De organisatie als hulpmiddel
|
|
- Monique van der Woude
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 De organisatie als hulpmiddel
2 De organisatie als hulpmiddel Klaas Schermer Peter Quint Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008
3 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j o het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN NUR 741 Ontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Pre Press, Zeist Eerste druk 1992 Tweede druk 1996 Derde, herziene druk 2005 Vierde, herziene druk 2008 Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten
4 Inhoud Inleiding 1 5 Het karakter van dit boek 1 5 Wijzigingen in de vierde druk 1 6 Doelgroepen 1 6 Hbo-competenties 1 7 De leerdoelen van dit boek 1 9 De opbouw van het boek 20 Praktijk en theorie Organisaties en instellingen 23 Hoofdthema s 23 Leerdoelen 23 Competentie 23 Handelingsbekwaamheid Definitie van organisatie Ervaring met organisaties Andere woorden voor organisatie Organisatie als samenspel van mensen en middelen Organisatieleer 26 2 Soorten organisaties en instellingen 28 Hoofdthema s 28 Leerdoelen 28 Competentie 28 Handelingsbekwaamheid Een typologie van organisaties in brede zin Een typologie van dienstverlenende organisaties De rechtsvorm van een instelling De stichting De vereniging 35
5 6 De organisatie als hulpmiddel 2.4 Professionalisering van dienstverlenende stichtingen en verenigingen 36 3 De instelling als sociaal systeem 39 Hoofdthema s 39 Leerdoelen 40 Competentie 40 Handelingsbekwaamheid De kenmerken van een systeem De rol van de maatschappij De rol van de overheid De rol van de markt De keten van input, throughput, output en feedback Welzijn of gezondheid als output De throughput: taakverdeling en samenwerking als middel Taakverdeling Samenwerking, communicatie, coördinatie en sturing De input Personeel Huisvesting Hulpmiddelen Geld Richtlijnen en informatie De feedback Effectiviteit en efficiency Profit, non-profit en not-for-profit Profit: de klant betaalt Non-profit en not-for-profit: anderen betalen 58 4 De doelen van instellingen 62 Hoofdthema s 62 Leerdoelen 62 Competentie 62 Handelingsbekwaamheid Het kenmerk van een doel Hulpverlening als hoofddoel Hulpverlening als nevendoel Ingebouwd werk Behoud van zelfstandigheid 67
6 Inhoud Feitelijke doelen Doelgroepen Werkwijzen Resultaten Externe doelen Interne doelen Doelbepalers Jouw motieven en doelen 73 5 Organisatiestructuren 76 Hoofdthema s 76 Leerdoelen 77 Competentie 77 Handelingsbekwaamheid Structuur Taakverdeling in de organisatie De organisatiestructuur Functies Afdelingen Leiding De horizontale of platte organisatie De verticale of lijnorganisatie Gezagslijnen Span of control en depth of control Functionele structuur of stafstructuur De lijn-stafstructuur Divisies: blokken-, cluster- of kolommenstructuur (F, P, G, M) De matrixstructuur Zuivere projectstructuur De organisatiestructuur volgens Mintzberg Vijf typen afdelingen in een organisatie De professionele organisatie Linking-pinstructuur en ententestructuur Organisatieschema of organogram Formeel en informeel Het ontdekken van de organisatiestructuur De kennismakingsronde De postroute Interviews Ontwikkelingsfasen in de organisatie 1 08
7 8 De organisatie als hulpmiddel 6 Teamfunctioneren Hoofdthema s Leerdoelen Competentie Handelingsbekwaamheid Samenwerking Teams en teamrollen De teamrollen volgens Belbin De voorzitter of teamleider De vormer De plant (vernieuwer) De monitor De bedrijfsman/-vrouw De groepswerker De zorgdrager De specialist De brononderzoeker De stuiterbal Teamsamenstelling De roos van Leary Communicatie Mondelinge communicatie Schriftelijke communicatie Korte communicatielijnen Kritiek Zakelijke kritiek Persoonlijke kritiek Kritiek geven De klokkenluider Conflicten Oorzaken van conflicten Conflictverloop Het aanpakken van conflicten Persoonlijke stijlen van conflictoplossing Interventierollen als derde partij bij conflicten Gevolgen van conflicten Verwarring Loutering Ondergang Besluitvorming Besluit met meerderheid van stemmen 1 4 1
8 Inhoud Besluit bij unanimiteit Besluit bij delegatie Besluit door gezaghebbende (autoriteitsbesluit) Besluit bij loting Besluit bij consensus (overeenstemming) Zelfsturend team Randvoorwaarden voor een zelfsturend team Randvoorwaarden voor de teamleden van een zelfsturend team De cultuur van de organisatie Hoofdthema s Leerdoelen 1 52 Competentie 1 52 Handelingsbekwaamheid Organisatiecultuur Regels Normen Waarden Uitingen kunnen sterk cultuurbepalend en cultuurbepaald zijn Gebruiken Cultuurtypen Indeling naar risico en reactiesnelheid De Griekse goden van Handy Mens- of organisatiegericht Zieke organisaties Cultuur en structuur Interculturele communicatie Hoffman Hofstede Pinto Schermer De multiculturele organisatie Kenmerken van de multiculturele organisatie De stadia van interculturalisatie van een organisatie Multicultureel personeelsbeleid Cultuurverandering 1 72
9 10 De organisatie als hulpmiddel 8 Personeel 1 75 Hoofdthema s 1 75 Leerdoelen 1 75 Competentie 1 76 Handelingsbekwaamheid Arbeidssatisfactie Plaatsbepalende factoren Loopbaan Solliciteren Informatie verzamelen Sollicitatiebrief en cv Het sollicitatiegesprek Inwerkperiode en begeleiding Het inwerkprogramma: verantwoordelijkheden Het inwerkprogramma: maatwerk Het inwerkprogramma: begeleiding Het inwerkprogramma: evaluatie Loopbaangesprekken Ondersteunende gesprekken Functioneringsgesprek Beoordelingsgesprek Salarisgesprek Evaluatiegesprek Slechtnieuwsgesprek Exitgesprek Jouw plaats in de hiërarchie 1 98 Hoofdthema s 1 98 Leerdoelen 1 98 Competentie 1 98 Handelingsbekwaamheid Positie Functie Takenpakket Feitelijke werkzaamheden Delastenenlustenvanhetwerken Jouw invloed op het werk Stress en burn-out Competent werknemerschap gebaseerd op 21 A s Macht en invloed Soorten macht 2 0 7
