Instemmen met de Nota Ruimte voor Creatieve milieus

Titel/onderwerp: Instemmen met de Nota Ruimte voor Creatieve milieus Datum: 9 februari 2009 Van: 20.30 uur Tot: 21.00 uur Vergaderruimte: Rijnstroom (v/h kamer 1) Voorzitter: M. van Gastel Raadscommissie Cultuur, educatie, economie, sport en sociale zaken (CEESS) Raadsadviseur: Y. Hazelaar Telefoonnr: 3774189 herman.veraart@arnhem.nl Van: College Ambtenaar: R. Kluskens Portefeuillehouder: Weeda Telefoonnr: 4663 E-mailadres: roland.kluskens@arnhem.nl Doel activiteit Toelichting meningsvorming Het bestaande (atelier)beleid biedt onvoldoende ruimte voor creatieve bedrijvigheid. Het college komt met voorstellen om dit beleid te actualiseren en de vraag naar en het aanbod van ruimten voor verschillende groepen creatieve ondernemers effectiever te matchen. In de nota Ruimte voor Creatieve milieus worden kansrijke initiatieven benoemd, om stapsgewijs het aantal ruimten voor creatieve ondernemers uit te breiden. De raad wordt voorgesteld om in te stemmen met de nieuwe kaders voor het atelierbeleid. Beslispunten Voorgesteld resultaat van de bespreking Spreekrecht publiek Behandeladvies Maandag 12 januari jl. besloot de raadscommissie CEESS dat het voorstel kon worden doorgeleid naar de meningsvormende fase wanneer een aantal vragen schriftelijk waren beantwoord. Beslissen of het raadsvoorstel kan worden doorgeleid naar de besluitvormende fase Naar fase besluitvorming d.d. 26 januari 2009 - na debat neen De meningsvormende fase bestaat uit maximaal twee termijnen. In deze fase is er geen ruimte voor het stellen van vragen. In de 1 e termijn geven de fracties hun (voorlopig) standpunt. In de 2 e termijn kan gereageerd worden op de verdediging door de portefeuillehouder en ook op de (voorlopige) standpunten van de andere fracties. In deze termijn is ook ruimte voor interrupties. Bijlagen Bundel BIS Visiekamer Raadsvoorstel Nota Ruimte voor Creatieve milieus (reeds in uw bezit) Raadsbrieven afdoening moties Motie Creatieve ruimte 30062008 en Creatieve werkruimte 26052008 Behandelresultaat 12-1-2009 Beantwoording vragen 12-1-2009 ETIN-onderzoek

BEHANDELRESULTAAT INFORMATIEVE VERGADERING 12 januari 2009 Instemmen met de nota Ruimte voor ceatieve milieus Raadscommissie CEESS Documentnummer: 2008.0.107.435 Zaaknummer: 2008-10-02003 Portefeuillehouder: R. Weeda Resultaat van bespreking: Insprekers De heer F. Donders en mevrouw M. Leupen hebben namens SLAK en respectievelijk de Gemeenschap Beeldende Kunstenaars ingesproken. Hun inspreekteksten zijn bijgevoegd. Afspraken Op verzoek van GroenLinks (dhr. Veldman) wordt het ETIN-onderzoek toegezonden aan de commissieleden. De vragen van de fractie CDA (dhr. ter Meulen) over o.a. de opbouw van de wachtlijst van het SLAK, de differentiatie van- en de doorstroming binnen het atelieraanbod, de opbouw van urgentie worden schriftelijk beantwoord. Toezeggingen Geen Conclusie Het voorstel kan worden doorgeleid naar de meningsvormende fase. De commissiegriffier, De voorzitter, Y. Hazelaar M. van Gastel Documentnummer: 2009.0.005.464 Zaaknummer: 2009-01-00980

Inspraak reactie van het SLAK op de nota ruimte voor creatieve milieu s. 12 januari 2009 Goedenavond, ik ben Frank Donders. Ik ben door de Stichting SLAK ingehuurd om nieuwe projecten te werven voor ateliers en atelierwoningen. Op dit moment treed ik op als stand-in van de Arno de Blank, de directeur van het SLAK, Arno is langdurig ziek geweest maar gaat hopelijk weer snel aan de slag. Begin 2008 heb ik ook namens het SLAK ingesproken. Bij die gelegenheid heb ik alarm geslagen omdat het vooruitzicht bestond dat het SLAK in een periode van een jaar ongeveer 320 ateliers en atelierwoningen zou verliezen. Dit verlies werd o.a. veroorzaakt door ontwikkelingsplannen voor de Saksen Weimar kazerne, de onderhoudtoestand van de Hommelseweg en de verkoop van voormalige prostitutiepanden in het Spijkerkwartier. De gemeente heeft op dit alarm gereageerd met de instelling van een Taskforce Ateliernood. Deze Taskforce heeft een grote hoeveelheid kansen voor nieuwe atelierruimte in beeld gebracht. Ik heb in die periode kennis gemaakt met ambtenaren Roland Kluskens en Martijn van Nie en wethouder Rita Weeda, die actief meedachten en meewerkten om nieuwe locaties binnen te halen. Ook vanuit de politiek kwam steun en aandacht voor een gezond atelierbeleid en is mede dankzij Martien Louwers de atelierbehoefte opgenomen in de woonvisie van Gemeente en Corporaties. De meest concrete steun heeft het SLAK gekregen van de Arnhemse corporaties. Door hun actieve houding komen er o.a. 70 atelierwoningen op de Saksenweimar, 110 atelierwoningen op de voormalige locatie van de Dienst Stadsbeheer en ca 20 ateliers in het kantoor van Portaal aan de Scheldestraat. Allemaal permanente ruimtes. Dat past goed bij de behoefte van de Arnhemse kunstenaar die het langzamerhand wel gehad heeft met zijn bestaan als stadsvernieuwingsnomade. Naast permanente ruimtes blijft het SLAK zich inzetten voor de beschikbaarheid van goedkope- tijdelijke ateliers en broedplaatsfuncties, want de behoefte is groot en divers. Immers er verdwijnen dit jaar 23 atelierwoningen en 223 ateliers en er staan nog 746 mensen op de wachtlijst van het SLAK. De enorme belangstelling voor nieuwe ruimtes bleek ook tijdens een afgelopen donderdag gehouden atelierbeurs van het SLAK, waar tussen de 350 en 400 belangstellende zich lieten informeren over de nieuwe projecten. Al met al groot enthousiasme over de inzet van alle betrokkenen, maaar we zijn er nog lang niet. In de nota Ruimte voor Creatieve Milieu s staan een groot aantal kansrijke initiatieven voor nieuwe atelierlocaties en die zijn OOK nodig om aan de enorme behoefte te voldoen. De locaties zijn niet zomaar kansrijk omdat ze op een lijst in een nota prijken. Dat weet het Slak nog van de vorige ateliernota uit 2003. In de nota Ateliers en Atelierwoningen uit 2003 werden ook een groot aantal potentiele atelierlocaties genoemd, hiervan is echter alleen de Stadsbeheerlocatie veilig gesteld, de overige locaties bleken niet haalbaar, zijn naar andere gegadigden gegaan of zijn zoals de sociale academie in de Schoolstraat- nog steeds in ontwikkeling. Met dezelfde stuwende kracht als die achter de productie van de nota Ruimte voor Creatieve Milieu s heeft gezeten, moet nu de uitwerking en de afhandeling van de nota worden bewaakt. Want locaties noemen is leuk maar locaties realiseren is beter. In de afgelopen weken is al gebleken dat diverse locaties uit de nota onder druk staan van diensten die rendementen willen halen of andere gegadigden hebben voor de kansrijke atelier locaties. Het SLAK vraagt dan ook uw aandacht voor de uitwerking en de afhandeling van de nota. Of dat nou een Taskforce heet of een projectleider, het is van belang dat iemand de realisatie van kansrijke initiatieven volgt en tot een goed einde brengt en dat de ateliers niet weer in het gedrang komen in de strijd tussen wethouders, diensten en andere titanen. Ik dank u voor uw aandacht

