Verwondering over de overeenkomsten tussen het gedrag van mensen en andere zoogdieren. Interfacultaire Lerarenopleidingen, Universiteit van Amsterdam

Transcriptie

1 Ontwerprapport Naam auteur(s) Vakgebied Titel Onderwerp Opleiding Doelgroep Sleuteltermen B.M. Deben Biologie Apenkoppen Verwondering over de overeenkomsten tussen het gedrag van mensen en andere zoogdieren Interfacultaire Lerarenopleidingen, Universiteit van Amsterdam Zowel onderbouw als bovenbouw Gedrag, Verwondering, Primaten, Ethologie Links Bibliografische referentie Deben, B.M. (2012). Verwondering over gedrag: Apenkoppen. Amsterdam: Interfacultaire Lerarenopleidingen UvA. Biologie plukplek: Studentnummer Begeleider(s) Beoordelaar(s) indien bekend G.J.T. van Duin G.J.T. van Duin J. Fortuin Datum 15/01/2013

2 Paper 5 Evaluatie Ontwerp: Apenkoppen Barbara Deben

3 Inhoud Samenvatting van paper Presentatie en analyse van de resultaten Formulier over gedrag Stellingen Open vragen... 7 Het meest bijzonder/opmerkelijk/verrassend van wat ik heb geleerd vond ik... 7 Ik had nooit verwacht dat... 8 Ik vind de overeenkomsten tussen het gedrag van dieren en mensen... 8 Wat ik oninteressant vond was... 8 Overige opmerkingen en/of suggesties Conclusie en discussie Conclusie Discussie Suggesties voor herontwerp Terugblik Bijlage 1: Formulier gedrag Bijlage 2: Nameting formulier en resultaten Samenvatting van paper 1 Mijn wens is om de leerlingen verwondering te laten ervaren over de onvermoede overeenkomsten tussen moreel gedrag van mensen en van andere primaten. Daarom kies ik ervoor om de context van het concept gedrag tastbaar te maken. Als ik de leerlingen met enthousiasme verassende aspecten van het gedrag van dieren kan laten zien, en hen daar zelf mee aan de slag laat gaan door een ethogram en protocol te maken, dan zullen de leerlingen verbaasd en verwonderd zijn over de verwantschap van mensen en dieren (en dieren onderling). Dit ga ik doen door de leerlingen eerst zelf na te laten gaan wat zij typisch menselijk gedrag vinden. Ook laat ik hen oefenen met een ethogram. Door hen verschillende artikelen te laten lezen en filmpjes te laten zien zullen zij ontdekken dat typen gedrag dat zij in eerste instantie als uitsluitend menselijk hadden beoordeeld, voorkomen in het dierenrijk. 3

4 2. Presentatie en analyse van de resultaten Het doel van mijn onderzoek was verwondering opwekken bij de leerlingen over de overeenkomsten in gedrag tussen mens en dier. Ik heb dit op twee manieren gemeten. Ik heb de leerlingen voor mijn lessenserie en daarna op een formulier in te laten vullen welk gedrag volgens hen bij mensen, mensapen of andere zoogdieren voorkomt, of dat het gedrag bij meerdere voorkomt. Ook heb ik de leerlingen aan het eind van mijn lessenserie een vragenlijst laten invullen. Daarop staat een lijst met 24 beweringen en wordt hen gevraagd te omcirkelen met welke bewering zij het eens zijn. Ook beantwoorden de leerlingen een aantal vragen, zoals het meest opmerkelijk vond ik en ik had nooit verwacht dat. 2.1 Formulier over gedrag In bijlage 1 staat een tabel met de volledige voor- en nameting over gedrag. Zowel de voormeting als de nameting zijn door 23 leerlingen ingevuld. De opmerkelijkste resultaten zijn dat de meeste leerlingen voor de lessenserie dachten dat egoïsme, medelijden en onzelfzuchtigheid voornamelijk bij mensen voor komt (tabel 1). Mens Mensaap Andere zoogdieren voor na verschil voor na verschil voor na verschil Egoïsme Medelijden Onzelfzuchtigheid Empathie Tabel 1 Het is duidelijk dat de meeste leerlingen dachten dat medelijden, egoïsme en onzelfzuchtigheid voornamelijk bij mensen en niet tot nauwelijks bij dieren voorkwamen. Na mijn lessenserie was dit beeld duidelijk veranderd. Ook empathie is iets omhoog gegaan 4