10 Inhoud Niveaus van invloed Machtsnetwerken Je rechtspositie Hoofdthema s Leerdoelen Competentie Handelingsbekwaamheid Elementen van een arbeidsovereenkomst Soorten arbeidsovereenkomsten De stageovereenkomst De leer-arbeidsovereenkomst De collectieve arbeidsovereenkomst (cao) Flexibele arbeidscontracten Flexibele arbeidsovereenkomsten De oproepovereenkomst Ambtenarenreglement Vrijwilligerscontract Uitzendovereenkomst Detachering Vakbonden en werkgeversorganisaties Arbeidsomstandigheden Gewetensbezwaren Management 230 Hoofdthema s 230 Leerdoelen 230 Competentie 23 1 Handelingsbekwaamheid Het kenmerk van management Intercultureel management Managing diversity Soorten leiderschap Taakgericht leiderschap Mens- of groepsgericht leiderschap Democratisch leiderschap Participatief leiderschap Onzeker leiderschap Autoritair leiderschap Type organisatie en leiderschap Het personeel: situationeel leiderschap Persoonlijke kwaliteiten Coördinatie en begeleiding 243
11 12 De organisatie als hulpmiddel 11.7 Tegenspel: inspraak De ondernemingsraad (OR) Werkoverleg en ander overleg Wisseling van de leiding Beleid en kwaliteit 250 Hoofdthema s 25 1 Leerdoelen 25 1 Competentie 25 1 Handelingsbekwaamheid De noodzaak van beleid Strategisch beleid De SWOT-analyse Plaats in de markt, nu en in de toekomst Het politieke spel Tactisch en operationeel beleid Tactisch beleid Operationeel beleid Afdelingsbeleid Formuleren van beleid SMART Beleidsplan Het opstellen van een beleidsplan Het schrijven van een eenvoudige beleidsnota Kwaliteit als eis Total Quality Management Kwaliteit in de sector zorg en welzijn Benaderingen bij kwaliteitsdenken Filosofisch perspectief Klantgericht perspectief Procesgericht perspectief Productiegericht perspectief Waardegericht perspectief Kwaliteitssystemen Intern kwaliteitssysteem Extern kwaliteitssysteem Kwaliteit van de beroepsuitoefening Het methodisch-technisch handelen van de beroepskracht De attitude van de beroepskracht De kwaliteit van de organisatie van de beroepsuitoefening 276
12 Inhoud Kwaliteit in de praktijk van projectwerk Kwaliteit die moet Kwaliteit die hoort Kwaliteit die kan Het kwaliteitsplan Brede beleidsinstrumenten voor kwaliteitsverbetering Het 7S-model Deming-cyclus Veranderingsmatrix Organisatieontwikkeling Geleidelijke veranderingen Schoksgewijze veranderingen Fasen in de groei De samenhang van de beleidsinstrumenten Organisatietheorieën 295 Hoofdthema s 295 Leerdoelen 296 Competentie 296 Handelingsbekwaamheid Soorten organisatietheorieën Ideologieën Wetenschappelijk onderzoek Macrotheorieën Welzijn De verzorgingsstaat als moderne samenleving De weg naar de verzorgingsstaat Varianten van de welvaartsstaat Mesotheorieën Organisatietypen Organisatiemetaforen Microtheorieën Scientific management (ca. 1900) General management (ca. 1900) Bureaucratie (ca. 1900) Human relations management (ca ) Revisionisme (ca. 1955) Total Quality Management (TQM) (ca heden) 32 1
13 14 De organisatie als hulpmiddel Human resource management (HRM) (1985-heden) De lerende organisatie en de reflexieve professional (1990-heden) Organisatieadvies en training Adviezen Trainingen Oefeningen Organisatie-ervaring (zie hoofdstuk 1) Soorten organisaties (zie hoofdstuk 2) Organisatie als systeem (zie hoofdstuk 3) Doelen van organisaties (zie hoofdstuk 4) Leren kennen van jouw organisatie (zie hoofdstuk 5) Postroute (zie hoofdstuk 5) Conflict of samenwerking (zie hoofdstuk 6) Conflict (zie hoofdstuk 6) Actieplanningoefening (zie hoofdstuk 6) De cultuur in jouw instelling (zie hoofdstuk 7) Persoonlijke motieven (zie hoofdstuk 8) Plus- en minkanten in het werk (zie hoofdstuk 9) Jouw plaats in de organisatie (zie hoofdstuk 9) Jouw rechtspositie (zie hoofdstuk 10) Leidinggeven (zie hoofdstuk 11) Wat doe jij als-oefening (zie hoofdstuk 11) Beleid (zie hoofdstuk 12) Metaforenoefening (zie hoofdstuk 13) Nieuwe structuur (zie hoofdstuk 13) Organisatieanalyse volgens het 7S-model (zie hoofdstuk 13) 34 1 Websites 344 Literatuur 348 Over de auteurs 353 Register 355
14 Inleiding Het karakter van dit boek Studenten zeiden bij het begin van een cursus organisatieleer nooit: Hoera, wat leuk! Want hoewel studenten in het hoger beroepsonderwijs allemaal praktijkstages doen tijdens hun opleiding, denken ze in eerste instantie dat organisatieleer een droog, saai vak is. Het uitvoerend werk, dat is pas spannend! Klanten helpen, daar gaat het om! Dat het werken in een organisatie ook spannend kan zijn en dat je de organisatie moet gebruiken als een hulpmiddel om het werk goed te doen, is een leerproces. Dit boek wil dit leerproces bevorderen. Intussen is dit de vierde herziene tekst van de oorspronkelijke uitgave Organisatie en organiseren. Praktijk en theorie voor hulpverleners. Basisleerboek organisatiekunde, waarvan de eerste druk in 1992 verscheen. In een analyse van 35 leerboeken voor het HSAO door het Centrum voor Leermiddelenstudie van de Universiteit van Utrecht scoorde de eerstedrukvanditboekopéén na het hoogst. Een verheugend resultaat! Toch is er opnieuw aanleiding om enkele wijzigingen door te voeren. Naast kritische analyse op grond van didactische principes ligt ook de voortschrijdende actualiteit en de praktische ervaring van gebruikers daaraan ten grondslag. Peter Quint, docent aan de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen, gebruikte de vorige edities intensief sinds een aantal jaren en heeft waardevolle suggesties en aanvullingen geleverd. Daarom kan het boek nu gezien worden als een coproductie.
