatuur 69 Vragen en opgaven 69 Beleidsinstrumenten 71 Dr. F.CJ. van der Doelen en dr. P-J. Klok 4.1 Inleiding 71 4.2 Typen van beleidsinstrumenten 71 4.3 Van instrumententypologie naar instrumententheorie 77 4.4 Een aanzet tot een instrumententheorie 81 4.5 Samenvatting 86 Literatuur 87 Vragen en opgaven 87 Beleidstheorieën: veronderstellingen achter beleid 89 Prof. dr. F.L. Leeuw 5.1 Inleiding 89 5.2 De inhoud van beleidstheorieën 90 5.3 Een voorbeeld van een beleidstheorie: het beleid inzake de bestrijding van de kleine criminaliteit 92 5.4 De werkwijze bij het reconstrueren van een beleidstheorie: methoderegels 94 5.5 Criteria waarmee beleidstheorieën worden geëvalueerd 96 5.6 Factoren die de inhoud van beleidstheorieën mede bepalen 97 5.7 De relevantie van onderzoek naar beleidstheorieën voor de praktijk van het beleid 99 5.8 Samenvatting 1 1 Literatuur 102 Vragen en opgaven 102 UI HET BELEIDSPROCES 105 6 Beleidsvoorbereiding: het ontwerpen van beleid 10' Prof. dr. R. Hoppe 6.1 Inleiding 10?
Inhoud 6.2 Een eenvoudig model van beleidsvoorbereiding 107 6.3 Ontwerpregels: beschrijvend en voorschrijvend 111 6.4 Wegen naar een betere beleidsvoorbereiding: leren van maatgevende praktijk 122 6.5 Samenvatting 124 Literatuur 124 Vragen en opgaven 125 Het bepalen van overheidsbeleid 127 Dr. MJ. Arentsen en drs. K.R.D. Lulofs IA Inleiding 127 7.2 De beleidsbepaling als een proces van afweging van alternatieven 128 7.3 De beleidsbepaling als een proces van interactie tussen actoren 131 7.4 Beleidsbepaling als besluitvorming door actoren 135 7.5 De evaluatie van de beleidsbepaling 137 7.6 Wegen ter verbetering van de beleidsbepaling 139 7.7 Samenvatting 140 Literatuur 141 Vragen en opgaven 142 De uitvoering van overheidsbeleid 144 Prof. dr. JAM. Maarse 8.1 Inleiding 144 8.2 De beleidsuitvoering als deelproces van het beleidsproces 145 8.3 De uitvoerende organisatie 147 8.4 De klassieke theorievorming 149 8.5 De moderne theorievorming 150 8.6 Top-down en bottom-up benaderingen in het uitvoeringsonderzoek 153 8.7 Succes en falen van de beleidsuitvoering 154 8.8 Naar een verklaring van de beleidsuitvoering 156 8.9 Samenvatting 158 Literatuur 158 Vragen en opgaven 159 Beleidsevaluatie en beleidseffecten 161 Prof. dr. J.ThA. Bressers 9.1 Beleidsevaluatie in de praktijk 161 9.2 Typen en benaderingen van het evaluatie-onderzoek 165 9.3 Een stappenschema voor de evaluatie van beleidseffecten 172 9.4 Samenvatting 178
Literatuur 178 Vragen en opgaven 179 10 Het gebruik van beleidsevaluatie: terugkoppeling 180 Dr. IMAM. Pröpper 10.1 Inleiding 180 10.2 Begrippen 180 10.3 Een procesmodel van het gebruik van beleidsevaluatie 182 10.4 Drie stijlen van het gebruik van beleidsevaluatie 185 10.5 Empirisch onderzoek naar het gebruik van beleidsevaluatie 186 10.6 Verklaringen voor het gebruik van beleidsevaluatie 188 10.7 Evaluatie van het gebruik van beleidsevaluatie 191 10.8 Wegen naar het verbeteren van het gebruik van beleidsevaluatie 193 10.9 Samenvatting 195 Literatuur 196 Vragen en opgaven 197 11 Beëindiging van beleid 198 Prof. dr. A.FA. Korsten 11.1 Inleiding 198 