Politieke Maandag 12 januari 2009: Ruimte voor Creatieve Milieus Bijdrage Gemeenschap Beeldende Kunstenaars en Slag voor Arnhem Geachte raadsleden en andere aanwezigen, Mijn naam is Marlies Leupen. Ik sta hier als voorzitter van de Gemeenschap Beeldende Kunstenaars, de beroepsvereniging van professionele kunstenaars en kunstlievenden in Gelderland. Ik sta hier ook namens de Slag voor Arnhem, het platform van individuele beeldende kunstenaars en vormgevers die zich willen inzetten voor een vitaal kunstklimaat in Arnhem. In de nota Ruimte voor Creatieve milieus wordt uitgelegd waarom investeren in de creatieve stad kansrijk is voor Arnhem. Ook wordt uitgelegd dat de humuslaag die nodig is om tot een bloeiende creatieve stad te komen in Arnhem dreigt te verarmen. De nota komt met een plan van aanpak om op korte termijn een organische ontwikkeling op gang te brengen om in de toekomst creatieve ondernemers voldoende woon-, werk- en presentatieruimte te kunnen bieden. Het college wil zo de noodzakelijke humuslaag en daarmee de verdere ontwikkeling van het creatieve klimaat in de stad veiligstellen. Wij zijn blij met de moties van de PvdA en de SP en waarderen de nieuwe koers van het college voor herijking van het atelierbeleid. Maar het bovengenoemde overwegende, willen wij de raad nog wel op de volgende punten attenderen: 1. De in de nota genoemde kansrijke initiatieven klinken veelbelovend, maar bieden bijvoorbeeld geen soelaas voor de creatieve ondernemers die per 1 maart as. hun ateliers en atelierwoningen op de Saksen Weimar Kazerne moeten verlaten. Om u een indruk te geven: het gaat hier om ruim vijftig ondernemers en drie gezinnen. Ook de Atelierbeurs van 8 januari jl. bracht helaas nog niet voor iedereen een oplossing binnen handbereik. Ons advies: - zet het actieplan voor het verwerven van nieuwe atelierruimte zo snel mogelijk in gang; - begeleid de creatieve ondernemers die hun huidige atelier moeten verlaten bij het zoeken naar andere werkruimte en zie af van uitzetting zolang zij geen zicht hebben op een ander atelier of atelierwoning; - begeleid de drie gezinnen bij het zoeken naar een passende woning op de reguliere woningmarkt, een urgentieverklaring kan veel voor hen betekenen. 2. Er is een toenemende mismatch tussen vraag naar en aanbod van permanente ruimten voor creatieve ondernemers. SLAK stelt dat de vraag fors stijgende is. Maar noch bij SLAK, noch bij gemeente en corporaties is duidelijk wat nu de precieze vraag van de ateliergebruikers is. Naar welk type atelier of atelierwoning moet men eigenlijk op zoek? Om u een voorbeeld te noemen: beeldhouwers en zelfproducerende ontwerpers zoeken naar werkplaatsen op de begane grond, met een hoog plafond en grote deuren naar buiten. Voor hen zijn de ateliers die SLAK biedt doorgaans niet geschikt. Ons advies: laat SLAK de wensen en behoeften van de verschillende creatieve ondernemers beter in kaart brengen, de ontwikkeling van deze wensen en behoeften monitoren en het zoeken naar en ontwikkelen van atelierruimte hierop aanpassen. z.o.z.

3. In een tweetal proeftuinbijeenkomsten zijn de kansen, knelpunten en actiepunten met betrekking tot ruimte voor creatieve milieus bediscussieerd. Daarbij waren ook vertegenwoordigers van creatieve ondernemers aanwezig, maar niet bekend is wie dat waren (ook autonome kunstenaars of uitsluitend vertegenwoordigers uit de creatieve zakelijke dienstverlening en toegepaste kunsten?). Bij de Tijdelijke Taskforce Ateliernood die de genoemde ambities moet gaan realiseren, ontbreken de ateliergebruikers geheel. Volgens de nota zal de Taskforce namelijk bestaan uit een vertegenwoordiging van de dienst SO/gebiedsontwikkeling, de dienst MO/cultuur en SLAK. Ons advies: breid deze Taskforce uit met een vertegenwoordiging van de gebruikers van de creatieve ruimten, bijv. via de Gemeenschap Beeldende Kunstenaars. De GBK is via haar leden goed op de hoogte van de specifieke wensen en behoeften op het gebied van werk-, presentatie- en ontmoetingsruimte. 4. De basis van de noodzakelijke humuslaag wordt gevormd door creatieve broedplaatsen, werkplaatsen en productiemilieus. In de praktijk blijkt dat een levendige broedplaats een aantal kritische succesfactoren kent: interne interactie, goedkope en ruime ateliers en diversiteit. In de nota echter wordt juist gekozen voor branchering en thematisering van aparte creatieve milieus. Ons advies: zie af van mono-branding. Daarnaast adviseren wij om per creatieve broedplaats, werkplaats en productiemilieu geld beschikbaar te stellen voor coördinatie van overleg en communicatie. Vruchtbare samenwerking start namelijk niet op dag één, maar kost een paar jaar en is afhankelijk van iemand die daar tijd en energie in stopt. 5. De kunstenaars die bij SLAK ateliers en atelierwoningen huren zijn niet tevreden over de wijze waarop SLAK met hen communiceert: zij vinden de wijze waarop SLAK huurprijzen en energiekosten in rekening brengt niet inzichtelijk en zij constateren dat contracten onjuist of onzorgvuldig zijn opgesteld. Ons advies: concretiseer de professionalisering van SLAK: wat moet bereikt zijn binnen welke tijd? En welke kosten brengt deze professionalisering met zich mee (is de begrote 25.000 à 30.000 euro hiervoor toereikend)? 6. Kunstenaars die eenmaal via SLAK een woning huren, blijven veroordeeld tot SLAK. Als SLAK-huurder bouwen zij namelijk geen rechten op op de reguliere huurwoningmarkt. Ons advies: maak een einde aan de rechtsongelijkheid tussen huurders van SLAK en huurders bij de woningcorporaties. Tot zover onze reactie en adviezen naar aanleiding van de nota Ruimte voor Creatieve milieus. U bent van harte welkom bij onze vergaderingen en in onze ateliers. Voor meer informatie over broedplaatsen kunt u contact opnemen met Petra Ligtenberg van Cultuurherberg Saksen Weimar Kazerne. De Gemeenschap Beeldende Kunstenaars en Slag voor Arnhem staan u graag met raad en daad terzijde om de creatieve milieus van de juiste ruimten te voorzien. Dank voor uw aandacht. Gemeenschap Beeldende Kunstenaars Marlies Leupen 026 44 24 936 info@gbk.nl Slag voor Arnhem July Ligtenberg 026 35 15 697 slagvoorarnhem@gmail.com Cultuurherberg Saksen Weimar Petra Ligtenberg 026 370 58 80 info@cultuurherberg.nl