15 16 De organisatie als hulpmiddel Wijzigingen in de vierde druk De belangrijkste veranderingen in deze vierde herziene druk zijn: Naast het boek is er een ondersteunende website ( voor docenten en studenten. Op die site staan vragen, oefeningen, opdrachten en actuele casuïstieken of ontwikkelingen die de student helpen om nog beter een koppeling te kunnen maken tussen de inhoud van dit boek en de beroepspraktijk. Door wijzigingen in de Arbowetgeving moesten de betreffende passages worden geactualiseerd. Hoofdstuk 6 (Teamfunctioneren) heeft een betere volgorde gekregen en de beschrijving van interculturele communicatie is vanuit dat hoofdstuk verhuisd naar hoofdstuk 7 over culturen binnen organisaties. Het oude hoofdstuk 12 over beleid is ingrijpend gewijzigd. Er is meer aandacht voor kwaliteitszorg; de titel is nu Beleid en kwaliteit. De relevante beroepstaken zoals die voortvloeien uit de beroepscompetenties, zijn toegevoegd. De bijlage met organogrammen, tests en opdrachten zijn naar de website verplaatst. Enkele passages zijn ingekort of iets nauwkeuriger geformuleerd. Hierdoor is het boek hopelijk nog beter bruikbaar om studenten in te wijden in de geheimen van de organisatiekunde en hen te helpen tijdens hun stage of in de aanloop naar hun eerste baan. Ook is dit boek geschikt om studenten die naast hun baan studeren beter in staat te stellen het functioneren van hun eigen arbeidsorganisatie te begrijpen. Het boek is nog steeds ook als naslagwerk te gebruiken. De moderne student behoort tot de Google-generatie die haar informatie zoekt op het internet en soms ook in een naslagwerk. Complete leerboeken worden in het hbo steeds minder gebruikt. Naar onze mening is het nog steeds ook mogelijk het boek te gebruiken als een compleet leerboek. Doelgroepen Dit boek is bij uitstek aan te bevelen voor gebruik in het hbo-domein Social Studies. Het kan ingezet worden tijdens de major-fase maar ook als onderdeel van een aparte minor. Tevens is het geschikt voor gebruik in het domein Nursing of Health. Voor alle
16 Inleiding 17 domeinen geldt dat dit boek gebruikt kan worden in opleidingsvarianten als voltijd, deeltijd, duaal, gilde- en portfolio-onderwijs. Tot slot achten wij het merendeel van dit boek eveneens geschikt voor leerlingen van aanverwante middelbare beroepsopleidingen, die hun opleiding volgen op kwalificatieniveau 4. Hbo-competenties Zowel in het hoger beroepsonderwijs als in het middelbaar beroepsonderwijs wordt sinds kort uitgegaan van het ontwikkelen van competenties met daaraan gekoppelde beroepstaken, die de beginnende beroepsbeoefenaar moet bezitten. Het hbo is daarin iets verder dan het mbo, maar ook in het mbo worden de komende jaren concrete plannen uitgevoerd tot invoering van competentiegericht onderwijs. Behalve algemene competenties die het niveau beschrijven, zijn er beroepsspecifieke competenties die gaan over het handelen in dat beroep. Het kunnen werken binnen een instelling 1 of bedrijf behoort ook tot deze competenties. Volgens de commissie accreditatie hoger onderwijs moet een hbo er de volgende competenties bezitten: 1 brede professionalisering; 2 samenwerken in een multidisciplinaire organisatie; 3 toepassing van wetenschappelijke inzichten; 4 transfer en brede inzetbaarheid; 5 creativiteit en complexiteit in handelen; 6 probleemgericht werken; 7 methodisch en reflectief denken en handelen; 8 sociaalcommunicatieve bekwaamheid; 9 basiskwalificering voor managementfuncties; 10 besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid. Daarnaast heeft de hbo er te maken met beroepsspecifieke competenties, nodig om te kunnen werken met de doelgroep. Zie ook de binnenkant van de voorflap van dit boek: daarin staan de hbo-competenties beschreven. Je kunt deze flap uitgeklapt laten bij het bestuderen van dit boek, en kijken of je de beschreven processen en structuren in jouw organisatie kunt koppelen aan één ofmeervan deze competenties. 1 Dit boek is geschikt zowel voor de student die stage loopt als de professional die aan het werk is. We schrijven in dit boek steeds instelling als de werkplek van zowel de stagestudent als van de (beginnende) professional bedoeld wordt.
17 18 De organisatie als hulpmiddel Het werken in de praktijk zal duidelijk maken op welke punten de hbo er zijn competenties moet versterken. Alle tien de competenties zijn nodig bij het uitoefenen van het beroep, al in de stage. Voor het werken in een instelling zijn specifieke competenties nodig. Die verwerf je in de praktijk, maar inzicht in wat je doet is daarbij nodig. Dit boek helpt je bij het ontwikkelen van de competenties die nodig zijn om adequaat te kunnen functioneren als medewerker van een arbeidsorganisatie. In de kern gaat het daarbij telkens om het ontwikkelen van je organisatiebewustzijn en de daarbij behorende organisatiesensitiviteit. Met organisatiebewustzijn bedoelen we dat je steeds weet in welke feitelijke organisatiecontext je je werk doet; met organisatiesensitiviteit bedoelen we het gevoel waarmee je in staat bent om zowel de organisatiedoelen als je persoonlijke doelen op een samenhangende wijze met elkaar te verbinden. Alleen zo ben je in staat de organisatie optimaal te benutten als hulpmiddel. Competent zijn betekent dat je in staat bent om op adequate wijze bepaalde beroepstaken uit te voeren. Het aanleren en ontwikkelen van beroepstaken vindt plaats door het beantwoorden van vragen en door het doen van oefeningen die in dit boek en op de website opgenomen zijn. Voor verschillende beroepsgroepen zijn de beroepstaken recent geformuleerd. Wij zien hier vooral de volgende taken: 1 het leveren van bijdragen aan kwaliteitsverbetering en beleidsontwikkeling; dit gebeurt door onderzoek te doen naar het functioneren van elementen uit het input-outputproces van het organisatieonderdeel waar je werkzaam bent en het doen van verbetersuggesties; 2 het geven van leiding en begeleiding; 3 het scheppen van organisatorische voorwaarden om efficiënt en effectief te werken; 4 het samenwerken in (multidisciplinair) teamverband. Hierna lichten we deze taken kort toe. Ad 1 In staat zijn om via relevante analysemodellen onderzoek te doen naar een aspect van het functioneren van je organisatie; daaruit conclusies trekken, verbetervoorstellen formuleren en een implementatieplan of beleidsplan genereren. Ad 2 In staat zijn om collega s, stagiaires, leerlingen of vrijwilligers te begeleiden of leiding aan hen te geven. In dit verband gaat het om zicht hebben op effectieve stijlen van aansturing, conflicthantering
