IX 1 Organisaties en soorten instellingen............................................. 1 1.1 Kenmerken van een organisatie....................................................... 2 1.1.1 Definitiekwesties....................................................................... 2 1.1.2 Indelingscriteria........................................................................ 5 1.2 Profit: winst als doel................................................................... 7 1.2.1 De rol van de markt.................................................................... 8 1.2.2 Rechtsvormen voor ondernemingen.................................................... 9 1.3 Non-profit en not-for-profit: ideëel doel............................................... 11 1.3.1 Het commerciële bedrijf als lichtend voorbeeld.......................................... 12 1.3.2 Not-for-profit?......................................................................... 13 1.4 Rechtsvormen van een ideële organisatie............................................. 14 1.4.1 De stichting............................................................................ 15 1.4.2 De vereniging.......................................................................... 17 1.5 Professionalisering van dienstverlenende organisaties................................ 18 1.6 Organisatieleer en organisatiekunde.................................................. 20 1.6.1 Organisatieleer......................................................................... 20 1.6.2 Organisatiekunde...................................................................... 21 2 De instelling als sociaal systeem.................................................. 25 2.1 De kenmerken van een systeem....................................................... 26 2.2 De keten van input, transformatie, output en feedback................................ 27 2.3 De input............................................................................... 30 2.3.1 Personeel.............................................................................. 30 2.3.2 Huisvesting............................................................................ 32 2.3.3 Hulpmiddelen.......................................................................... 32 2.3.4 Geld................................................................................... 33 2.3.5 Richtlijnen en informatie................................................................ 34 2.4 De transformatie: taakverdeling en samenwerking als middel......................... 34 2.4.1 Taakverdeling en samenwerking........................................................ 34 2.4.2 Coördinatie en sturing.................................................................. 36 2.4.3 Communicatie......................................................................... 37 2.5 De output............................................................................. 38 2.6 De feedback........................................................................... 39 2.7 De grens tussen organisatie en omgeving............................................. 40 2.8 De levensfasen van een organisatie................................................... 41 3 De doelen van instellingen........................................................ 45 3.1 Het kenmerk van een doel............................................................. 46 3.2 Externe doelen........................................................................ 46 3.3 Interne doelen........................................................................ 48 3.4 Doelbepalers.......................................................................... 49 3.4.1 Interne doelbepalers................................................................... 50 3.4.2 De rol van de maatschappij............................................................. 50 3.4.3 De rol van de overheid.................................................................. 51 3.4.4 De wensen van klanten................................................................. 51
X 3.5 Hulpverlening als hoofddoel......................................................... 53 3.5.1 De statuten........................................................................... 53 3.5.2 De missie............................................................................. 54 3.6 Hulpverlening als nevendoel......................................................... 56 3.6.1 Ingebouwd werk...................................................................... 56 3.6.2 Behoud van zelfstandigheid........................................................... 57 3.7 Feitelijke doelen..................................................................... 58 3.7.1 Doelgroepen.......................................................................... 58 3.7.2 Werkwijzen........................................................................... 59 3.7.3 Resultaten............................................................................ 59 3.8 Jouw motieven en doelen............................................................ 60 4 Organisatiestructuren............................................................. 63 4.1 Kenmerken van een structuur........................................................ 64 4.2 Taakverdeling in de organisatie...................................................... 64 4.3 De organisatiestructuur.............................................................. 65 4.3.1 Functies.............................................................................. 65 4.3.2 Afdelingen en teams.................................................................. 66 4.4 De leiding............................................................................ 67 4.5 De horizontale of platte organisatie.................................................. 68 4.6 De verticale of lijnorganisatie........................................................ 71 4.7 De functionele of stafstructuur....................................................... 72 4.8 De lijn-stafstructuur.................................................................. 74 4.9 Divisies: blokken-, cluster- of kolommenstructuur (F, P, G, M)......................... 76 4.10 Horizontale en verticale dwarsverbanden............................................ 78 4.10.1 De matrix............................................................................. 78 4.10.2 De zuivere projectgroep of taskforce................................................... 81 4.11 De organisatiestructuur volgens Mintzberg.......................................... 83 4.12 De professionele organisatie......................................................... 85 4.13 Het organisatieschema of organogram.............................................. 85 4.14 Formeel en informeel................................................................ 86 5 Personeel........................................................................... 91 5.1 Deelnemers aan duurzame samenwerking........................................... 92 5.2 Solliciteren........................................................................... 92 5.2.1 Informatie verzamelen................................................................. 93 5.2.2 Sollicitatiebrief en cv.................................................................. 93 5.2.3 Het sollicitatiegesprek................................................................. 94 5.3 Inwerkperiode en begeleiding....................................................... 95 5.4 Plaatsbepalende factoren............................................................ 96 5.5 Motivatie en arbeidssatisfactie....................................................... 98 5.5.1 Motivatie............................................................................. 98 5.5.2 Arbeidssatisfactie..................................................................... 100 5.6 Samenwerking....................................................................... 102 5.7 Teams en teamrollen................................................................. 103 5.7.1 De teamrollen van Belbin.............................................................. 104 5.7.2 De roos van Leary..................................................................... 106 5.7.3 Heterogeniteit........................................................................ 107 5.8 Zelfsturend team..................................................................... 109