Huisvesting creatieve bedrijven: wat, waar en hoe? Eindrapport Opgesteld in opdracht van: Gemeente Arnhem Opgesteld door: ETIN Adviseurs s-hertogenbosch, september 2006

Inhoudsopgave Management Summary... I 1. Inleiding... 1 2. Aanpak, afbakening en kenmerken... 5 2.1 Aanpak en afbakening... 5 2.2 Kenmerken doelgroep... 8 3. Huisvestingsvraag creatieve zakelijke dienstverlening... 11 3.1 Inleiding... 11 3.2 Aard en omvang huidige en gewenste bedrijfshuisvesting... 11 3.3 Locatie huidige en gewenste bedrijfshuisvesting... 14 3.4 Kwalitatieve kenmerken huidige en gewenste bedrijfshuisvesting... 16 3.5 Hoge verhuisgeneigdheid... 17 4. Huisvestingsvraag toegepaste kunsten... 19 4.1 Inleiding... 19 4.2 Aard en omvang huidige en gewenste bedrijfshuisvesting... 19 4.3 Locatie huidige en gewenste bedrijfsruimte... 22 4.4 Kwalitatieve kenmerken huidige en gewenste bedrijfshuisvesting... 23 4.5 Veel bedrijven hebben verhuisplannen... 25 5. Aanbod van huisvesting in Arnhem... 29 5.1 Inleiding... 29 5.2 Aanbod bedrijventerreinen... 29 5.3 Aanbod kantoorlocaties... 31 5.4 Aanbod bedrijfsverzamelgebouwen... 35 5.5 Aanbod atelierruimte... 36 6. Match vraag - aanbod... 39 6.1 Inleiding... 39 6.2 Creatieve zakelijke diensten... 39 6.3 Toegepaste kunsten... 41 7. Bouwstenen investeringsstrategie... 45 7.1 Creatieve zakelijke dienstverlening... 45 7.2 Toegepaste kunsten... 49 Bijlagen

Management Summary Inleiding In brede kring groeit het inzicht dat de creative industries op een vruchtbare wijze cultuur en economie met elkaar verbinden. Er bestaan nauwe relaties tussen de aanduiding creatieve bedrijvigheid en de aanduidingen creatieve klasse en creatieve stad. Juist het samenspel van deze drie maakt dat een stad een goede voedingsbodem kan vormen voor creatieve bedrijven. De kwaliteit van het regionale woon-, leef- en vestigingsklimaat is hiervoor bepalend. Een belangrijk element in dit verband is het tijdig kunnen bieden van voldoende en van de juiste (bedrijfs)huisvesting. De gemeente Arnhem onderkent de grote economische betekenis van creatieve bedrijven voor de stad en de omliggende regio. Om als stad niet alleen de place to be te zijn, maar vooral ook de place to stay, wil de gemeente een locatie- en investeringsstrategie ontwikkelen, gericht op de creatieve bedrijven. Het doel is deze bedrijven in elk stadium van hun ontwikkeling te kunnen accommoderen. De focus hierbij ligt op de economische gezien, meest interessante deelsectoren. Een belangrijke factor in de bindingskracht van de stad ligt in geschikte huisvesting (wonen en werken). De gemeente Arnhem heeft ETIN Adviseurs de opdracht gegeven inzicht te verschaffen in de vraag naar en het aanbod van huisvesting(smilieus) door/voor creatieve bedrijven. Bovendien moest duidelijk worden waar vraag en aanbod op elkaar aansluiten en waar knelpunten dan wel witte vlekken voorkomen / worden verwacht. Doelgroep: afbakening en kenmerken Om de economisch kansrijke sectoren te selecteren zijn een aantal indicatoren gehanteerd, die gezamenlijk een beeld geven van de economische potentie van een sector. Zo is gekeken naar de huidige sectorstructuur, naar de ontwikkeling die de verschillende sectoren in de afgelopen jaren hebben doorgemaakt, naar het aantal starters en opheffingen, naar de geografische situering van de bedrijven in de stad, naar de aanwezigheid van gerelateerde onderwijs- / opleidingsinstellingen en naar evenementen. Op basis van deze indicatoren zijn in overleg met de begeleidingsgroep de volgende economisch kansrijke sectoren geselecteerd: Reclame, inclusief grafische bedrijven, Architecten- / technisch adviesbureaus, Maatsoftwarebedrijven, Audiovisuele- fotografiebedrijven, Dienstverlenende bedrijven t.b.v. de kunsten, Mode- / interieurbedrijven, zowel ontwerp als vervaardiging. I

Aan alle bedrijven in deze sectoren zijn vragenlijsten gezonden. Gevraagd is de ondernemers naar de volgende aspecten: Kwantitatieve vraagkenmerken: aard en omvang van de vraag. Kwalitatieve vraagkenmerken: oordeel over huidige situatie en wensen toekomstige bedrijfshuisvesting. Geografische vraagkenmerken: vestigingslocatie, huidige en gewenste. Hoewel per sector een specifieke vragenlijst is verzonden, bleken de antwoorden van verschillende sectoren grote overeenkomsten te vertonen. Op basis van de bedrijfshuisvestingswensen zijn de genoemde 6 sectoren ingedeeld in twee hoofdgroepen: 1. Creatieve zakelijke dienstverlening: a. Reclame; b. Architecten / technisch advies; c. Maatsoftware. 2. Toegepaste kunsten: a. Audiovisueel / fotografie; b. Dienstverlening t.b.v. de kunsten; c. Mode / interieur. Op basis van de enquêtes zijn een aantal gezamenlijke kenmerken naar voren gekomen: Bijna de helft van de creatieve bedrijven bestaat korter dan vijf jaar; dit geldt voor beide hoofdgroepen. Ruim 40% van de bedrijven verwacht in de komende vijf jaar een groei van het personeelsbestand; 46% van de bedrijven in de creatieve zakelijke dienstverlening en 36% van de bedrijven in de toegepaste kunsten. Indien sprake is van een verwachtte personeelstoename, dan is deze uitermate gering; 80% minder dan 5 werknemers. Gemiddelde bedrijfsomvang is beperkt: gemiddeld tussen de 3 en 4 werknemers. De overgrote meerderheid (80%) van de ondernemers werkt niet alleen in Arnhem, maar woont er ook. Zowel de economische als de sociale binding met de stad is dus groot. De bedrijven zijn hoofdzakelijk gevestigd in de woonwijken rondom het centrum en in het centrum zelf en wil ook in de toekomst in dit binnenstedelijke milieu gevestigd blijven. Het aantal creatieve bedrijven dat zich op een bedrijventerrein of op een kantoorlocatie wil vestigen is en blijft uitermate gering. Dit vanwege de grootschaligheid van deze locaties, de verkaveling / inrichting ervan, de doelgroep die er is toegestaan en de ligging aan de rand van de stad. Delen van bedrijventerreinen die dicht tegen de binnenstad aanliggen komen wel in aanmerking. Creatieve zakelijke dienstverlening: vraag, aanbod en match Huisvestingsvraag De bedrijven in de creatieve zakelijke dienstverlening beschikken op dit moment over een bedrijfsruimte die qua omvang gemiddeld rond de 100 m² ligt. Van meer dan de helft van de bedrijven beslaat de bedrijfsruimte nog geen 40 m². II