18 Inleiding 19 en het kunnen nemen van besluiten vanuit verschillende manieren van besluitvorming. Ad 3 In staat zijn om de beheersmatige activiteiten te verrichten die je nodig hebt om goed georganiseerd je werk te doen. Je moet dan de volgende vraag kunnen beantwoorden: wat is nodig om zonder verspilling van tijd, geld en energie onze werkdoelen te bereiken? Ad 4 In staat zijn om met iedereen een functionele samenwerkingsrelatie aan te gaan, gericht op het bereiken van een gemeenschappelijk doel en daarbij gebruikmaken van de meerwaarde van collega s en andere samenwerkingspartijen. Denk dan aan je vermogen tot communicatie, besluitvorming, conflicthantering, en bijvoorbeeld het inzetten van teamrolmanagement. Alle hoofdstukken in dit boek dragen bij aan het ontwikkelen van deze beroepstaken. De leerdoelen van dit boek Dit boek streeft de volgende leerdoelen na: kennen van de gebruikelijke begrippen om organisaties te beschrijven; zien wat de invloed is van de organisatiecultuur op de samenwerking en communicatie in een organisatie; weten wanneer samenwerking en overleg stroef kunnen gaan lopen en kunnen leiden tot conflicten; kunnen plaatsen van organisaties in hun omgevingsveld; inzicht verwerven in de eigen plaats en functie in een organisatie; een bijdrage kunnen leveren aan het goed functioneren van de organisatie; snel informatie opzoeken over vragen die je hebt naar aanleiding van je stage; je profileren en positioneren in een organisatie of samenwerkingsverband en de eigen bijdrage als sociaalagogische beroepskracht definiëren en legitimeren; kunnen samenwerken met collega s en vertegenwoordigers van andere beroepsgroepen. Dit binnen het kader van de ontwikkeling en uitvoering van het eigen instellings- en afdelingsbeleid; leveren van beleidsbijdragen op afdelingsniveau waardoor de organisatie een verantwoorde uitvoering van de hulp- en dienstverlening mogelijk kan maken;
19 20 De organisatie als hulpmiddel leiding en begeleiding kunnen geven aan collega s, andere beroepsbeoefenaren, vrijwilligers en mantelzorgers in het kader van de hulp- en dienstverlening aan je klanten; 2 op teamniveau adequaat samenwerkingsgedrag vertonen en op een effectieve wijze kunnen deelnemen aan processen van beleidsontwikkeling en besluitvorming op team- en instellingsniveau; aanbevelingen kunnen doen die de werkwijze van de afdeling of organisatie op het vlak van organisatiestructuur, communicatiestructuur of organisatiecultuur kunnen helpen verbeteren; een bijdrage leveren aan de uitvoering en evaluatie van kwaliteitszorg binnen de organisatie en beheerstaken uitvoeren op bijvoorbeeld financieel, administratief, personeelsplannings- en onderhoudsgebied voor zover direct verbonden met de hulp- en dienstverlening waarvoor jij verantwoordelijk bent; als vertegenwoordiger van de eigen organisatie samenwerken met personen en instanties buiten de eigen organisatie; met gebruikmaking van de in dit boek behandelde theorieën kritisch reflecteren op je eigen beroepsmatig handelen, houding en motivatie, maar dat ook op een constructieve wijze kunnen doen ten aanzien van het functioneren van het team c.q. de organisatie waarvan jij deel uitmaakt; je eigen loopbaan sturen en vormgeven door actief gebruik te maken van mogelijkheden die de organisatie je biedt om je eigen deskundigheid verder te ontwikkelen. De opbouw van het boek Een hoofdstuk behandelt een deelaspect van wat je in een organisatie tegenkomt: de kenmerken van (not-for-)profitorganisaties, de organisatie als sociaal systeem, de nagestreefde doelen, de interne structuur, de rol van het personeel, het management, de kwaliteitszorg en het beleid, manieren om te kijken naar organisaties. Elk hoofdstuk begint met vermelding van de thema s, leerdoelen, competenties en handelingsbekwaamheden die in dat hoofdstuk centraal staan. De competenties blijken vooral bij het maken van de oefeningen, vragen en opdrachten in dat hoofdstuk. 2 We schrijven hier steeds klant als we de klant, cliënt of patiënt van een willekeurige organisatie bedoelen. Alleen als we een specifieke instelling noemen, zullen we ook specificeren aan wie de dienst wordt verleend.
20 Inleiding 21 Binnen elk hoofdstuk wordt een groot aantal begrippen en verbanden beschreven. De student kan ook zelf met het boek aan de slag om grip te krijgen op de stagesituatie. Per hoofdstuk vindt hij praktijkopdrachten en lijstjes met begrippen, verbanden en checklists. De praktijkopdrachten leren de student de bijzondere kenmerken van zijn instelling te doorgronden. Aan de binnenkant van de achterflap kom je per hoofdstuk een aantal interessante websites tegen. De literatuuropgave, de lijst met websites, het personen- en zakenregister achter in het boek, helpen je bij het vinden van informatie over organisatievraagstukken. De vragen en oefeningen vergroten je handelingsbekwaamheid. Praktijk en theorie Wij sluiten in dit boek aan bij de vragen die je tegenkomt in de organisatie waar je werkt. Daarnaast voegen wij onderwerpen toe die misschien minder zichtbaar zijn, maar wel direct met jouw werk en positie te maken hebben. Het boek behandelt praktijk en theorie. Het gaat over jouw positie in de organisatie en over de organisatie als geheel, over problemen waar je tegenaan loopt en over mogelijke oorzaken van die problemen en het geeft tips voor oplossingen. Het boek is gebaseerd op onze eigen studie van de literatuur, op eigen werkervaringen in organisaties en op lessen organisatiekunde in het hoger sociaalagogisch onderwijs. Enkele groepen studenten van verschillende studierichtingen van de hogescholen in Groningen, Arnhem en Nijmegen willen wij hartelijk danken voor hun actieve bijdrage in onze lessen. Hun problemen, vragen, oplossingen en feedback op de inhoud van de vorige uitgaven hebben ons gestimuleerd en geïnspireerd tot het schrijven van deze vierde herziene druk. Verder is veel dank verschuldigd aan Theo Koning voor zijn kritische commentaren op eerdere concepten van dit boek. Mieke Schaminée willen wij graag bedanken voor haar correctiewerk op spelling en grammatica. Dank ook aan onze huisgenoten die ons zonder morren dit boek lieten schrijven! Wij hopen dat dit boek tegemoetkomt aan de behoefte aan praktisch bruikbaar materiaal over organisatiekunde. Voor kritiek en suggesties houden wij ons zeer aanbevolen. Stuur deze opmerkingen aan
21 22 De organisatie als hulpmiddel de uitgever (Bohn Stafleu van Loghum, Postbus 246, 3990 GA Houten) of neem direct contact met ons op via onze website: Groningen/Wijchen Januari 2008 Klaas Schermer en Peter Quint
Inhoud. 2.3 De rechtsvorm van een instelling 34 2.3.1 De stichting 34 2.3.2 De vereniging 35 BSL - ALG_BK_1KMM - 1872_9789031352562 005
Inhoud Inleiding 1 5 Het karakter van dit boek 1 5 Wijzigingen in de vierde druk 1 6 Doelgroepen 1 6 Hbo-competenties 1 7 De leerdoelen van dit boek 1 9 De opbouw van het boek 20 Praktijk en theorie 2
Nadere informatieInhoud Organisaties en soorten instellingen Kenmerken van een organisatie Profit: winst als doel Non-profit en not-for-profit: ideëel doel
IX 1 Organisaties en soorten instellingen............................................. 1 1.1 Kenmerken van een organisatie....................................................... 2 1.1.1 Definitiekwesties.......................................................................