5 voor mensapen en andere zoogdieren. Veel leerlingen hadden zowel bij de voormeting als nameting als voorbeeld voor andere zoogdieren honden en soms ook paarden opgeschreven. Interessant is het dat één leerling blijkbaar van mening is veranderd en vindt dat mensen geen empathie kennen. 2.2 Stellingen In bijlage 2 staat de complete lijst met stellingen opgenomen. Daarbij is per stelling aangegeven hoeveel leerlingen de stelling hebben omcirkeld. 24 leerlingen hebben deze vragenlijst ingevuld. Zeven van de beweringen hebben direct verband met mijn ontwerp. Als mijn ontwerphypothese juist is dat zullen deze beweringen dus relatief vaak omcirkeld worden. Zes beweringen gaan over alle lessen die bij dit hoofdstuk hoorden en of de leerlingen de lessen nuttig vonden. Hieruit kan ik concluderen (in combinatie met de beweringen over mijn ontwerp) of het misschien een goed idee is om de lessen uit het boek en mijn ontwerp lessen meer met elkaar te verweven. De overige beweringen zijn een combinatie tussen wat de leerlingen vinden dat zij van de lessen hebben geleerd, hun eigen kennis/leervaardigheden en de sfeer. In de bijlage heb ik de beweringen per groep een verschillende kleur gegeven voor het overzicht. Per stelling ga ik kijken hoeveel leerlingen die hebben omcirkeld. Vervolgens ga ik de percentages per categorie in een tabel weergeven. Op die manier heb ik een goed overzicht welke categorie het meest gerepresenteerd is. 5

6 Wat vonden zij van mijn ontwerp? 95,8 Ik vond de filmpjes die we hebben gezien interessant 62,5 Ik vond het een interessant hoofdstuk 37,5 De artikelen die we hebben behandeld hebben mij bij mij voor verwondering gezorgd 54,2 Er zijn meer overeenkomsten tussen mensen en dieren dan ik ooit had gedacht 41,7 Ik vond de lessen leuk 50 Ik heb mij sterk verwonderd over de filmpjes en artikelen 25 Ik heb meer over gedrag geleerd dan ik ooit had gedacht Tabel 2 Ik zal hier de stellingen die betrekking hebben op mijn ontwerp bespreken. Deze staan hierboven weergegeven in tabel 2. Te zien is dat vooral de filmpjes goed aansloegen bij de leerlingen. Vrijwel allemaal gaven zij aan dat zij de filmpjes interessant vonden (95,8%). Ook geeft de helft van de leerlingen aan dat zij zich over de filmpjes en artikelen hebben verwonderd. Echter geeft 37,5% aan dat de artikelen voor verwondering hebben gezorgd. De leerlingen vonden voornamelijk de filmpjes erg interessant, de artikelen minder. Meer dan de helft van de leerlingen (62,5%) geeft aan dat zij het een interessant hoofdstuk vonden en 54,2% gaaf aan dat er meer overeenkomsten zijn tussen mensen en dieren dan zij ooit hadden gedacht. Slechts een kwart van de leerlingen gaf aan dat zij meer over gedrag hebben geleerd dan zij ooit hadden gedacht. 6

7 2.3 Open vragen Bij de nameting werd de leerlingen gevraagd om de volgende zinnen aan te vullen: Het meest bijzonder/opmerkelijk/verrassend van wat ik heb geleerd vond ik Ik had nooit verwacht dat Ik vind de overeenkomsten tussen het gedrag van dieren en mensen Wat ik oninteressant vond was Overige opmerkingen en/of suggesties Ik zal de resultaten hiervan per open vraag bespreken. Het meest bijzonder/opmerkelijk/verrassend van wat ik heb geleerd vond ik Zeven van de 20 leerlingen die iets bij deze zin hebben ingevuld hadden het over apen. Dit heeft er (waarschijnlijk) mee te maken dat we voor mijn lessenserie in de klas de film Chimps Onder Elkaar van Bert Haanstra hebben gekeken. Een aantal opmerkingen van de leerlingen zijn: Ik heb over apen geleerd. Ik heb over hun gedrag geleerd. dat apen heel erg op mensen lijken. Vier leerlingen hebben bij deze vraag: hoeveel mensen en dieren op elkaar lijken (in soortgelijke verwoordingen) ingevuld. Ook kwamen een aantal leerprocessen naar voren. Eerder in de lessen over dit hoofdstuk hebben we filmpjes van verschillende leerprocessen bekeken, deze werden ook genoemd. Dat als een dier in de eerste levensfase bij een ander dier wordt gezet dat dan het andere dier hem op voedt, zoals bij de tijger en de biggetjes. Opmerkelijk over leerprocessen van hoe ze zichzelf kunnen aanpassen. Verder werden voorbeelden van de filmpjes gegeven die we in de tweede les van de lessenserie hebben gekeken. 7