Wel geeft ruim eenderde aan dat zij de bedrijfsruimte te klein vindt. Naar de toekomst toe gaan de bedrijven uit van gemiddeld 130 m². De meerderheid heeft een toekomstige vraag die ligt tussen de 50 en 150 m². Hoewel de vraag in vierkante meters duidelijk toeneemt blijft de gemiddelde omvang uiterst kleinschalig. Circa 56% van de bedrijven is momenteel in of aan huis gevestigd. Ruim eenderde is in een kantoorpand gevestigd. Er ligt een duidelijke relatie tussen het type pand en het aantal beschikbare vierkante meters. Zo beschikken de in of aan huis gevestigde bedrijven gemiddeld over 30 m² en de in een kantoorpand gevestigde bedrijven over gemiddeld zo n 225 m². Het zal geen verbazing wekken dat de jonge bedrijven (starters en doorstarters, dus jonger dan 5 jaar) hoofdzakelijk werken vanuit huis en dat de meer volwassen bedrijven vaker in een kantoorpand gevestigd zijn. De vraag naar toekomstige bedrijfsruimte is dan ook voornamelijk gericht op kantoorruimte. Dit heeft alles te maken met de aard van de activiteiten en de PC gebondenheid. Naarmate een bedrijf meer volwassen wordt, wordt de vraag naar ruimte een andere. Deze vraag is vooral ingegeven door een groei in professionaliteit. Gestreefd wordt naar zelfstandige kantoorruimte, die meer representatief moet zijn; de bedrijfsruimte krijgt meer een ontvangstfunctie. Gezien de leeftijdsfase van de bedrijven en de veelal beperkte omvang van de gewenste bedrijfsruimte is het niet verwonderlijk dat de ondernemers de voorkeur geven aan het huren van kantoorruimte in een bestaand pand. De creatieve dienstverleners zijn op dit moment hoofdzakelijk gevestigd in de woonwijken rondom het centrum en in het centrum zelf, het zogenoemde binnenstedelijk milieu. Uiteraard ligt ook hier een duidelijke relatie met het gegeven dat veel bedrijven gevestigd zijn in of aan huis. Ook de toekomstige oriëntatie is op dit binnenstedelijke milieu; men zoekt kantoorruimte in de nabijheid van de woning. Naast het centrum worden met name de wijken Burgemeesterswijk, Klarendal, Spijkerkwartier en Sonsbeek genoemd als vestigingsvoorkeur. Als we kijken naar de aspecten die men belangrijk vindt ten aanzien van de toekomstige bedrijfshuisvesting dan blijkt de prijs-kwaliteit verhouding bovenaan te staan. Hierna volgen aspecten als de representativiteit van het pand, de omvang van de bedrijfsruimte, de functionele indeling en de kwaliteit van het pand. Meer inzoomend op het pand worden aspecten als de aanwezigheid van glasvezel / snel internet, parkeervoorzieningen, de flexibiliteit en multifunctionaliteit van de ruimte en de aanwezigheid van expositie-/presentatieruimte vaak genoemd. Uit alles blijkt dat men de uitstraling, de representativiteit van zowel het pand als de omgeving belangrijk vindt. Omdat men in toenemende mate klanten wil gaan ontvangen, wordt bereikbaarheid en meer specifiek parkeren, een in belang toenemende vestigingsfactor. Op dit moment maken maar weinig ondernemers gebruik van gezamenlijke faciliteiten. Dit is vooral omdat deze simpelweg niet aanwezig zijn doordat het bedrijf in of aan huis is gevestigd. Naar de toekomst toe wordt wel veel belang gehecht aan het feit of de nieuwe huisvesting ook beschikt over gezamenlijke faciliteiten. III

In het kader van de door de gemeente op te stellen locatie- en investeringsstrategie is het van belang te weten dat bijna 40% van de creatieve zakelijke dienstverleners plannen heeft om binnen vijf jaar te gaan verhuizen. Deze ondernemers zijn nu voor een groot deel gevestigd in of aan huis en zijn vooral op zoek naar zelfstandige kantoorruimte waar gebruik gemaakt kan worden van gezamenlijke faciliteiten. In het kader van Arnhem als de place to stay is het van belang dat bijna alle bedrijven die willen gaan verhuizen aangeven binnen Arnhem te willen blijven. Match - mismatch Op basis van de enquête wordt er hier van uitgegaan dat zo n 200 creatieve zakelijke dienstverleners tussen nu en vijf jaar gaan verhuizen. Als we uitgaan van een gemiddelde omvang van 130 m² dan moet rekening gehouden worden met een totale vraag naar (hoofdzakelijk) kantoorruimte van zo n 25.000 m². Het betreft voor het overgrote deel nieuwe, extra vraag vanwege het feit dat het bedrijven zijn die vanuit huis verhuizen naar zelfstandige kantoorruimte. Na een zo uitgebreid mogelijke inventarisatie van het beschikbare aanbod kan geconcludeerd worden dat geografisch en kwantitatief gezien er geen sprake is van een mismatch en dat dit ook in de toekomt geen probleem behoeft te zijn. Er is voldoende aanbod aan vierkante meters kantoorruimte voorhanden en gepland in het binnenstedelijke milieu. Kwalitatief gezien doen zich wel problemen voor. Allereerst blijkt dat er voldoende aanbod is aan kleinschalige kantoorunits, maar dat de omvang hiervan vaak toch net iets aan de grote kant is. Ook zijn de gewenste gezamenlijke faciliteiten niet of nauwelijks aanwezig. Daarnaast zal voor de ondernemers die vanuit de woonwerk situatie komen de vierkante meter prijs een drempel kunnen vormen die niet een-twee-drie te nemen zal zijn. Het grootste probleem vormt echter de doorstroming. Deze wordt belemmerd doordat de creatieve zakelijke dienstverleners niet of nauwelijks tegemoet kunnen of willen komen aan de eisen die de eigenaren/beleggers van de beschikbare kantoorruimte stellen aan potentiële huurders. Concreet gaat het om het af kunnen geven van bankgaranties en om het aangaan van langlopende huurcontracten. Toegepaste kunsten: vraag, aanbod en match Huisvestingsvraag De gemiddelde omvang van de bedrijfsruimte is op dit moment circa 90 m². Bijna de helft van de bedrijven beschikt over bedrijfsruimte die kleiner is dan 40 m². Ruim de helft van de bedrijven is van mening dat de omvang van deze huidige ruimte te klein is. Naar de toekomst kijkend wensen de bedrijven een bedrijfsruimte die gemiddeld 110 m² groot is; aanzienlijk meer dan nu, maar het is en blijft uitermate kleinschalig. De meerderheid van de bedrijven heeft een ruimtevraag die ligt tussen de 40 en 140 m². Ruim 60% van de bedrijven is in of aan huis gevestigd. Ook zijn relatief veel bedrijven gevestigd in praktijk-/atelierruimte. De bedrijven die in of aan huis zijn gevestigd beschikken gemiddeld over zo n 30 m², de bedrijven die gevestigd zijn in zelfstandige prakrijk-/atelierruimte over zo n 75 m². IV