Nadere informatieInhoud Organisaties en soorten instellingen Kenmerken van een organisatie Profit: winst als doel Non-profit en not-for-profit: ideëel doel
V 1 Organisaties en soorten instellingen.... 1 1.1 Kenmerken van een organisatie.... 3 1.1.1 Definitiekwesties.... 3 1.1.2 Indelingscriteria.... 6 1.2 Profit: winst als doel.... 8 1.2.1 De rol van de markt...
Nadere informatieKlaas Schermer. De organisatie als hulpmiddel
Klaas Schermer De organisatie als hulpmiddel Toegang tot de website Aan ieder exemplaar van De organisatie als hulpmiddel is een unieke inlogcode toegekend die gratis en onbeperkt toegang geeft tot opdrachten,
Nadere informatieLeercoaching in het hbo. Student
Leercoaching in het hbo Student Leercoaching in het hbo Student Een kapstok om jezelf uit te dagen de regie over je leren te nemen Jette van der Hoeven 2e druk Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009
Nadere informatieNicolien van Halem Inge Müller. Handboek studievaardigheden voor het hbo
Nicolien van Halem Inge Müller Handboek studievaardigheden voor het hbo Toegang tot de website Op deze website vindt u het ondersteunend materiaal behorende bij Handboek studievaardigheden voor het hbo.
Nadere informatieLeercoaching in het hbo. Leercoach
Leercoaching in het hbo Leercoach Leercoaching in het hbo Een kapstok om studenten uit te dagen zelf de regie te nemen Jette van der Hoeven 2e druk Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu
Nadere informatieGroenengrijs. Jong en oud met elkaar in gesprek. Karen van Kordelaar. Astrid Vlak. Yolande Kuin. Gerben Westerhof
Groenengrijs Groenengrijs Jong en oud met elkaar in gesprek Karen van Kordelaar Astrid Vlak Yolande Kuin Gerben Westerhof Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van
Nadere informatieNederlands. Burgerschap voor AG. M.C. Arnold-Klaarhamer
Nederlands Nederlands Burgerschap voor AG M.C. Arnold-Klaarhamer Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij, 2008 Alle rechten voorbehouden. Niets
Nadere informatieActief leren voor een beroep
Actief leren voor een beroep Actief leren voor een beroep Activiteiten voor leerlingen in het mbo niveau 3 en 4 Nicolien van Halem Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel
Nadere informatieDoen en blijven doen
Doen en blijven doen Doen en blijven doen Voorlichting en compliancebevordering door paramedici Marieke van der Burgt en Frank Verhulst Vierde, herziene druk Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009
Nadere informatieKerncompetenties fysiotherapeuten in ontwikkeling
Kerncompetenties fysiotherapeuten in ontwikkeling Kerncompetenties fysiotherapeuten in ontwikkeling Pieternel Dijkstra en Remco Coppoolse Houten 2011 2011 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer
Nadere informatieWie heeft de regie? Kwaliteit van bestaan in de praktijk. John Sijnke
Wie heeft de regie? Wie heeft de regie? Kwaliteit van bestaan in de praktijk John Sijnke Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij 2009 Alle rechten
Nadere informatieWerkboek voor ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen
Werkboek voor ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit Werkboek voor ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen hoort bij de handleiding Integrale
Nadere informatieWerken aan je zelfbeeld
Werken aan je zelfbeeld Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit werkboek Werken aan je zelfbeeld, COMET voor kinderen en jongeren (groepstraining) hoort bij de handleiding Zelfbeeldtraining voor kinderen
Nadere informatieStoppen met roken Cursus
Stoppen met roken Stoppen met roken Cursus F.A. Willemsen Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave
Nadere informatieDe huisarts aan de leiding
De huisarts aan de leiding De huisarts aan de leiding Dr. Erik Ranzijn Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets
Nadere informatieWerken aan je zelfbeeld
Werken aan je zelfbeeld Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit werkboek Werken aan je zelfbeeld, COMET voor kinderen en jongeren (individuele training) hoort bij de handleiding Zelfbeeldtraining voor kinderen
Nadere informatieAngststoornissen en hypochondrie
Angststoornissen en hypochondrie Angststoornissen en hypochondrie Diagnostiek en behandeling P.M.G. Emmelkamp T.K. Bouman S. Visser Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel
Nadere informatieAssistent en maatschappij
Assistent en maatschappij Assistent en maatschappij Burgerschap voor AG B. van Abshoven W. van Grootheest T. Verhoeven Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer
Nadere informatieMediation als alternatief
Mediation als alternatief Mediation als alternatief Bemiddeling door hulp- en dienstverleners Bert la Poutré Michael Boelrijk Bohn Stafleu van Loghum Houten 2010 2010 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel
Nadere informatieHelder rapporteren. BRING ME NO MORE REPORTS (Macbeth, Act V)
Helder rapporteren BRING ME NO MORE REPORTS (Macbeth, Act V) Helder rapporteren Een handleiding voor het opzetten en schrijven van rapporten, scripties, nota s en artikelen Peter Nederhoed Tiende, herziene
Nadere informatie36 zieke kinderen. Een werkboek met patiëntenproblemen voor co-assistenten en basisartsen
36 zieke kinderen 36 zieke kinderen Een werkboek met patiëntenproblemen voor co-assistenten en basisartsen Guus de Jonge, emeritus hoogleraar kindergeneeskunde Arwen Sprij, kinderarts Derde, geheel herziene
Nadere informatie8FSLDBIJFS /[EPMJMGEXMIRMZIEY
Medicijnen Werkcahier Kwalificatieniveau Geerard Siereveld Cees van Stipdonk Johan van t Wout Skillslab-serie voor verpleegkundige en verzorgende beroepsvaardigheden Houten 2008 2008 Bohn Stafleu van
Nadere informatieBasiszorg Boek II dh