8 Ik had nooit verwacht dat Hierop antwoordden 9 leerlingen dat zij nooit hadden verwacht dat er zoveel overeenkomsten waren tussen apen en mensen of dieren en mensen. Ook waren drie leerlingen verbaasd dat zij iets interessant zouden vinden aan dit hoofdstuk. De overeenkomsten zo sterk waren tussen dier en mens. En dat ik het zo interessant zou vinden. Ik vond het echt leuk om te zien. Ik vind de overeenkomsten tussen het gedrag van dieren en mensen Hierop heb 21 leerlingen met interessant of opmerkelijk gereageerd. Interessant, want er zijn veel overeenkomsten, waardoor je ook kan gaan denken wat nou precies de mens inhoud. Twee leerlingen merkten op dat zij het leuk vonden, maar dat zij er niks aan hebben. Drie leerlingen zeiden dat zij het niet opmerkelijk vonden, omdat mensen van dieren afstammen. Wel grappig, alleen de mens is gewoon verder ontwikkeld, dus anders. En het is niet verrassend, want we stammen van dieren af. Wat ik oninteressant vond was Dertien leerlingen hebben hier iets bij opgeschreven. Vier leerlingen schreven op dat zij niks oninteressant vonden. Vier leerlingen schreven op dat zij het maken van ethogrammen en protocollen oninteressant vonden. Drie leerlingen gaven aan dat zij het hele hoofdstuk oninteressant vonden, echter vond één leerling het hele hoofdstuk juist wel interessant. Overige opmerkingen en/of suggesties Van de zes leerlingen die hierbij iets hebben opgeschreven vertelden vier dat zij vooral de filmpjes die zij hebben gezien interessant vonden. Één leerling had graag meer leuke opdrachten of spellen over de stof, en één leerling gaf aan alles leuk te hebben gevonden. Ik vond de lessen heel leuk/prettig en interessant. Er was een fijne sfeer en ik heb veel geleerd. 8

9 3. Conclusie en discussie 3.1 Conclusie Mijn ontwerphypothese was als volgt: Als ik de leerlingen met enthousiasme verassende aspecten van het gedrag van dieren kan laten zien, en hen daar zelf mee aan de slag laat gaan door een ethogram en protocol te maken, dan zullen de leerlingen verbaasd en verwonderd zijn over de verwantschap van mensen en dieren (en dieren onderling). Als ontwerpregels had ik de volgende voorwaarden: 1. De leerlingen inventariseren zelf gedrag dat typisch menselijk is, gedrag dat alleen voorkomt bij dieren en gedrag dat dieren en mensen met elkaar delen. 2. De leerlingen maken ethogrammen. 3. De leerlingen ontdekken dat verschillende typen gedrag dat zij in eerste instantie als uitsluitend menselijk hadden beoordeeld, voorkomen in het dierenrijk. De eerste ontwerpregel is aanbod gekomen bij de voormeting (en de nameting). In de tweede les zijn de leerlingen ook met elkaar in gesprek gegaan over het gedrag wat voorkwam in de artikelen die zij hebben gelezen. Alle leerlingen hebben een ethogram gemaakt aan de hand van een filmpje en een artikel. De derde ontwerpregel kwam vooral in de tweede les aan bod. Door de leerlingen artikelen te laten lezen en filmpjes te laten zien heb ik getracht deze regel in de praktijk te brengen. Dit heb ik met de nameting (zowel de stellingen/open vragen als het invulformulier over gedrag) getoetst. Het invulformulier over gedrag toont dat de leerlingen na de lessenserie meer overeenkomsten zien dan voorheen (zie tabel 1). In de voormeting waren de leerlingen van mening dat egoïsme, medelijden, onzelfzuchtigheid en empathie voornamelijk bij mensen voorkomen en niet tot nauwelijks bij mensapen of andere zoogdieren. Na de lessenserie was dit duidelijk anders. Er waren toen twee tot drie keer zoveel leerlingen die vonden dat deze gedragingen ook bij mensapen en andere zoogdieren voorkomen. Empathie is minder gestegen, mogelijk doordat de leerlingen niet goed weten wat dat inhoud. Uit de stellingen die de leerlingen konden omcirkelen als zij het er mee eens waren kwam naar voren dat vooral de filmpjes goed aansloegen. Vrijwel alle leerlingen vonden de filmpjes 9