Ook bij de bedrijven in deze hoofdgroep zien we dat er een relatie bestaat tussen het type pand en de levensfase van het bedrijf; de jonge bedrijven zijn vaker in of aan huis gevestigd. Opvallend is wel dat meer dan de helft van de meer volwassen bedrijven nog steeds in of aan huis is gevestigd. Het verloop dat verwacht mag worden naarmate bedrijven ouder worden, vindt in de toegepaste kunsten dus niet of nauwelijks plaats. In tegenstelling tot de creatieve zakelijke dienstverleners, zijn de bedrijven in de toegepaste kunsten voornamelijk op zoek naar een combinatie van bedrijfs-/praktijk-/atelierruimte en kantoorruimte. Het gewenste aantal vierkante meters kantoorruimte is bovendien zeer beperkt. De groei die de bedrijven door willen gaan maken is niet zozeer in aantal vierkante meters en aantal medewerkers, maar vooral in professionaliteit. Men wil zelfstandige bedrijfsunits, met een meer representatieve uitstraling van pand en omgeving. Indien de bedrijven tot verhuizing overgaan, oriënteren ze zich hoofdzakelijk op het huren van bedrijfsruimte in een bestaand pand. Dit heeft alles te maken met de geringe omvang van de vraag en met de levensfase waarin veel bedrijven zich bevinden. Men heeft de voorkeur voor bedrijfsruimte in de nabijheid van de woning. Van de bedrijven in de toegepaste kunsten is zo n 70% gevestigd in de woonwijken rondom het centrum. Het centrum zelf volgt op de tweede plaats. Het binnenstedelijk milieu scoort ook hier dus hoog. Ook de toekomstige vraag is gericht op het binnenstedelijk milieu, waarbij de oriëntatie meer op het centrum is gericht. Naast het centrum wordt eigenlijk maar één wijk vaak genoemd als gewenste toekomstige vestigingsplaats en dat is het Spijkerkwartier. Bij de aspecten die men belangrijk vindt aangaande bedrijfshuisvesting scoort de prijskwaliteitsverhouding hoog. Hierna volgen de functionele indeling en de kwaliteit en representativiteit van het pand. Specifieker inzoomend op de bedrijfsruimte komt het aspect glasvezel/snel internet als eerste aan de orde, gevolgd door casco oplevering, lichtinval en multifunctionaliteit van de ruimte en parkeervoorzieningen. Duidelijk is dat flexibiliteit van groot belang wordt geacht door de bedrijven. Opvallend is dat wat de bedrijfsomgeving betreft het aspect sociale veiligheid door de ondernemers belangrijk wordt gevonden. Hierna volgen bereikbaarheid en parkeren en de representativiteit van de omgeving. Mede omdat veel bedrijven in of aan huis zijn gevestigd maken maar weinig bedrijven op dit moment gebruik van gezamenlijke faciliteiten. Dergelijke faciliteiten zijn simpelweg niet aanwezig. Opvallende uitzondering hierop zijn de bedrijven in de sector mode/interieur ontwerp en vervaardiging die aangeven in een groot aantal gevallen wel gebruik te maken van een gezamenlijk (naai)atelier. Meer dan de helft van alle bedrijven wenst in de toekomst wel gebruik te maken van gezamenlijke faciliteiten. Het gaat dan vooral om parkeerruimte, presentatieruimte, werkplaats of services zoals secretariaat, printer/kopieerapparaat. Van de geënquêteerde bedrijven geeft ruim de helft aan binnen nu en vijf jaar te willen verhuizen. Dit aantal ligt dus nog boven dat van het aantal bedrijven in de creatieve zakelijke dienstverlening. Maarliefst 75% van de bedrijven jonger dan 1 jaar wil verhuizen, 60% van de bedrijven die tussen 1 en 5 jaar bestaan, maar ook nog 47% van de oudere bedrijven. V

Dit is opvallend, zeker ook gezien het feit dat van deze oudere bedrijven nog steeds een groot gedeelte in of aan huis gevestigd is en er van doorstroming dus geen sprake leek. Aangezien men als reden voor verhuizing onder andere aangeeft op zoek te zijn naar bedrijfsruimte los van het wonen, moet geconstateerd worden dat dit waarschijnlijk te maken heeft met een gebrek aan beschikbare ruimtes. Daarnaast zien we ook bij deze bedrijven de ontwikkeling naar meer professionaliteit. Zaken als representativiteit, uitstraling en bereikbaarheid worden steeds belangrijker. Match - mismatch Indien er sprake zal zijn van een verhuizing dan is Arnhem overduidelijk de place to stay. Op basis van de enquête kan er hier van uit worden gegaan dat binnen nu en vijf jaar zo n 200 bedrijven in de toegepaste kunsten zullen verhuizen. Gemiddeld vragen ze bedrijfs-/werk- /atelierruimte van zo n 110 m². In totaal zal er in Arnhem de komende vijf jaar dus een vraag worden uitgeoefend van ruim 20.000 m². Na een zo uitgebreid mogelijke inventarisatie van het beschikbare aanbod, nu en in de toekomst, moet geconcludeerd worden dat er op dit moment een groot tekort is aan bedrijfs-/werk- /atelierruimte. Het aanbod dat er is, is bovendien niet beschikbaar. Wel zijn er de nodige plannen, maar deze zijn met veel onzekerheid omgeven. Indien een groot deel van deze plannen op korte termijn beschikbaar zou komen, dan zou in theorie aan de vraag tegemoet gekomen kunnen worden. Hierbij wordt dan absoluut geen rekening gehouden met bestaande wachtlijsten. Het nieuwe aanbod bestaat hoofdzakelijk uit bestaande panden die een nieuwe bestemming moeten krijgen. Geografisch gezien is een aanzienlijk deel van het bestaand en het beschikbaar komende aanbod gelegen in het binnenstedelijk milieu en komt dus tegemoet aan de wensen van de bedrijven. Het huidige aanbod voldoet kwalitatief aan de vraag. Onduidelijk is of dit ook het geval zal zijn met het toekomstige aanbod. Duidelijk is dat het, ook voor ingevoerde partijen als Stichting SLAK, niet mogelijk is een goed overzicht te krijgen van het totale beschikbare aanbod. Ingezet moet dan ook worden op een enen aanpak. Naast het (her)ontwikkelen van de bestaande, vaak grootschalige panden zoals voormalige schoolgebouwen en kazernecomplexen, moet tevens ingezet worden op het creëren van mogelijkheden in het binnenstedelijke milieu. Hier zijn immers vele, vaak kleinschalige panden aanwezig die zich uitstekend lenen voor het huisvesten van bedrijven in de toegepaste kunsten. Juist een grote diversiteit in het aanbod sluit goed aan op de diversiteit in de vraag. Bouwstenen investeringsstrategie Uit het voorgaande komt een aantal zaken duidelijk naar voren. De eerste is dat de bedrijven in de in dit onderzoek meegenomen economisch kansrijke sectoren veel gezamenlijke kenmerken vertonen, waaronder met name de kleinschaligheid, de hoge mate van verhuisgeneigdheid en de oriëntatie op het binnenstedelijk milieu. Daar staat tegenover dat de bedrijfshuisvestingsvraag aanzienlijk van elkaar verschilt als ook de knelpunten die zich nu voor doen en zich naar verwachting in de toekomst voor zullen gaan doen. VI