Basiszorg Boek II Basiszorg Boek II Auteurs: J.C. Dito T. Stavast D.E. Zwart Werkredactie: Drs. J.A.M. Kerstens E.M. Sesink Basiswerk Verpleging en Verzorging onder hoofdredactie van: Drs. J.H.J. de Jong
Nadere informatieNicolien van Halem Sjaak Groot. Planmatig zorg verlenen
Nicolien van Halem Sjaak Groot Planmatig zorg verlenen Nicolien van Halem Sjaak Groot Planmatig zorg verlenen Houten 2014 ISBN 978-90-368-0587-2 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media
Nadere informatieIn gesprek met de palliatieve patiënt
In gesprek met de palliatieve patiënt In gesprek met de palliatieve patiënt Anne-Mei The Cilia Linssen Bohn Stafleu van Loghum Houten ª 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle
Nadere informatieMaatschappelijk dienstverlenen in een veranderende omgeving
Maatschappelijk dienstverlenen in een veranderende omgeving BSL - ACA_BK_1KZM - 0000 001 BSL - ACA_BK_1KZM - 0000 002 Maatschappelijk dienstverlenen in een veranderende omgeving Lia van Doorn Coreferaat:
Nadere informatieWerkboek voor kinderen en jongeren van ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen
Werkboek voor kinderen en jongeren van ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit Werkboek voor kinderen en jongeren van ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen
Nadere informatieVan je nachtmerries af
Van je nachtmerries af 2 van je nachtmerries af Dit boek, Van je nachtmerries af, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in de reeks Protocollen voor
Nadere informatieEerste hulp bij faalangst
Eerste hulp bij faalangst Eerste hulp bij faalangst Faalangsttraining voor jongeren van 10 tot 18 jaar drs. Petra Lahr drs. Daphne Rijkée Houten 2017 2017 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer
Nadere informatieBasiskennis schei- en natuurkunde
Basiskennis schei- en natuurkunde Basiskennis schei- en natuurkunde M. Zwamborn Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden.
Nadere informatieSupervisie in onderwijs en ontwikkeling
Supervisie in onderwijs en ontwikkeling Supervisie in onderwijs en ontwikkeling Delen en helen Onder redactie van: Sijtze de Roos Auteurs: Heleen Bakker Hans Borst Corine Havelaar-Bakker Sijtze de Roos
Nadere informatieIn gesprek met de palliatieve patiënt
In gesprek met de palliatieve patiënt In gesprek met de palliatieve patiënt Anne-Mei The Cilia Linssen Bohn Stafleu van Loghum Houten ª 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle
Nadere informatiePsychosociale hulpverlening voor naasten van traumapatiënten
Psychosociale hulpverlening voor naasten van traumapatiënten Psychosociale hulpverlening voor naasten van traumapatiënten Doorbreken van de cirkel van verdriet Psychosocial assistance for relatives of
Nadere informatiePersoonsgerichte zorg
Persoonsgerichte zorg C.J.M. van der Cingel J.S. Jukema Persoonsgerichte zorg Praktijken van goede zorg voor ouderen Houten 2014 ISBN 978-90-368-0448-6 DOI 10.1007/978-90-368-0449-3 ISBN 978-90-368-0449-3
Nadere informatieAls alles op de schop gaat
1 Als alles op de schop gaat als alles op de schop gaat Bert Kok Alexandra Jacobs Willy Nijhof Bart Paumen Monique Verharen (red.) Een onderwijsbiografie over een integraal veranderingsproces Bohn Stafleu
Nadere informatieOmgaan met lichamelijke klachten
Omgaan met lichamelijke klachten Dit Werkboek omgaan met lichamelijke klachten is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in de reeks Protocollen voor de
Nadere informatieSamenspel en samenklank
Samenspel en samenklank Samenspel en samenklank De besturingsfilosofie en organisatiestructuur van het UMC Utrecht Geert Blijham en Ernest Müter Skipr is een crossmediaal communicatieplatform voor beslissers
Nadere informatieVerwerken en versterken
Verwerken en versterken Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit Werkboek voor kinderen en jongeren hoort bij Behandeling van trauma bij kinderen en adolescenten. Met de methode Traumagerichte Cognitieve Gedragstherapie
Nadere informatieNeem de regie over je depressie
Neem de regie over je depressie Dit boek, Neem de regie over je depressie. Werkboek voor de cliënt, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in de reeks
Nadere informatieProf. dr. M.W. van Tulder Prof. dr. B.W. Koes. Evidence-based handelen bij lage rugpijn
Prof. dr. M.W. van Tulder Prof. dr. B.W. Koes Evidence-based handelen bij lage rugpijn Prof. dr. M.W. van Tulder Prof. dr. B.W. Koes Evidence-based handelen bij lage rugpijn Epidemiologie, preventie, diagnostiek,
Nadere informatieSamenwerkingsperikelen in de huisartspraktijk
Samenwerkingsperikelen in de huisartspraktijk Samenwerkingsperikelen in de huisartspraktijk Annette Berendsen Jan Schuling Houten 2011 2011 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle rechten
Nadere informatieHandleiding bij Beter beginnen
Handleiding bij Beter beginnen Handleiding bij Beter beginnen Trudy Mooren en Maartje Schoorl Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle
Nadere informatiePatiënt en recht in de apotheek
Patiënt en recht in de apotheek Patiënt en recht in de apotheek mr Jurriane A. Rendering Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten
Nadere informatieNiet meer depressief
Niet meer depressief Dit boek, Niet meer depressief; Werkboek voor de cliënt, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in de reeks Protocollen voor de
Nadere informatieDe apotheker aan de leiding. voor Yara en Abel
De apotheker aan de leiding voor Yara en Abel De apotheker aan de leiding Dr. Erik Ranzijn Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten
Nadere informatieHet Astma Formularium
Het Astma Formularium Het Astma Formularium een praktische leidraad dr. J.C.C.M. in t Veen dr. N.H. Chavannes Houten 2011 Ó 2011 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle rechten voorbehouden.
