Bestuurlijk rapport Maatschappelijk opdrachtgeverschap en het effect op arbeidsparticipatie Rekenkamercommissie Alphen aan den Rijn 13 juli 2017 VOETTEKST 1
Inhoudsopgave 1 Inleiding 5 2 Bevindingen op hoofdlijnen 7 3 Conclusies 9 4 Aanbevelingen 11 Bijlage Bestuurlijke reactie 13 INHOUDSOPGAVE 3
4
1 Inleiding SROI is sociale inkoop Het Koersplan Participatiewet 2017 2020 1 van de gemeente Alphen aan den Rijn geeft richting aan het nieuwe re-integratie en participatie beleid van de gemeente. Hierin is Social Return on Investment (SROI) als een instrument opgenomen om de uitstroom naar werk te bevorderen. SROI is een vorm van sociale inkoop, die toegepast wordt bij inkoop en aanbesteding van gemeentelijke diensten. Een ondernemer die het contract gegund krijgt, stelt arbeidsplaatsen, leer-werkplaatsen of stageplaatsen beschikbaar voor mensen met een achterstand op de arbeidsmarkt. Ondernemers herinvesteren een deel van de door de gemeente aan hen gegunde opdracht in de samenleving bijvoorbeeld door het in dienst nemen of het aanbieden van stage- of leerwerktrajecten aan mensen met een Participatiewet 2 -uitkering. Op deze manier draagt SROI ook bij aan de lokale of regionale werkgelegenheid en is het tevens een vorm van Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO). De gemeente heeft in 2015 in totaal circa 136 miljoen aan inkoop besteed 3. Onderzoek De rekenkamercommissie van Alphen aan den Rijn wilde met dit onderzoek vaststellen in hoeverre het hanteren van SROI als criterium bij aanbestedingen door de gemeente Alphen aan den Rijn bijdraagt aan de arbeidsparticipatie van langdurig werklozen en mensen met een arbeidsbeperking. Met dit onderzoek streefde de rekenkamercommissie naar inzicht in welke effecten met SROI bereikt worden, gedifferentieerd naar ondernemers en doelgroep. Meer inzicht hierin helpt om het bestaande instrumentarium doelmatiger in te zetten. Het onderzoek diende daarmee bouwstenen te leveren voor de toekomst, om vooruit te kijken en randvoorwaarden te scheppen om SROI effectief/effectiever in te zetten. Het onderzoek is uitgevoerd door Bart Witmond, Ricardo van Breemen en Annejet Kerckhaert (Ecorys Nederland B.V). Twee hoofdvragen staan centraal in dit onderzoek: 1. Wat zijn de effecten van het hanteren van SROI als criterium bij aanbestedingen door de gemeente Alphen aan den Rijn op de arbeidsparticipatie van langdurig werklozen en mensen met een arbeidsbeperking? 2. Hoeveel mensen met een relatief grote afstand tot de arbeidsmarkt hebben als gevolg van het hanteren van SROI als criterium bij aanbestedingen een betaalde dienstbetrekking gevonden? Ter ondersteuning van bovenstaande hoofdvragen heeft de rekenkamercommissie de volgende deelvragen geformuleerd: Beleid Wat zijn de doelstellingen van de gemeente Alphen aan den Rijn met betrekking tot SROI? Heeft de gemeente een doelstelling geformuleerd voor het aantal mensen dat aan een betaalde dienstbetrekking moet zijn geholpen? Hoe definieert de gemeente exact de doelgroep (de groep op wie de inspanningen tot arbeidsinschakeling gericht is/dient te zijn)? Hoe groot is de totale doelgroep voor de gemeente Alphen aan den Rijn? Hoe groot is de doelgroep waar het Werkgevers Servicepunt Rijnstreek zich op richt? 1 De Participatiewet 2017 2020. Koersplan voor beleid en organisatie. 2 Met de Participatiewet beoogt de overheid dat zoveel mogelijk mensen met een beperking, duurzaam aan het werk kunnen bij reguliere werkgevers. SROI kan worden gezien als een concrete uitwerking (beleid) van de Participatiewet via gemeentelijke aanbestedingen.0 3 Dit bedrag is excl. subsidies, declaraties personeel en overheidsbijdragen. Het bedrag is excl. loonkosten en incl. inhuur van personeel. Bron: mailwisseling 18-01-2017 gemeente Alphen aan den Rijn. INLEIDING 5