Met het aandragen van de bouwstenen voor de investeringsstrategie die de gemeente wil gaan opstellen is hiermee dan ook rekening gehouden. Het samenstellen van deze bouwstenen heeft plaatsgevonden in twee werkateliers. Hieraan hebben hoofdzakelijk private partijen deelgenomen die wellicht een rol zouden kunnen gaan vervullen in het vervolgtraject en/of een dergelijke rol reeds eerder hebben vervult. Aan de hand van de match die door ETIN Adviseurs is gemaakt op basis van de uitgevoerde analyse, is met deze partijen en met de betrokken gemeenteambtenaren, gediscussieerd over de investeringsstrategie, de coalitiepartijen en de termijnen waarmee rekening gehouden zou moeten worden. Creatieve zakelijke dienstverlening Meer transparantie in de markt: er moet één centrale plek komen waar de creatieve zakelijke dienstverleners een overzicht kunnen vinden van het voor hen relevante beschikbare aanbod. Deze centrale plek zou gerund moeten worden door een intermediaire instantie, zoals bijvoorbeeld Het Hoofdkwartier, die in nauw contact staat met de vraagkant, de creatieve bedrijven. Vraag en aanbod dienen immers met elkaar in contact te worden gebracht. Inzichtelijk maken fysieke ingrepen: het aanbod bestaat voor een aanzienlijk deel uit grootschaligere kantoorpanden, waar op zich kleine units gehuurd kunnen worden, maar waar veelal geen fysieke ingrepen zijn gepleegd om deze panden hiervoor daadwerkelijk geschikt te maken. Denk met name aan de wens van de creatieve bedrijven naar gezamenlijke faciliteiten. Aan de hand van een pilot project zouden de te plegen fysieke ingrepen zo concreet mogelijk inzichtelijk gemaakt moeten worden, inclusief bijbehorende kosten. Mogelijk zijn op die manier eigenaren van panden/beleggers eerder bereid te investeren in hun panden en deze zo geschikt te maken voor het huisvesten van creatieve bedrijven. Als pilot zou het huidige pand van Het Hoofdkwartier aan de Oude Kraan dienst kunnen doen. Courantheid panden verhogen: de aantrekkelijkheid van panden, bezien vanuit de optiek van potentiële huurders, kan worden verhoogd door de functies die zich in het pand mogen vestigen te verruimen. In eerste instantie betreft het dan een verbreding van de economische doelgroep, zoals ambachtelijke bedrijven. Een nog groter effect zal uitgaan van het gedeeltelijk toestaan van de functie wonen. Juist ook de combinatie van werken en wonen is voor een aanzienlijk aantal bedrijven immers aantrekkelijk. Wederzijdse bewustwording stimuleren: een deel van de mismatch wordt veroorzaakt door het feit dat de creatieve bedrijven vaak niet kunnen of willen voldoen aan de eisen die beleggers/eigenaren van panden stellen aan hun huurders. Het gaat dan voornamelijk om het af kunnen geven van een bankgarantie en het aan willen gaan van een langlopend huurcontract. De gemeente zou in deze een rol kunnen spelen door bijvoorbeeld het afgeven van financiële garanties richting de belegger / eigenaar of via huursuppletie voor starters. Oog voor de doelgroep bij (her)ontwikkeling: regionaal georiënteerde partijen zullen over het algemeen meer gevoel hebben, meer betrokken zijn bij de Arnhemse markt. In dat kader zullen zij ook eerder gericht zijn op het meedenken over het accommoderen van creatieve bedrijven. Het is dan ook zaak dat deze partijen meer betrokken worden bij, ook de grote, ontwikkelprojecten. De gemeente heeft in dit kader, alleen al gezien haar grondpositie, vaak een belangrijke troef in handen. Het bedrijventerrein Westervoortsedijk is hiervan een goed voorbeeld. VII

Toegepaste kunsten Ook inzetten op gebiedsgerichte ontwikkeling: in het binnenstedelijk gebied is een veelheid aan panden aanwezig die aantrekkelijk zijn als bedrijfshuisvesting voor creatieve bedrijven. Vaak zijn deze panden in handen van particulieren en kleinschalig van karakter. Hierdoor zijn ze niet of nauwelijks in beeld bij vragers en aanbieders. Naast het inzetten op solitaire panden moet de gemeente ook op wijk-/buurtniveau mogelijkheden bieden voor bedrijven om zich te vestigen in deze kleinschalige panden (bedrijfspanden, winkels, garages, etc). Dit komt de diversiteit van het aanbod ten goede en vergroot de vestigingsmogelijkheden voor de bedrijven in de toegepaste kunsten. Verevening als Haarlemmerolie: aan de (her)ontwikkeling van panden en gebieden zitten vaak vele financiële haken en ogen. Zeker ook gezien de financiële mogelijkheden van de doelgroep zullen veel projecten op zichzelf financieel niet altijd even aantrekkelijk zijn voor commerciële partijen. De gemeente moet dan ook inzetten op verevening. Het relatief lage rendement op het ene project wordt gecompenseerd door een hoog rendement op een ander project. In haar onderhandelingen met private partijen moet de gemeente dit als voorwaarde gaan stellen. Gemeentelijke panden inzetten: gezien het grote tekort dat er nu reeds is aan geschikte bedrijfsruimte voor bedrijven in de toegepaste kunsten moet de gemeente de verschillende panden waarover zij beschikt en die herontwikkeld zouden kunnen worden voor de huisvesting van creatieve bedrijven (tijdelijk en/of permanent) op zo kort mogelijke termijn aanbieden. Een stichting als SLAK zou een goede partij kunnen zijn om samen met of in opdracht van de gemeente dit traject uit te voeren. Vanwege het grote tekort aan bedrijfsruimte is de geografische ligging van deze panden op korte termijn minder relevant. Het gaat nu eerst om kwantiteit en kwaliteit. VIII