XI 6 De rechtspositie van personeel................................................... 111 6.1 Rechten en plichten.................................................................. 112 6.1.1 Vakbonden en werkgeversorganisaties................................................. 112 6.1.2 Elementen van een arbeidsovereenkomst.............................................. 114 6.2 Variatie in rechtspositie.............................................................. 115 6.2.1 De collectieve arbeidsovereenkomst (cao).............................................. 115 6.2.2 Het ambtenarenreglement............................................................. 116 6.2.3 De individuele arbeidsovereenkomst................................................... 117 6.3 Arbeid op contractbasis.............................................................. 117 6.3.1 De flexibele arbeidsovereenkomst..................................................... 117 6.3.2 De oproepovereenkomst.............................................................. 118 6.3.3 De detachering....................................................................... 118 6.3.4 De uitzendovereenkomst.............................................................. 119 6.3.5 De stageovereenkomst................................................................ 119 6.3.6 Het vrijwilligerscontract............................................................... 120 6.4 Arbeidsomstandigheden............................................................. 121 6.4.1 Formele en feitelijke werkzaamheden.................................................. 122 6.4.2 Bescherming door de Arbowet......................................................... 122 7 Communicatie in de organisatie.................................................. 125 7.1 Communicatie....................................................................... 126 7.1.1 Mondelinge communicatie............................................................ 126 7.1.2 Schriftelijke communicatie............................................................. 128 7.1.3 E-mail en sociale media................................................................ 130 7.2 Loopbaangesprekken................................................................ 131 7.2.1 Ondersteunende gesprekken.......................................................... 131 7.2.2 Functioneringsgesprek................................................................ 133 7.2.3 Beoordelingsgesprek.................................................................. 134 7.2.4 Salarisgesprek......................................................................... 134 7.2.5 Slechtnieuwsgesprek.................................................................. 135 7.2.6 Exitgesprek........................................................................... 136 7.3 Interculturele loopbaangesprekken.................................................. 136 7.4 Werkoverleg en commissievergaderingen............................................ 137 7.5 Omgaan met kritiek.................................................................. 138 7.5.1 Soorten kritiek........................................................................ 138 7.5.2 Kritiek geven.......................................................................... 139 7.5.3 De alarmklok luiden................................................................... 140 8 Organisatiecultuur................................................................ 145 8.1 De kenmerken van een cultuur....................................................... 146 8.1.1 Regels................................................................................ 146 8.1.2 Normen............................................................................... 147 8.1.3 Waarden.............................................................................. 148 8.1.4 Cultuuruitingen....................................................................... 149 8.1.5 Gebruiken en rituelen................................................................. 150 8.2 Cultuur aanleren..................................................................... 151 8.3 Cultuurtypen......................................................................... 153 8.3.1 Indeling naar risico en reactiesnelheid.................................................. 153
XII 8.3.2 De Griekse goden van Handy.......................................................... 154 8.3.3 Mens- of organisatiegericht............................................................ 155 8.3.4 Zieke organisaties.................................................................... 156 8.4 Cultuur en structuur.................................................................. 156 8.5 Werken in een multiculturele samenleving........................................... 157 8.5.1 Hoffman.............................................................................. 158 8.5.2 Hofstede.............................................................................. 160 8.5.3 Pinto................................................................................. 161 8.5.4 Schermer............................................................................. 163 8.6 De multiculturele organisatie........................................................ 164 8.7 Cultuurverandering.................................................................. 165 9 Macht en besluitvorming......................................................... 167 9.1 Macht, invloed en gezag............................................................. 168 9.1.1 Soorten invloed....................................................................... 168 9.1.2 Bronnen van macht, invloed en gezag.................................................. 169 9.1.3 Netwerken van macht en invloed...................................................... 170 9.1.4 De ondernemingsraad (or)............................................................. 173 9.2 Besluitvorming....................................................................... 174 9.2.1 Besluit met meerderheid van stemmen................................................. 175 9.2.2 Besluit bij unanimiteit................................................................. 176 9.2.3 Besluit bij delegatie................................................................... 176 9.2.4 Besluit door een autoriteit............................................................. 177 9.2.5 Besluit door loting..................................................................... 177 9.2.6 Besluit bij consensus.................................................................. 178 9.3 Conflicten............................................................................ 178 9.3.1 Soorten conflicten..................................................................... 178 9.3.2 Conflictverloop....................................................................... 181 9.4 Het aanpakken van conflicten........................................................ 181 9.4.1 Strategieën........................................................................... 181 9.4.2 Persoonlijke stijlen van conflictoplossing............................................... 183 9.4.3 Interventierollen als derde partij bij conflicten.......................................... 184 9.4.4 Gevolgen van conflicten............................................................... 186 10 Management....................................................................... 189 10.1 Het kenmerk van management....................................................... 190 10.2 Lagen in het management........................................................... 191 10.2.1 Het strategisch of topmanagement..................................................... 191 10.2.2 Het tactisch of middenmanagement................................................... 193 10.2.3 Het operationeel of lager management................................................. 193 10.3 Functioneel management............................................................ 194 10.4 Multicultureel management.......................................................... 194 10.5 Span of control en depth of control.................................................. 196 10.6 De linking-pin........................................................................ 198 10.7 Soorten leiderschap.................................................................. 199 10.7.1 Taakgericht leiderschap................................................................ 199 10.7.2 Mens- of groepsgericht leiderschap.................................................... 201 10.7.3 Democratisch leiderschap............................................................. 203