10 erg interessant. De artikelen van Frans de Waal waren ook bedoeld om voor verwondering te zorgen, maar dit was maar bij ongeveer een derde van de leerlingen het geval (zie tabel 2). De helft heeft wel de stelling Ik heb mij sterk verwonderd over de filmpjes en artikelen omcirkeld. De filmpjes hebben dus mogelijk wel voor verwondering gezorgd. Ook heeft meer dan de helft van de leerlingen aangegeven dat zij het een interessant hoofdstuk vonden en dat er meer overeenkomsten zijn tussen mensen en dieren dan zij ooit hadden gedacht. Dit wordt ondersteund door de antwoorden die de leerlingen op de open vragen hebben gegeven. Hieruit kwam naar voren dat veel leerlingen vooral de overeenkomsten tussen mensen en mensapen groter vonden dan zij hadden gedacht. Ook kwam er algehele verwondering over de overeenkomsten in gedrag tussen mensen en dieren naar voren. Vooral de filmpjes waren dus succesvol voor het behalen van mijn wens. In zowel de stellingen als de open vragen komt naar voren dat deze filmpjes voor verwondering hebben gezorgd bij de leerlingen. De artikelen sloegen veel minder aan. Mogelijk doordat de opdracht te vrij was en geen duidelijk doel had voor de leerlingen. Over het algemeen heeft mijn lessenserie wel voor verwondering gezorgd en zien de leerlingen nu meer overeenkomsten in het gedrag van mens en dier. 3.2 Discussie Sterke punten aan mijn ontwerp zijn de filmpjes die ik heb uitgekozen om te laten zien en de nameting. De filmpjes hebben duidelijk voor verwondering gezorgd. De leerlingen waren er erg enthousiast over. Door de leerlingen stellingen te laten omcirkelen over mijn lessenserie kreeg ik een duidelijk beeld over verschillende aspecten van de lessen. Ook kon ik op deze manier goed het verschil in verwondering door de artikelen en door de filmpjes meten. De open vragen gaven de leerlingen de gelegenheid om de stellingen toe te lichten. Zo werd duidelijk dat de leerlingen ook veel verwondering hebben verworven door de film Chimps onder Elkaar, die ik eerder in de klas heb laten zien. 10