Bouwstenen Coalitiepartijen Planning Creatieve zakelijke dienstverlening Meer transparantie in de markt - Gemeente - Regionale makelaars - Intermediaire organisaties Inzichtelijk maken fysieke ingrepen - Gemeente - Regionale projectontwikkelaars - G72 / Het Hoofdkwartier Courantheid panden verhogen - Gemeente - Regionale projectontwikkelaars - Beleggers / eigenaren panden Per direct starten met opzetten centraal informatiepunt. Pilot project zo concreet mogelijk uitwerken (ingrepen en kosten). Starten procedure om doelgroep te verbreden en functie wonen toe te staan in panden langs de singels. Wederzijdse bewustwording stimuleren - Gemeente - Regionale makelaars - Regionaal opererende projectontwikkelaars - Financiële instanties / banken - Beleggers / eigenaren panden In overleg met betrokken partijen opstellen fasering en prioritering voor middellange en lange termijn. Overleg starten over wegnemen financiële belemmeringen. Toegepaste kunsten Ook voor de doelgroep bij (her)ontwikkeling Ook inzetten op gebiedsgerichte ontwikkeling - Gemeente - Projectontwikkelaars - Woningcorporaties - Particuliere eigenaren van gronden of panden - Gemeente - Stichting SLAK - Woningcorporaties Vertegenwoordigers van relevante projecten bij elkaar roepen om het belang van de huisvesting van creatieve bedrijven zeker te stellen: o.a. Westervoortsedijk, Merwedestraat, Rijnboog, Coberco-terrein. Op korte termijn tussentijdse evaluatie uitvoeren van ervaringen met Klarendal. Verevening als Haarlemmerolie Gemeentelijke panden inzetten - Gemeente - Stichting SLAK - Woningcorporaties - Financiële experts - Gemeente - Stichting SLAK - Woningcorporaties Opstellen plan van aanpak voor de wijk Spijkerkwartier. Overleg starten over mogelijkheden en te koppelen projecten. Starten met het (her)ontwikkelen met de panden die op het gemeentelijke lijstje staan. IX

X

1. Inleiding In brede kring groeit het inzicht dat de creatieve industrie op vruchtbare wijze cultuur en economie met elkaar verbindt. Waar hebben we het echter over als het gaat om creatieve industrie? In de literatuur, in onderzoeksrapporten en ook in beleidsnota s wordt vanuit verschillende perspectieven gekeken naar de term creatieve industrie. Het vangen van de creatieve industrie in een definitie is onder andere vanwege de grote verscheidenheid of juist de versmelting van activiteiten, en vanwege de vraag wat nu precies creatief is, een lastige kwestie. Globaal kan het volgende onderscheid worden aangebracht: Creatieve industrie Creatieve klasse Creatieve stad Tot de creatieve industrie behoren bedrijven, personen en instellingen die creativiteit als gemeenschappelijk kenmerk hebben, dus creativiteit als core business. Het begrip creatieve industrie is afkomstig van het Engelse creative industries. Creatieve bedrijven komen we tegen in sectoren als architectuur, reclame, multimedia, schrijven/uitgeven, vormgeving en niet te vergeten de kunst in al zijn vormen. Bij de creatieve klasse wordt gekeken naar de samenstelling van de (beroeps)bevolking. De creatieve klasse is (ook) nadrukkelijk sectordoorsnijdend en bestaat uit mensen voor wie creativiteit en innovativiteit de belangrijkste input in hun werk zijn. Het al dan niet behoren tot de creatieve klasse heeft in principe niets met het opleidingsniveau te maken. In de praktijk blijkt wel dat een belangrijk deel van de creatieve klasse een hogere opleiding heeft. Tot de creatieve klasse worden gerekend mensen uit de entertainmentsector, architecten, ingenieurs, zakelijke en financiële managers, bestuurders, journalisten, technici en marketeers. Een volgende term die wordt gebezigd is die van de creatieve stad. Volgens Richard Florida 1 zullen steden een leidende positie in de wereldeconomie kunnen bemachtigen indien zij goed scoren op de zogenoemde drie T s: Technologie, Talent en Tolerantie. 1 The Rise of the Creative Class (2002), Richard Florida. 1

Tezamen vormen deze drie T s de creativiteitsindex. Bedrijven hebben creatieve mensen nodig om economisch succesvol (innovatief) te zijn. Steden kunnen dus niet succesvol zijn als ze niet in staat zijn om creatief talent aan te trekken én vast te houden. Een stad (gemeente of regio) zal dus voor een aantrekkelijk vestigingsklimaat moeten zorgen dat aansluit bij de wensen van de creatieve klasse. In dit project staat de creatieve industrie, of beter gezegd de creatieve bedrijvigheid, centraal. Als aangegeven bestaan er nauwe relaties tussen de aanduidingen creatieve klasse, creatieve industrie en creatieve stad. Het samenspel van de drie maakt dat een stad een goede voedingsbodem kan zijn voor creatieve bedrijvigheid. Om deze creatieve stad te zijn en te blijven en dus de gewenste creatieve bedrijvigheid te binden aan de stad, is meer nodig dan het aan kunnen bieden van geschikte huisvesting. Het gaat om meer dan alleen fysieke ruimte creëren. Het gaat ook om het scheppen van ruimte om te ondernemen, ruimte om te experimenteren, ruimte om te netwerken. Ook gaat het om de mentale ruimte bij de overheid en de kennis- en onderwijsinstellingen om de verbinding te kunnen maken met de creatieve bedrijvigheid, die soms ander gedrag vertoont dan reguliere bedrijven. Bovendien gaat het bij huisvesting om meer dan alleen ruimte voor bedrijven. Voor succesvolle creatieve bedrijvigheid is een florerende creatieve klasse nodig. Huisvesting heeft dan nadrukkelijk ook te maken met aantrekkelijke woonruimte om de creatieve geesten aan de stad te binden. Dit is overigens niet alleen van belang voor de creatieve bedrijven, ook andere economische sectoren profiteren van de creativiteit en vernieuwingskracht van de creatieve klasse. Bij de gemeente Arnhem leeft het besef in ieder geval sterk dat creatieve bedrijven van grote economische betekenis zijn voor de gemeente en wellicht zelfs de omliggende regio. En dan niet alleen als belangrijk ingrediënt van het regionale woon-, leef- en vestigingsklimaat, maar tevens als pijler onder de Arnhemse economie. Het is namelijk een sector met een duidelijk vermogen om werkgelegenheid en toegevoegde waarde te genereren. Bovendien is het een sector die als vliegwiel zou kunnen dienen voor allerhande innovatieve processen in andere bedrijfstakken. Er bestaat namelijk een duidelijke link tussen creativiteit en innovativiteit. De sector kan daarmee een belangrijke bijdrage leveren aan de versterking van de bedrijfsstructuur en het regionale innovatieklimaat van de gemeente. Cruciaal is dat Arnhem de bedrijven uit de kansrijke creatieve sectoren kan blijven binden aan de stad. Kortom, Arnhem moet niet alleen de place to be zijn voor creatieve bedrijven, maar ook de place to stay. Een belangrijke factor in deze bindingskracht van de stad ligt in geschikte huisvesting (werken en wonen). Juist ook bij de creatieve bedrijven speelt de aanwezigheid van geschikte huisvesting een belangrijke rol in het vestigingsklimaat. De grote diversiteit aan typen bedrijven leidt tot een grote diversiteit aan eisen die worden gesteld aan het vestigingsklimaat, waaronder huisvestingsmilieus en -concepten. Een architectenbureau vraagt immers andere ruimte dan een beeldend kunstenaar, zowel kwantitatief (bijvoorbeeld aantal m 2 ) als kwalitatief (bijvoorbeeld plafondhoogte, lichtinval) als geografisch (bijvoorbeeld op bedrijventerrein, in het buitengebied, langs uitvalsweg). 2