Nadere informatieZorg om mensen met dementie
Zorg om mensen met dementie Voor Ries en Myrthe Zorg om mensen met dementie Een handleiding voor verzorgenden Bère Miesen Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer
Nadere informatieWat elke professional over de oggz moet weten
Wat elke professional over de oggz moet weten Wat elke professional over de oggz moet weten Houten 2012 ISBN 978-90-313-9940-6 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 2012 Alle rechten voorbehouden.
Nadere informatieSociale psychologie en praktijkproblemen
Sociale psychologie en praktijkproblemen Sociale psychologie en praktijkproblemen van probleem naar oplossing prof. dr. A.P. Buunk dr. P. Veen tweede, herziene druk Bohn Stafleu Van Loghum Houten/Diegem
Nadere informatieZakboek ziektebeelden Infectieziekten
Infectieziekten Zakboek ziektebeelden Infectieziekten Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave
Nadere informatieEen patiënt met stress en burnout
Een patiënt met stress en burnout Een patiënt met stress en burnout in de huisartspraktijk Bart Verkuil Arnold van Emmerik Roelf Holtrop Houten 2010 2010 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer
Nadere informatieInternationalisering als uitdaging
Internationalisering als uitdaging internationalisering als uitdaging Een handreiking voor opleidingen in het hbo Klaas Schermer Bohn Stafleu van Loghum Houten 2010 2010 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel
Nadere informatieMinder angstig in sociale situaties
Minder angstig in sociale situaties Dit boek, Minder angstig in sociale situaties, Werkboek voor de cliënt, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in
Nadere informatieInformatorium voor voeding en diëtetiek
Informatorium voor voeding en diëtetiek Majorie Former Gerdie van Asseldonk Jolanda van Duinen Jacqueline Drenth (Redactie) Informatorium voor voeding en diëtetiek Supplement 89 - april 2015 Houten 2015
Nadere informatieOmgaan met ziekelijke jaloezie
Omgaan met ziekelijke jaloezie Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag
Nadere informatieDenkbeelden over kleinschalig wonen voor mensen met dementie
Denkbeelden over kleinschalig wonen voor mensen met dementie Denkbeelden over kleinschalig wonen voor mensen met dementie Hugo van Waarde (red.) Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu
Nadere informatieMijn kind een Kanjer!
Mijn kind een Kanjer! Mijn kind een Kanjer! Help je kind bij het ontwikkelen van sociale vaardigheden Herberd Prinsen Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer
Nadere informatieZorg voor mensen met een verstandelijke beperking
Zorg voor mensen met een verstandelijke beperking Maja van Trigt Werkredactie: Zorg voor mensen met een verstandelijke beperking Inleiding en ziektebeelden Maja van Trigt Zeist Werkredactie: Amsterdam
Nadere informatieESAT- Screening van ASS op jonge leeftijd
ESAT- Screening van ASS op jonge leeftijd ESAT- Screening van ASS op jonge leeftijd Praktische handleiding voor signalering, screening en diagnostiek prof. dr. J. Buitelaar drs. E. van Daalen dr. C. Dietz
Nadere informatieHypertensie en 24-uursbloeddrukmeting
Hypertensie en 24-uursbloeddrukmeting Hypertensie en 24-uursbloeddrukmeting Een toegevoegde waarde voor de praktijk F.T.J. BOEREBOOM, INTERNIST-NEFROLOOG D. TAVENIER, HUISARTS Houten 2010 2010 Bohn Stafleu
Nadere informatie06950181_voorw 01-03-2005 15:47 Pagina I. Een Goed. Feedbackgesprek. Tussen kritiek en compliment. Wilma Menko
06950181_voorw 01-03-2005 15:47 Pagina I Een Goed Feedbackgesprek Tussen kritiek en compliment Wilma Menko 06950181_voorw 01-03-2005 15:47 Pagina II Een goede reeks ISBN Een goede vergadering 90 06 95017
Nadere informatieProjectonderwijs in het hbo
Projectonderwijs in het hbo projectonderwijs in het hbo De docent als projectontwikkelaar en projectbegeleider Maria van Holten en Rietje van Vliet (red.) Met bijdragen van Jos de Kleijn en Pieter Mostert
Nadere informatieZorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders
Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders MIJN BSL Aan ieder exemplaar van Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders Werkboek voor deelnemers is een unieke
Nadere informatieBeroepspraktijkvorming Zorghulp. Praktijkopdrachten voor kwalificatieniveau 1
Beroepspraktijkvorming Zorghulp Praktijkopdrachten voor kwalificatieniveau 1 Auteurs Nicolien van Halem Henny de Leeuw Tera Stuut Johan van t Wout Beroepspraktijkvorming Zorghulp Praktijkopdrachten voor
Nadere informatieRekenen. D. Brouwer-van Hulst. A. Driessens
Rekenen Rekenen D. Brouwer-van Hulst A. Driessens Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave
Nadere informatieDe tandarts aan de leiding
De tandarts aan de leiding Erik Ranzijn Bohn Stafleu van Loghum Houten 2007 BSL ID 0000 ALG_BK_1KZM Pre Press Zeist 23/08/2007 Pg. 003 Ó 2007 Bohn Stafleu van Loghum, Houten Alle rechten voorbehouden.
Nadere informatieZakboek ziektebeelden Cardiologie
Cardiologie Zakboek ziektebeelden Cardiologie Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag
Nadere informatieHandleiding Gezinsvragenlijst (GVL)
Handleiding Gezinsvragenlijst (GVL) Handleiding Gezinsvragenlijst (GVL) Prof. dr. J.D. van der Ploeg Prof. dr. E.M. Scholte Bohn Stafleu van Loghum Houten, 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel
Nadere informatieTimemanagement voor docenten
1 Timemanagement voor docenten Pascal, voor jou wil ik tijd vrijmaken 2 timemanagement voor docenten René van Kralingen Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer
Nadere informatieDenken + Doen = Durven
1 Denken + Doen = Durven Werkboek voor jezelf Dit werkboek is van: Houten Bohn Stafleu van Loghum, 2008 2 Denken + Doen = Durven Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit Denken + Doen = Durven, Werkboek voor
Nadere informatieONDERSTEUNEND COMMUNICEREN BIJ DEMENTIE
ONDERSTEUNEND COMMUNICEREN BIJ DEMENTIE ISBN 978-90-368-1699-1 ISBN 978-90-368-1700-4 (ebook) 2017 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave
Nadere informatieNieuwerwets VERBINDEND WERKEN. Monique van Doorn Margriet de Wit
Nieuwerwets VERBINDEND WERKEN Monique van Doorn Margriet de Wit 1 colofon 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd,
Nadere informatieLeven met ADHD. Fiona Kat, Maura Beenackers en Willemijn ter Brugge
Leven met ADHD Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag hoe men met het
Nadere informatieDenken + Doen = Durven
1 Denken + Doen = Durven Werkboek voor ouders Houten Bohn Stafleu van Loghum, 2008 2 Denken + Doen = Durven Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit Denken + Doen = Durven, Werkboek voor ouders, is onderdeel
Nadere informatieZorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders
Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders Handboek voor trainers Redactie: Leony Coppens Carina van Kregten Houten 2012 2012 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media
Nadere informatieWerkboek klinische schematherapie
Werkboek klinische schematherapie Werkboek klinische schematherapie Redactie: Eelco Muste Anoek Weertman Anne-Marie Claassen Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel
Nadere informatieHandboek scheiden en de kinderen
Handboek scheiden en de kinderen Handboek scheiden en de kinderen Voor de beroepskracht die met scheidingskinderen te maken heeft Ed Spruijt Helga Kormos Houten 2010 2010 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel
Nadere informatieMotivatie en mogelijkheden van moeilijke mensen
Motivatie en mogelijkheden van moeilijke mensen Motivatie en mogelijkheden van moeilijke mensen Redactie: Arno van Dam en Niels Mulder Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum,
Nadere informatieDe meest gestelde vragen over: cholesterol
De meest gestelde vragen over: cholesterol De meest gestelde vragen over: cholesterol Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden.