11 Verbeterpunten voor mijn ontwerp zijn allereerst de opdracht bij de artikelen. De leerlingen hebben de artikelen niet als interessant ervaren. De opdracht bij de artikelen was erg open en had voor de leerlingen geen duidelijk doel. Mogelijk verging hierdoor de motivatie om de opdracht serieus te nemen. Daarnaast zorgde het verzoek om voorbeelden van andere zoogdieren bij het invulformulier over gedrag bij de voor- en nameting voor verwarring. Het idee was dat de leerlingen bij een uitgesproken mening dit zouden invullen, maar die opdracht was niet helemaal duidelijk. Het invullen duurde lang en niet iedereen deed het voor zichzelf. 4. Suggesties voor herontwerp In het vervolg zou ik de leerlingen laten oefenen met het maken van een protocol en ethogram aan de hand van een filmpje, maar dan een filmpje over mensen en daarna een van dieren die soortgelijk gedrag vertonen. Ik vermoed dat daarmee meer interesse kan worden gewekt bij de leerlingen. Als opdracht bij de artikelen van Frans de Waal zou ik de leerlingen (in tweetallen of groepjes) voor één van de artikelen een experiment te laten bedenken waarmee zij kunnen toetsen of het gedrag dat in het artikel omschreven staat uniek is voor die diersoort. Als extra opdracht zouden zij een vergelijkbaar experiment kunnen bedenken voor een andere diersoort. Op die manier kunnen de leerlingen actiever met de artikelen aan de slag gaan. Een andere optie, die meer aansluit bij mijn wens, is om de leerlingen in groepjes van alle artikelen te laten turven welk gedrag erin voorkomt en bij welke dieren het voorkomt. Op die manier worden de leerlingen gemotiveerd om de artikelen aandachtig te lezen en wordt tegelijkertijd een brug geslagen tussen de overeenkomsten in gedrag van verschillende dieren. Het invullen van het formulier over gedrag verliep niet goed, omdat de zo veel mogelijk voorbeelden van andere zoogdieren aan het bedenken waren. Dit duurde erg lang. Een duidelijkere uitleg geven bij het invullen kan dit oplossen. Bij het uitdelen van het formulier duidelijk vermelden dat zij niet overal zoveel mogelijk voorbeelden bij hoeven te bedenken, maar alleen als zij een uitgesproken voorbeeld in hun hoofd hebben. Een andere mogelijkheid is om het formulier in groepjes in te laten vullen. De leerlingen kunnen dan in 11

12 groepjes brainstormen over de dieren waarbij het omschreven gedrag voor zou kunnen komen. Op deze manier kan het bijdragen aan de verwondering. Mogelijk is het dan minder betrouwbaar als voormeting; mijn doel met de voormeting was om vast te stellen wat de leerlingen individueel dacht, zonder er lang over na te denken. Als de leerlingen op deze manier het formulier invullen is het verschil tussen de voor- en nameting mogelijk minder groot. Dat is uiteraard niet erg, want het doel van de lessenserie is verwondering en de leerlingen zelf na te laten denken over het gedrag van dieren. Dat is echter niet het doel van mijn voormeting geweest. 5. Terugblik In de 4 havo klas waarbij ik mijn ontwerp heb uitgevoerd zitten veel leerlingen die van te voren zeiden dat zij het een saai hoofdstuk vonden. Een aantal van hen heeft al een keer een protocol en ethogram gemaakt in Artis en vonden dit erg saai. Ook over de voorbeelden die in het boek gegeven worden bij dit hoofdstuk (Thema 8: Gedrag, Biologie voor Jou) maakten een aantal leerlingen een opmerking over dat het oninteressant was. Ik wilde met mijn lessenserie voor verwondering zorgen en de leerlingen laten zien dat het helemaal niet saai hoeft te zijn. Door de filmpjes die ik heb laten zien waren veel leerlingen verwonderd. Ook gaven een aantal leerlingen aan dat zij niet hadden verwacht dat zij dit hoofdstuk leuk zouden vinden. Leren over gedrag hoeft dus niet saai te zijn. Er valt nog wel veel winst te behalen op dit gebied. Met een betere opdracht en meer lessen voor verwondering zullen de leerlingen meer uit dit hoofdstuk halen. Vaak zien leerlingen niet wat zij aan de verworven kennis hebben. Ik heb geprobeerd om daar op in te gaan, vooral bij het tonen van de filmpjes. Die spraken de leerlingen dan ook het meeste aan. Voor mijzelf is het opnieuw duidelijk geworden dat de leerlingen mijn enthousiasme oppikken. Zij hadden de filmpjes waarschijnlijk sowieso leuk gevonden, maar omdat ik enthousiast links aan het leggen was tussen het gedrag van de dieren en gedrag van mensen reageerden de leerlingen ook enthousiaster. Ook zal ik in het vervolg een duidelijker doel stellen aan een opdracht, ook al laat ik de opdracht verder vrij. 12

13 Na een lessenserie de leerlingen stellingen laten omcirkelen en open vragen laten invullen is een heel goede manier om te testen wat de leerlingen van de lessen vonden en wat zij eruit hebben gehaald. Dit ga ik zeker vaker toepassen. 13

14 Bijlage 1: Formulier gedrag Mens Mensaap Andere zoogdieren voor na verschil voor na verschil voor na verschil Agressie Communicatie Onderdanigheid Verzorging Egoïsme Nieuwsgierigheid Verveling Medelijden Luiheid Angst Onzelfzuchtigheid Imponeren Vriendschap Liefde Afwijzing Vrolijkheid Empathie