XIII 10.7.4 Participatief leiderschap............................................................... 203 10.7.5 Onzeker leiderschap................................................................... 204 10.8 Type organisatie en leiderschap...................................................... 205 10.8.1 Situationeel leiderschap............................................................... 205 10.8.2 Persoonlijke kwaliteiten............................................................... 206 10.9 Coördinatie en begeleiding.......................................................... 208 10.10 Wisseling van de leiding.............................................................. 209 10.11 De managementmythe............................................................... 209 11 Beleid............................................................................... 215 11.1 De noodzaak van beleid.............................................................. 216 11.2 Effectiviteit en efficiëntie............................................................. 217 11.3 Functioneel beleid................................................................... 218 11.3.1 Marketing/voorlichting................................................................ 218 11.3.2 Personeelsbeleid...................................................................... 219 11.3.3 Huisvestingsbeleid.................................................................... 219 11.3.4 Financieel beleid...................................................................... 220 11.3.5 Kwaliteitsbeleid....................................................................... 221 11.4 Strategisch beleid: organisatieontwikkeling.......................................... 221 11.4.1 Geleidelijke veranderingen............................................................ 221 11.4.2 Schoksgewijze veranderingen......................................................... 222 11.4.3 Fasen van groei....................................................................... 223 11.4.4 Missie................................................................................ 224 11.4.5 De SWOT-analyse...................................................................... 224 11.4.6 De marktpositie....................................................................... 226 11.4.7 Het politieke spel...................................................................... 228 11.5 Tactisch beleid....................................................................... 229 11.6 Operationeel beleid.................................................................. 230 11.7 Kwaliteitsbeleid...................................................................... 230 11.7.1 Kwaliteit van goederen................................................................ 231 11.7.2 Kwaliteit van diensten................................................................. 231 11.8 Ontwikkeling van het kwaliteitsdenken.............................................. 231 11.8.1 Crosby................................................................................ 232 11.8.2 Deming............................................................................... 232 11.8.3 Senge................................................................................ 233 11.9 Kwaliteitssystemen................................................................... 233 12 De financiën van een instelling................................................... 237 12.1 De financiële stukken................................................................ 238 12.2 Begroting en budget................................................................. 238 12.2.1 Inkomsten............................................................................ 239 12.2.2 Uitgaven.............................................................................. 240 12.3 De jaarrekening...................................................................... 243 12.4 De balans............................................................................ 244 12.4.1 Activa................................................................................ 246 12.4.2 Passiva................................................................................ 246 12.4.3 Eigen vermogen....................................................................... 246 12.5 Het jaarverslag....................................................................... 247
XIV 13 Organisatietheorieën............................................................. 251 13.1 Soorten organisatietheorieën........................................................ 252 13.1.1 Ideologieën........................................................................... 253 13.1.2 Mensbeelden......................................................................... 253 13.1.3 Maatschappijvisies.................................................................... 255 13.1.4 Wetenschappelijk onderzoek.......................................................... 255 13.2 Macrotheorieën...................................................................... 257 13.2.1 Welzijn............................................................................... 257 13.2.2 De verzorgingsstaat als moderne samenleving.......................................... 258 13.2.3 De weg naar de verzorgingsstaat....................................................... 259 13.2.4 De middeleeuwen..................................................................... 261 13.2.5 De verlichting......................................................................... 261 13.2.6 De arbeidersbeweging................................................................ 261 13.2.7 De verzorgingsstaat................................................................... 263 13.2.8 Varianten van de welvaartsstaat........................................................ 264 13.3 Mesotheorieën....................................................................... 265 13.3.1 Organisatietypen...................................................................... 265 13.3.2 Organisatiemetaforen................................................................. 265 13.4 Microtheorieën....................................................................... 268 13.4.1 Taylor: scientific management (ca. 1900)................................................ 269 13.4.2 Fayol: general management (ca. 1900).................................................. 269 13.4.3 Weber en Blau: de bureaucratie (ca. 1900).............................................. 270 13.4.4 Mayo: human relations (ca. 1930-1955)................................................. 271 13.4.5 Argyris: revisionisme (ca. 1955)......................................................... 271 13.4.6 Total Quality Management (ca. 1980-heden)............................................ 272 13.4.7 Human resource management (1985-heden)........................................... 272 13.4.8 Senge: de lerende organisatie en de reflexieve professional (1990-heden)................ 274 13.5 Organisatieadvies en training........................................................ 274 13.5.1 Adviezen............................................................................. 274 13.5.2 Trainingen............................................................................ 276 Literatuur........................................................................... 279 Register............................................................................. 285
http://www.springer.com/978-90-368-0361-8