11.2 Beleidsbeëindiging: omschrijving van vormen 199 11.3 Beleidsbeëindiging en beleidsdynamiek 201 11.4 De praktijk van de beleidsbeëindiging 203 11.5 Verklaring van het proces van de beleidsbeëindiging 208 11.6 Evaluatie van de beleidsbeëindiging 210 11.7 Wegen naar verbetering van de beleidsbeëindiging 217 11.8 Samenvatting 212 Literatuur 212 Vragen en opgaven 213 IV BELEIDSASPECTEN VAN BURGERS EN OVERHEIDSORGANISATIES 215 12 Afstand tussen burgers en overheid 217 Dr. H.H.FM. Daemen en prof. dr. JJA. Thomassen 12.1 Inleiding 217 12.2 De afstand tussen de burgers en de overheid bij de totstandkoming van het beleid 217 12.3 De afstand tussen de overheid en de burger bij de uitvoering van het beleid 228
9 Inhoud 12.4 Samenvatting 235 Literatuur 236 Vragen en opgaven 237 13 Beleid en bureaucratie 239 Prof. dr. AJ.G.M. Bekke 13.1 Inleiding 239 13.2 Legalistische benaderingen: de bureaucratie als instrument 240 13.3 Politieke benaderingen: de bureaucratie als zelfstandige factor 244 13.4 Managementbenaderingen: de bureaucratie als organisatievorm 250 13.5 Samenvatting 255 Literatuur 256 Vragen en opgaven 256 14 Horizontale taakverdeling en coördinatie 258 Drs. R.H.P.W. Kottman 14.1 Inleiding 258 14.2 Problematiek 259 14.3 Begripsbepaling 260 14.4 Horizontale taakverdeling 263 14.5 Coördinatie als beleidsinstrument 264 14.6 Horizontale structurele coördinatiemiddelen 270 14.7 Interdepartementale commissies 272 14.8 Samenvatting 275 Literatuur 276 Vragen en opgaven 276 15 Rijk, provincies en gemeenten: 278 spelregels en bestuursinstrumenten Dr. J. de Ridder en prof. dr. M. Herweijer 15.1 Inleiding 278 15.2 De spelregels 279 15.3 Bestuursinstrumenten 283 15.4 Samenvatting 291 Literatuur 292 Vragen en opgaven 292
10 V INTERN GERICHT BELEID: BEHEER OF MANAGEMENT 295 16 Organisatiebeleid 297 Dr. Th.P.WM. van derkrogt 16.1 Inleiding 297 16.2 Inhoud van het organisatiebeleid: middelen en sturing 298 16.3 Organisatieleden 299 16.4 Technologie, structuren en processen 302 16.5 De cultuur van de organisatie 308 16.6 Problemen rond het organisatiebeleid 310 16.7 Wegen naar verbetering van het organisatiebeleid 311 16.8 Samenvatting 315 Literatuur 315 Vragen en opgaven 316 17 Financieel management 318 Prof. dr. N.P. Mol 17.1 Financieel beleid, beheer en controle 318 17.2 Comptabiliteitsvoorschriften 320 17.3 Efficiënt financieel beheer 329 17.4 Samenvatting 333 Literatuur 334 Vragen en opgaven 334 18 Personeelsbeleid by de overheid 336 Drs. J.H. Weggemans 18.1 Inleiding 336 18.2 Doelstelling en positie van het personeelsbeleid 336 18.3 De overheid als arbeidsorganisatie 344 18.4 Verbetering van het personeelsbeleid 349 18.5 Samenvatting 353 Literatuur 353 Vragen en opgaven 354 19 Informatiebeleid 355 Dr. M. Wolters 19.1 Inleiding 355 19.2 Menselijke informatieverwerking 356 19.3 Menselijk beslisgedrag 358 19.4 Informatiebeleid en informatietechnologie 359 19.5 Gevolgen van automatisering voor beleidsprocessen 363 19.6 Wegen naar verbetering 366
11 Inhoud 19.7 Samenvatting 368 Literatuur 368 Vragen en opgaven 370 Noten 373 Trefwoordenregister 407 De auteurs 413