Organisatie Hoe verloopt de samenwerking tussen de gemeente en het Werkgevers Servicepunt Rijnstreek enerzijds en de samenwerking tussen opdrachtnemers en het Werkgevers Servicepunt Rijnstreek anderzijds? Welke afspraken zijn er gemaakt tussen de gemeente en het Werkgevers Servicepunt Rijnstreek (beleidsinhoudelijk en financieel)? Resultaten Hoeveel aanbestedingen heeft de gemeente direct of indirect in 2014 afgesloten met een overeenkomst? Welk bedrag was met deze overeenkomsten gemoeid? Hoe verhoudt zich de waarde (loonsom afgesloten arbeidscontracten) van de SROI-inspanningen zich tot de overeengekomen prijs van de aanbesteding? Effecten Hoeveel mensen uit de doelgroep zijn daadwerkelijk aan een betaalde dienstbetrekking geholpen? Hoeveel mensen zijn op andere wijze door toepassing van SROI in het arbeidsproces betrokken geraakt? Wat zijn de ervaringen van lokale ondernemers over de toepassing van SROI? Welke invloed heeft toepassing van SROI als criterium op inschrijving van ondernemers op aanbestedingen van de gemeente? Heeft het hanteren van SROI als criterium invloed op de perceptie van lokale ondernemers van de gemeente als opdrachtgever? Schrikt het ondernemers af of heeft het juist een positieve invloed? Vergelijking Hoe verhoudt de inzet van de gemeente Alphen aan den Rijn (doelstellingen) zich tot de inzet van de andere gemeenten? Welke invloed heeft deze verhouding op de beoogde en behaalde effecten? Leeswijzer Dit is het bestuurlijk rapport. Dit bevat een korte beschrijving van de onderzoeksopzet, de belangrijkste bevindingen en de conclusies en aanbevelingen. De uitgebreide onderzoeksresultaten zijn beschreven in het afzonderlijke onderzoeksrapport. Als bijlage bij dit bestuurlijk rapport is de reactie opgenomen van het college van burgemeester en wethouders op de conclusies en aanbevelingen. 6 INLEIDING
2 Bevindingen op hoofdlijnen De bevindingen van dit onderzoek hebben we in een apart onderzoeksrapport beschreven. In dit hoofdstuk staan de bevindingen op hoofdlijnen, of te wel de samenvatting van het onderzoeksrapport. De rekenkamercommissie wilde met dit onderzoek vast te stellen in hoeverre het hanteren van Social Return On Investment (SROI) als criterium bij aanbestedingen door de gemeente Alphen aan den Rijn bijdraagt aan de arbeidsparticipatie van langdurig werklozen en mensen met een arbeidsbeperking. Daarnaast wilde de rekenkamercommissie ook nagaan welke invloed het hanteren van SROI heeft op de ondernemers die willen meedingen naar opdrachten die de gemeente Alphen aan den Rijn gunt. Die effectiviteit van de toepassing van SROI op de arbeidsparticipatie van de doelgroep valt echter niet vast te stellen. Dit komt doordat de gemeente pas in de zomer 2016 gegevens is gaan bijhouden over de resultaten van de inspanningen rond SROI. Uit interviews met enkele betrokken ondernemers blijkt dat zij positief zijn over de toepassing van SROI en de begeleiding van de gemeente. Voor deze ondernemers was het stellen van een SROI criterium geen reden om af te zien van inschrijven op de tender. Zij zijn positief over de ondersteuning die zij hebben gekregen bij het toepassen van SROI. In dit onderzoek is ook nagegaan welk beleid de gemeente heeft geformuleerd voor de toepassing van SROI, hoe de uitvoering van dat beleid georganiseerd is en welke resultaten bij de uitvoering behaald zijn. Het onderzoek naar het beleid levert het volgende beeld op: De gemeente heeft in haar beleid wel bepaald bij welke aanbestedingen SROI als criterium gehanteerd dient te worden, maar formuleert daarbij geen ambitie in hoeverre SROI moet bijdragen aan de bredere re-integratiedoelstellingen. Zo heeft de gemeente niet bepaald hoeveel mensen aan een betaalde dienstbetrekking moet worden geholpen. Wanneer het beleid wel of niet succesvol is, valt nu niet vast te stellen. De gemeente definieert de doelgroep als werkzoekenden met afstand tot de arbeidsmarkt. Hieronder vallen mensen met een Participatiewet-uitkering, mensen met een arbeidsbeperking (voormalig Wsw, Wajong) en mensen met een WIA-of WW-uitkering. Gebaseerd op cijfers van begin 2017 zou de doelgroep 1.200 inwoners groot zijn. Het Werkgevers Servicepunt richt