Bovenstaande is voor de gemeente Arnhem aanleiding om een locatie- en investeringsstrategie te ontwikkelen, gericht op de creatieve bedrijvigheid op het niveau van Arnhem als stad. Deze strategie heeft als doel creatieve bedrijven in elk stadium van hun ontwikkeling tussen start en toppositie in de stad te kunnen accommoderen, waarbij gestreefd wordt naar focus op de, economisch gezien, meest interessante deelsectoren c.q. te verwachten locatiepotenties. Ten einde de investeringsstrategie op te kunnen stellen heeft de gemeente behoefte aan inzicht in vraag naar en aanbod van huisvesting(smilieus) door/voor creatieve bedrijven in Arnhem, nu en in de loop van de komende 5 tot 10 jaar. Bovendien moet duidelijk worden waar vraag en aanbod op elkaar aansluiten en waar knelpunten dan wel witte vlekken voorkomen/verwacht worden. In voorliggende rapportage gaat ETIN Adviseurs in op deze vragen. 3

4

2. Aanpak, afbakening en kenmerken 2.1 Aanpak en afbakening Bij het opstellen van een investeringsstrategie voor de huisvesting van creatieve bedrijvigheid in Arnhem wil de gemeente zich vooral richten op de sectoren binnen de creatieve bedrijvigheid met de grootste economische potentie. Welke sectoren zijn sterk vertegenwoordigd in de gemeente, welke laten de hoogste groei zien en welke hebben de grootste (economische) potentie? De gemeente wil juist bedrijven in deze sectoren aan de stad binden c.q. een aantrekkelijk vestigingsmilieu bieden voor bedrijven die zich in Arnhem willen vestigen. Doel van het project is het verkrijgen van inzicht in de vraag naar huisvesting(smilieus) vanuit de creatieve bedrijvigheid en de kansen voor de gemeente en andere in Arnhem actieve organisaties om daar zo optimaal mogelijk in te kunnen voorzien. Duidelijk is dat de gemeente in haar streven naar het creëren van een zo aantrekkelijk mogelijk vestigingsmilieu voor creatieve bedrijven de inbreng van diverse andere betrokken partijen van groot belang acht. In dat kader is een begeleidingsgroep ingesteld. Deze begeleidingsgroep bestond uit de volgende personen: Arno de Blank Stichting SLAK Peter Godefrooij Artez Gerda Kalsbeek Stichting Het Hoofdkwartier Gerk van der Wal G72 Marco de Wilde Stichting Volkshuisvesting Marc de Kroon Gemeente Arnhem, economische zaken (voorzitter) Adriaan de Regt Gemeente Arnhem, cultuur Jos Verweij Gemeente Arnhem, ruimtelijke ordening Om de economisch kansrijke sectoren te kunnen selecteren zijn de volgende indicatoren gehanteerd die gezamenlijk een beeld geven van de economische potentie van een sector: Sectorstructuur: aantallen vestigingen en werkgelegenheid en aandeel binnen de creatieve industrie, aanwezigheid toonaangevende bedrijven met toppositie. Sectorontwikkeling: ontwikkeling van aantallen vestigingen en banen in de afgelopen jaren. Sectordynamiek: aantallen starters en opheffingen. Geografische structuur: locatie van de bedrijven in de stad (in het centrum, in een nauwe band om het centrum, in een woonwijk, in een groot verzamelpand, op een bedrijventerrein etc.) en het vestigingsmilieu waarin de bedrijven zijn gevestigd. Hierbij speelt ook de mate van concentratie/spreiding van de bedrijven in een sector een rol: zijn de bedrijven versnipperd over de stad gevestigd of zoeken ze elkaar juist op. Kennis en onderwijs structuur: de aanwezigheid van onderwijs/opleidingsinstellingen en bijbehorende opleidingen die gerelateerd zijn aan de desbetreffende sector. 5

Evenementen: aanwezigheid evenementen of festivals vanuit een sector die als stuwende kracht voor een sector werken. Subsidieafhankelijkheid: aanwezigheid en omvang van subsidieregelingen specifiek voor creatieve sectoren. Op basis van deze indicatoren is in overleg met de begeleidingsgroep besloten de volgende kansrijke sectoren mee te nemen in het onderzoek 2 : 1. Reclame (inclusief de grafische bedrijven) 2. Architecten / technisch advies 3. Maatsoftware 4. Audiovisueel / fotografie 5. Dienstverlening t.b.v. kunsten 6. Mode/interieur (zowel ontwerp als vervaardiging) In de bijlage is een overzicht opgenomen van de onderliggende deelsectoren bij deze zes geselecteerde kansrijke sectoren. Aan alle bedrijven in deze 6 sectoren is een schriftelijke enquête verzonden. De vragenlijst was zoveel mogelijk specifiek gemaakt voor de betreffende sector, omdat door de leden van de begeleidingsgroep aangegeven werd dat de huisvestingssituaties van de onderscheiden sectoren aanzienlijke verschillen zouden kunnen vertonen. In totaal zijn 855 enquêtes verzonden. Om een zo evenredig mogelijke respons per sector te verkrijgen zijn in een aantal sectoren bedrijven nagebeld om alsnog een ingevulde vragenlijst te verkrijgen. Dit heeft uiteindelijk geleid tot 174 bruikbare ingevulde enquêtes, een respons van ruim 20%. Qua responspercentage is de sector audiovisueel en fotografie enigszins achtergebleven bij de overige sectoren. Tabel 2.1: Verdeling respons over de sectoren Sector Populatie Respons (abs.) Respons (%) architecten en technisch advies 146 41 28,1 maatsoftware 185 30 16,2 reclame 165 34 20,6 audiovisueel en fotografie 143 18 12,6 dienstverlening t.b.v. kunsten 75 20 26,7 mode en interieur 141 31 22,0 Totaal 855 174 20,4 Bron: PWE - Gelderland 2 De cijfers die gebruikt zijn om de selectie van de kansrijke sectoren te kunnen maken zijn opgenomen in de bijlage. Het gaat om sectorstructuur, sectorontwikkeling en sectordynamiek. 6