15 Bijlage 2: Nameting formulier en resultaten Gedrag: Wat vond je ervan? Omcirkel de nummers voor de beweringen waar je het mee eens bent 1. Ik vond de lessen over gedrag te diepgaand 2. Ik vond de lessen over gedrag interessant 3. Ik heb goed opgelet bij de lessen 4. Ik heb het verband niet kunnen leggen tussen de lessen die de stof uit het boek behandelden en de aanvullende lessen 5. Ik ben goed voorbereid om voor het PO een ethogram en protocol te maken 6. Ik vond de filmpjes die we hebben gezien interessant 7. Ik snap waarom ethologie (de studie van gedrag) belangrijk is 8. Ik vond het een interessant hoofdstuk 9. Ik heb helemaal niets nieuws geleerd 10. Ik ben door de lessen goed voorbereid op het tentamen 11. Ik snap de stof uit het boek beter door de lessen 12. De artikelen die we hebben behandeld hebben mij bij mij voor verwondering gezorgd 13. Er zijn meer overeenkomsten tussen mensen en dieren dan ik ooit had gedacht 14. Ik vond de sfeer in de lessen over het algemeen genomen prettig 15. Ik voelde me vrij om mijn mening te geven tijdens de lessen 16. Ik vond de lessen leuk 17. Ik vond de opdracht over egocentrisme en altruïsme nuttig 18. Ik vind de verschillende leerprocessen onduidelijk 19. Ik heb liever alleen les uit het boek 20. Ik heb mij sterk verwonderd over de filmpjes en artikelen 21. Ik heb het gevoel dat ik veel heb geleerd 22. Dat wat ik heb geleerd kan ik misschien nog wel eens gebruiken 23. Ik heb meer over gedrag geleerd dan ik ooit had gedacht 24. Ik heb alle bovenstaande vragen serieus beantwoord. Maak de volgende zinnen af Het meest bijzonder/opmerkelijk/verassend van wat ik heb geleerd vond ik 15

16 Ik had nooit verwacht dat Ik vind de overeenkomsten tussen het gedrag van dieren en mensen Wat ik oninteressant vond was Overige opmerkingen en/of suggesties 16

17 Stellingen resultaten Percentage lln. Stelling Vonden de leerlingen de lessen nuttig? 16,7% Ik vond de lessen over gedrag te diepgaand. 54,2% Ik vond de lessen over gedrag interessant. 13% Ik heb helemaal niets nieuws geleerd. 16,7% Ik vond de opdracht over egocentrisme en altruïsme nuttig. 4% Ik vind de verschillende leerprocessen onduidelijk. 58,3% Ik heb het gevoel dat ik veel heb geleerd. Wat vonden zij van mijn ontwerp? 95,8% Ik vond de filmpjes die we hebben gezien interessant. 62,5% Ik vond het een interessant hoofdstuk. 37,5% De artikelen die we hebben behandeld hebben mij bij mij voor verwondering gezorgd. 54,2% Er zijn meer overeenkomsten tussen mensen en dieren dan ik ooit had gedacht. 41,7% Ik vond de lessen leuk. 50% Ik heb mij sterk verwonderd over de filmpjes en artikelen. 25% Ik heb meer over gedrag geleerd dan ik ooit had gedacht. Wat vinden zij van hun eigen vaardigheden? 4% Ik heb het verband niet kunnen leggen tussen de lessen die de stof uit het boek behandelden en de aanvullende lessen. 75% Ik ben goed voorbereid om voor het PO een ethogram en protocol te maken. 62,5% Ik snap waarom ethologie (de studie van gedrag) belangrijk is. 75% Ik ben door de lessen goed voorbereid op het tentamen. 50% Ik snap de stof uit het boek beter door de lessen. 62,5% Dat wat ik heb geleerd kan ik misschien nog wel eens gebruiken. Hoe was de sfeer? 79,2% Ik heb goed opgelet bij de lessen. 75% Ik vond de sfeer in de lessen over het algemeen genomen prettig. 66,7% Ik voelde me vrij om mijn mening te geven tijdens de lessen. 0% Ik heb liever alleen les uit het boek. 100% Ik heb alle bovenstaande vragen serieus beantwoord. 17