zich op alle (circa 2.000) inwoners met een Participatiewet-uitkering. Zoals meer gemeenten heeft ook Alphen aan den Rijn voor de invulling van SROI gekozen voor een maatwerkstructuur met verschillende mogelijkheden (bouwblokken). Naast een dienstverband zijn ook stages, leerwerkplekken en opleidingen via SROI mogelijk. Dat sluit aan bij zowel de wensen van de ondernemers alsook van de werkzoekenden. Bij de uitvoering van SROI zijn de volgende afdelingen en partijen binnen en buiten de gemeente betrokken: de afdeling Maatschappelijke Ontwikkeling (verantwoordelijk voor de beleidsvoorbereiding), de afdeling Juridische zaken en Inkoop (adviseert de budgethouder over een bij de aanbesteding passende SROI-vorm, is verantwoordelijk voor het opnemen van de SROI-eis in de documenten voor publieke aanbestedingen en voor de rapportage over de resultaten van de aanbestedingen.), de budgethouder van de inkopende afdeling (verantwoordelijk voor de aanbesteding), het Werkgeversservicepunt (WSP, verantwoordelijk voor de bemiddeling van kandidaten naar de opdrachtnemer), BEVINDINGEN OP HOOFDLIJNEN 7
het Serviceplein (opdrachtgever van het WSP) en de opdrachtnemer/ondernemer die vormgeeft aan het SROI arrangement voor de kandidaat. De gemeente heeft de taak om tussen kandidaten en bedrijven te bemiddelen belegd bij het WSP. De opdracht aan het WSP is om voor alle aanbestedingen met een SROI-verplichting in Alphen aan den Rijn de bemiddeling te verzorgen. Andere prestatieafspraken zijn uit het onderzoek niet gebleken. Tot welke resultaten de uitvoering daadwerkelijk heeft geleid kon in dit onderzoek niet worden beantwoord omdat de gemeente geen gegevens had over het aantal aanbestedingen dat met een SROIeis is afgesloten en welk bedrag daarmee gemoeid was. Dankzij recent gestarte registratie van het aantal plaatsingen is bekend dat grofweg in het tweede halfjaar van 2016 42 kandidaten geplaatst werden. Tot slot is nagegaan hoe de uitvoering en de effecten van de gemeente Alphen aan den Rijn zich verhouden tot de effecten bij andere, vergelijkbare gemeenten en wat er van de uitvoering bij andere gemeenten te leren valt. Uit deze vergelijking met andere gemeenten komt naar voren dat de uitvoering in Alphen aan den Rijn in grote lijnen overeenstemt met die andere gemeenten. Het is voor al deze gemeenten nog een relatief nieuw instrument en er zijn positieve ervaringen opgedaan. De overeenkomsten tussen deze gemeenten zijn groter dan de verschillen. Op grond van de recente cijfers over behaalde resultaten scoort Alphen aan den Rijn in vergelijking met de andere gemeenten hoger dan gemiddeld. Opvallend is dat - net als bij Alphen - bij alle referentiegemeenten informatie ontbreekt over de resultaten van SROI op klantniveau. Diverse gemeenten zetten verbetertrajecten op rond registratie en monitoring. Alleen de gemeente Zoetermeer heeft laten onderzoeken in welke mate deelnemers aan SROI duurzaam uitstromen naar werk. Van de geplaatsten via SROI met een Wwb-uitkering in 2014 heeft in 2016 65% geen uitkering meer. Een causaal verband tussen inzet van SROI en de uitstroom is echter niet aangetoond. 8 BEVINDINGEN OP HOOFDLIJNEN
3 Conclusies Conclusie 1: Kwantitatieve effecten niet te bepalen: monitoring schiet tekort Er is onvoldoende informatie voorhanden om de effecten van de inzet van SROI op de arbeidsparticipatie van langdurig werklozen en mensen met een arbeidsbeperking te kunnen beoordelen. De gemeente heeft onvoldoende zicht op de resultaten van het SROI-beleid omdat er onvoldoende monitoring plaatsvindt bij de gemeente en de partners in de keten. Basale cijfers over het aantal deelnemers vóór de zomer van 2016 ontbreken. Sinds zomer 2016 wordt er registratie van het aantal deelnemers, uitstroomkansen en achtergrondkenmerken van deelnemers bijgehouden. Echter, deze registratie wordt beperkt bijgehouden. Er kunnen derhalve geen harde conclusies worden getrokken over de verandering van arbeidsparticipatie van langdurige werklozen door