Nadere informatiePsychosociale problemen
Psychosociale problemen Reeks Kinderen en Adolescenten. Problemen en risicosituaties Psychosociale problemen is het tweede deel van de tiendelige reeks Kinderen en Adolescenten - Problemen en risicosituaties.
Nadere informatieEssenties voor samenwerking in wonen en zorg
Essenties voor samenwerking in wonen en zorg Essenties voor samenwerking in wonen en zorg Realiseer meer en beter woonzorgvastgoed H. K. van den Beld D. van Zalk 2010 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel
Nadere informatieAtlas van de parodontale diagnostiek
Atlas van de parodontale diagnostiek Atlas van de parodontale diagnostiek Dr. Johan van Dijk Dr.FredSpijkervetendr.JanTromp Houten 2011 Ó 2011 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle
Nadere informatieWat elke professional over verslavingspreventie moet weten
Wat elke professional over verslavingspreventie moet weten Rob Bovens Leontien Hommels Lex Lemmers Wat elke professional over verslavingspreventie moet weten Houten 2013 ISBN 978-90-313-9990-1 Bohn Stafleu
Nadere informatieOmgaan met stress en burnout
Omgaan met stress en burnout Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag
Nadere informatieImaginatie- en rescriptingtherapie voor nachtmerries
Imaginatie- en rescriptingtherapie voor nachtmerries Dit boek, Imaginatie- en rescriptingtherapie voor nachtmerries, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Bij deze titel is tevens een werkboek
Nadere informatieDoorbreek je depressie
Doorbreek je depressie Doorbreek je depressie Werkboek voor de cliënt Drs. P.J. Molenaar Drs. F.J. Don Prof. dr. J. van den Bout Drs. F. Sterk Prof. dr. J. Dekker Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó
Nadere informatieVoeding, uitscheiding en diagnostiek
Voeding, uitscheiding en diagnostiek Werkcahier Kwalificatieniveau Geerard Siereveld Cees van Stipdonk Johan van t Wout Skillslab-serie voor verpleegkundige en verzorgende beroepsvaardigheden Houten 2008
Nadere informatieTed Knoester. Contractmanagement in de praktijk
Ted Knoester Contractmanagement in de praktijk Ted Knoester Contractmanagement in de praktijk Derde druk ISBN 978-90-368-0384-7 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 2013 Alle rechten voorbehouden.
Nadere informatieVerstrekking en vergoeding
Verstrekking en vergoeding Verstrekking en vergoeding Han van Hagen Swen Kuipers Carlo Schneider Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle
Nadere informatieDoen en blijven doen. Voorlichting en compliancebevordering door paramedici
Doen en blijven doen Voorlichting en compliancebevordering door paramedici Doen en blijven doen Voorlichting en compliancebevordering door paramedici Marieke van der Burgt Frank Verhulst Derde, herziene
Nadere informatieLeven met angst voor ernstige ziektes
Leven met angst voor ernstige ziektes Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op
Nadere informatieJelle Kapitein. Van etiket naar diagnose
Jelle Kapitein Van etiket naar diagnose Jelle Kapitein Van etiket naar diagnose Verklaring van rug-, nek- en schouderklachten Houten 2014 ISBN 978-90-368-0652-7 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel
Nadere informatieBewaken vitale functies en verlenen van eerste hulp
Bewaken vitale functies en verlenen van eerste hulp Werkcahier Kwalificatieniveau Verpleegtechnisch handelen deel 4: Geerard Siereveld Cees van Stipdonk Johan van t Wout Skillslab-serie voor verpleegkundige
Nadere informatieKwaliteitsstandaarden Jeugdzorg Q4C
Kwaliteitsstandaarden Jeugdzorg Q4C Kwaliteitsstandaarden Jeugdzorg Q4C Wat kinderen en jongeren belangrijk vinden als ze niet thuis wonen Fiet van Beek en Leo Rutjes (red.) met medewerking van Mirjam
Nadere informatieWerken in sph. Maria van Deutekom Britt Fontaine Godelieve van Hees Marja Magnée Alfons Ravelli
Verslaafden Werken in sph Redactie: Dineke Behrend Maria van Deutekom Britt Fontaine Godelieve van Hees Marja Magnée Alfons Ravelli 2 Verslaafden Auteur: Hans van Nes Bohn Stafleu Van Loghum Houten, 2004
Nadere informatieWondverzorging. Let op: het is belangrijk om precies deze schrijfwijze aan te houden, dus met tussenstreepjes.
M Wondverzorging Website In de oorspronkelijke uitgave van Wondverzorging was een cd-rom toegevoegd met aanvullend digitaal materiaal. Vanaf deze editie is echter al dit aanvullende materiaal vindbaar
Nadere informatieMethodiek en systematiek voor de verpleegkundige beroepsuitoefening
Methodiek en systematiek voor de verpleegkundige beroepsuitoefening Helen I. de Graaf-Waar Herma T. Speksnijder Methodiek en systematiek voor de verpleegkundige beroepsuitoefening Houten 2014 Helen I.
Nadere informatieAanvullen of aanvallen?
Aanvullen of aanvallen? M E T H O D I S C H W E R K E N Methodisch werken is het kenmerk bij uitstek van de professionele beroepsbeoefenaar, dat wil zeggen: doelgericht, planmatig, systematisch gebruikmaken
Nadere informatie