SROI. Conclusie 2: Onvoldoende richting aan het beleid door beperkte terugkoppeling uit de praktijk Na plaatsing van een kandidaat is er onvoldoende zicht op de uitvoering in de praktijk. Er wordt onvoldoende monitorinformatie van de opdrachtnemer teruggekoppeld naar het WSP. In de zomer 2016 is de WSP begonnen met het in gesprek gaan met ondernemers over de SROI-invulling. Het WSP had in ieder geval tot voor kort onvoldoende zicht op de resultaten rond SROI per opdrachtnemer. De gemeente mist hierdoor momenteel informatie om de resultaten van het beleid inzichtelijk te maken en op basis daarvan te kunnen bijsturen. 4 Overigens blijkt uit het onderzoek dat in het uitvoeringsproces van SROI taken en rollen van de verschillende afdelingen niet altijd even helder zijn, althans niet bij de respondenten bekend zijn. Daardoor zijn wederzijdse verwachtingen en verantwoordelijkheden niet scherp af te bakenen. Conclusie 3: Geen kwantitatieve doelen geformuleerd De gemeente heeft in haar beleid wel bepaald bij welke aanbestedingen SROI als criterium gehanteerd dient te worden, maar formuleert daarbij geen ambitie in hoeverre SROI moet bijdragen aan de bredere re-integratiedoelstellingen. De gemeente heeft geen kwantitatieve doelen geformuleerd over het aantal mensen dat via SROI aan een betaalde dienstbetrekking moet worden geholpen. Of en wanneer het beleid wel of niet succesvol is, valt hierdoor momenteel niet vast te stellen. Conclusie 4: De doelgroep is in beeld De gemeente richt zich met betrekking tot SROI vooral op inwoners met een langere afstand tot de arbeidsmarkt met een Participatiewet-uitkering. Inwoners met een kortere afstand hebben vaak recente werkervaring en kunnen eenvoudiger direct naar een reguliere baan bemiddeld worden. Voor deze laatste groep is het wel mogelijk om door het opdoen van relevante werkervaring een ontbrekende competentie te verwerven. 4 De teamleider van het Serviceplein verwacht dat nieuwe werkafspraken o.a. over het monitoren van resultaten verbetering zal opleveren. De rekenkamercommissie heeft dit (nog) niet kunnen vaststellen. CONCLUSIES 9
Conclusie 5: Maatwerkstructuur van Alphen vergroot kans op succes Zoals meer gemeenten heeft ook Alphen aan den Rijn voor de invulling van SROI gekozen voor een maatwerkstructuur met verschillende mogelijkheden (bouwblokken). Naast een dienstverband zijn ook stages, leerwerkplekken en opleidingen via SROI mogelijk. Dat sluit aan bij zowel de wensen van de ondernemers als de wensen van de werkzoekenden en vergroot de kans op succes. Conclusie 6: Betrokken ondernemers zijn positief over SROI Alle ondernemers uit de steekproef van het onderzoek met een toepassing van SROI zijn tevreden met de begeleiding vanuit het WSP. Positieve punten die worden genoemd gaan over de beperkte administratieve lasten, de selectieprocedure van een geschikte kandidaat, het duidelijk informeren over de voorwaarden en hoe het WSP de aandachtspunten en de voorkeuren van ondernemers verwerkt bij het invullen van de vacature. Conclusie 7: Uit de beperkte vergelijking blijkt dat Alphen aan den Rijn relatief veel kandidaten plaatst De SROI-praktijk in Alphen aan den Rijn stemt in grote lijnen overeen met die in Zoetermeer, Nieuwegein, Delft en Woerden. Verder scoort Alphen aan de Rijn vergeleken met deze gemeenten beter dan gemiddeld, met 42 geplaatste kandidaten in een half jaar. Dit hoge aantal is waarschijnlijk een gevolg van een extra inspanning van het WSP om afgesloten contracten met SROI bepalingen actief in te vullen. 10 CONCLUSIES
4 Aanbevelingen Het onderzoek leidt tot zes aanbevelingen: Aanbeveling 1: Formuleer heldere beleidsdoelen (raad) Formuleer heldere beleidsdoelen voor SROI, dusdanig dat helder is wat het maatschappelijk doel is, en hierop kan worden gestuurd. Daarnaast is het ook aan te bevelen het college op te dragen de geraamde inzet en resultaten op het gebied van SROI in de begroting en beleidsplannen op te nemen, zodat inzichtelijk is hoeveel werkzoekenden geplaatst worden, hoeveel middelen met SROI gemoeid zijn en hoeveel contracten onder toepassing van SROI moeten worden afgesloten. Dit zou met relatief weinig inspanning mogelijk moeten zijn door samenwerking van de afdeling Inkoop van de gemeente, de afdeling Maatschappelijke Ontwikkeling en het Werkgevers Servicepunt Rijnstreek (WSP). Neem deze beleidsdoelen als uitgangspunt voor de stuurafspraken tussen de gemeente en het WSP als uitvoerder. Voor het vaststellen van indicatoren om het bereik van doelen te meten is het belangrijk tussendoelen te formuleren. Formuleer (tussen)doelen vanuit de verschillende perspectieven die bijdragen aan de uiteindelijke effectiviteit van het instrument: het aantal kandidaten dat werkervaring opdoet en/of kennis en vaardigheden vergroot, of deze kennis en ervaring aansluit bij de actuele arbeidsmarkt, de waardering door ondernemers van de inspanningen door het WSP, de (beoogde) reductie van de uitkeringslast zijn voorbeelden van mogelijke tussendoelen. Aanbeveling 2: Zet monitoring voort en breid deze uit (afdelingen i.s.m. WSP) Zet de ingezette monitoring (in de zomer van 2016) voort en breid deze uit met relevante achtergrondinformatie van de kandidaten. Registreer de feitelijke uitstroom en stel vast of kandidaten een uitkering hebben als ze geplaatst zijn. Deze informatie maakt het beeld van de kandidaat compleet en biedt daarmee meer inzicht in de resultaten van SROI. Aanbeveling 3: Doe vervolgonderzoek naar de samenhang met andere instrumenten (afdelingen i.s.m. WSP) Het is raadzaam om de resultaten te onderzoeken in samenhang met andere instrumenten die Alphen aan den Rijn inzet om te komen tot arbeidsparticipatie. SROI is één onderdeel van een grotere gereedschapskist van instrumenten. De effectiviteit dient daarom ook in samenhang onderzocht te worden. Aanbeveling 4: Zet het persoonlijke contact en de duidelijke informatie voort (WSP) Ondernemers waarderen de inzet van het WSP omdat het persoonlijk is en inspeelt op hun vragen en behoeften. Zij waarderen ook dat het WSP veel administratieve zorg uit handen neemt en duidelijke informatie biedt over wat de ondernemer kan verwachten. Het is belangrijk deze benadering voort te zetten om SROI succesvol te kunnen blijven inzetten. Aanbeveling 5: Maak rollen duidelijk en sluit de beleidsketen (allen) Hoewel het niet de kern van het onderzoek betrof, blijkt dat er in het uitvoeringsproces van SROI en het definiëren van taken en rollen in het proces van SROI van de verschillende afdelingen verbeteringen mogelijk zijn. Het is raadzaam om duidelijke afspraken te maken in de keten tussen beleidsmaker, AANBEVELINGEN 11
Inkoop, Serviceplein, Maatschappelijke Ontwikkeling en WSP. Daarmee ontstaat meer helderheid over ieders rol, taak en verantwoordelijkheid, kunnen deelnemers beter gevolgd worden en kunnen signalen uit de praktijk terugkomen bij de beleidsmakers. Aanbeveling 6: Verspreid best practices om meer ondernemers te bereiken Verspreid best practices van bedrijven om SROI onder de aandacht te brengen bij ondernemers en de mogelijkheden van de inzet ervan te promoten. Het WSP kan bijvoorbeeld klantervaringen op haar website plaatsen of hierin samenwerken met de Vereniging Ondernemers Alphen (VOA). Andere gemeenten gebruiken keurmerken/labels om maatschappelijk verantwoord ondernemen meer kenbaar te maken en aantrekkelijker te maken voor ondernemers. 5 5 Een voorbeeld hiervan is het label Sociaal Economisch Betrokken Ondernemen in de gemeente Zoetermeer 12 AANBEVELINGEN
Bijlage Bestuurlijke reactie BIJLAGE BESTUURLIJKE REACTIE 13
14 BIJLAGE BESTUURLIJKE REACTIE
BIJLAGE BESTUURLIJKE REACTIE 15
Juli 2017 Contact met de rekenkamercommissie Alphen aan den Rijn Bezoekadres Stadhuisplein 1 2405 SH Alphen aan den Rijn Postadres Postbus 13 2400 AA Alphen aan den Rijn Telefoon +31(0) 172 465352 Website http://www.alphenaandenrijn.nl/bestuur_organisatie/gemeenteraad/commissies/rekenkamercommissie Mail rekenkamercommissie@alphenaandenrijn.nl