Ontwerponderzoek. Paper 2 Ontwerp

Transcriptie

1 Ontwerponderzoek Paper 2 Ontwerp Naam auteur(s) Vakgebied Titel Onderwerp Opleiding Doelgroep Sleuteltermen Links Bibliografische referentie Arthur Sturm Algemene Economie De betekenis van elasticiteit in de praktijk Prijs-en inkomenselasticiteit Interfacultaire Lerarenopleidingen, Universiteit van Amsterdam 4 VWO Lyceum Sancta Maria [vijf kernwoorden waarop bezoekers van de repository zouden kunnen zoeken om dit rapport te kunnen vinden] [optioneel: je kunt links aangeven die in verband staan met de rapportage, of waarop ander materiaal staat dat van belang kan zijn(zoals bijvoorbeeld andere documenten, filmpjes etc.)] Geeft aan hoe andere gebruikers van het rapport zouden moeten verwijzen. Bijvoorbeeld: Gaastra, I. (2009). Fingertip- en residue-knowledge. Amsterdam: Interfacultaire Lerarenopleidingen UvA. Studentnummer Begeleider(s) Wim van Kleef / Peter Uijlings Datum [datum van afronding werkstuk, bijv juni 2016 ]

2 Inhoudsopgave 1 Samenvatting De lesopzet Les 1: experiment marktonderzoek naar de vraag naar datalimiet voor smartphones Les 2: Les 3 (50 minuten) Les 4 (50 minuten) Les 5 (50 minuten) Onderbouwing didactische keuzes (verbinding met ontwerpregels)... 4 Bijlage 1: Geraadpleegde literatuur... 6 Bijlage 2: De lesplannen (MDA)... 7 Bijlage 4: Docenthandleiding Bijlage 5: economie vwo syllabus centraal examen eindtermen elasticiteit

3 1 Samenvatting Het probleem wat ik heb ervaren is dat teveel leerlingen moeite hebben met het concept elasticiteit. Wat ben ik aan het berekenen en wat kan ik ermee? Snappen wat de uitkomst van de berekening betekent en hoe kan een ondernemer de elasticiteit van de vraag gebruiken in zijn winkel? Het probleem is dus het interpreteren van de uitkomst van de berekening, zodat leerlingen het concept ook herkennen en kunnen toepassen in de praktijk. Mijn ontwerphypothese is; Als ik het aanleren van de twee abstracte, betekenisloze elasticiteiten (prijs- en inkomenselasticiteit) te lijf ga met experimenten, ondersteund door opgaven en het maken van schema s, zullen de 4-VWO leerlingen beter begrijpen wat de toepassing is voor consument en ondernemer, waardoor de economische begrippen meer betekenis krijgen en zij dit een interessant onderwerp vinden en ze ook hoger zullen scoren op toets vragen. De basis van mijn ontwerp is contextgericht met twee experimenten en aangevuld met opgaven die aansluiten bij de belevingswereld van de leerlingen. Het resultaat van mijn ontwerp ga ik op twee dimensies meten, namelijk op (i) leerresultaten met een aantal toetsvragen en (ii) leergedrag met een learner report. 2 De lesopzet Globaal zien de lessen er als volgt uit: 2.1 Les 1: experiment marktonderzoek naar de vraag naar datalimiet voor smartphones De basis van de eerste les bestaat uit een experiment met als onderwerp de vraag naar datalimiet voor een smartphone 1. Het doel van het experiment is dat de nadruk ligt op onderzoekend en/of ontdekkend leren met een onderwerp, een telefoonabonnement, dat belangrijk is voor de leerlingen. Op basis van inductief leren worden uit waarnemingen, feiten en analyses conclusies getrokken en krijgt het concept prijselasticiteit van de vraag betekenis. Ik zal starten met de uitleg van het programma en de leerdoelen van de lessenserie. Daarbij wil ik het nut en effect aangeven (betekenis). Bij de nabespreking van het experiment wil ik de leerlingen met zelf de oorzaak en gevolg relaties laten combineren, zodat ze tot één kengetal, de prijselasticiteit van de vraag komen. In de afsluiting van de les evalueer ik met de leerlingen of het nieuwe kengetal betekenis voor ze heeft. Dus zien ze oorzaak-gevolg relaties? Wat betekent het woord elasticiteit in dit verband? 2.2 Les 2: mini-experiment roken en inzicht in- en elastische vraag In les zal het concept prijselasticiteit van de vraag verder aangescherpt en vormgegeven worden. Ik start de les met het ophalen van de voorkennis die is opgedaan in de vorige les. In de volgende lesfase zal ik dan een klassikaal een mini-experiment uitvoeren. Dit gaat over roken en de vraag naar sigaretten. Het doel is om de leerlingen te laten begrijpen dat er verschil wordt gemaakt tussen in- en elastische vraag naar een product of dienst. Uit de nabespreking moet voor de klas duidelijk worden dat je dit kan meten met het geleerde kengetal en dat de grens bij -1 ligt. In de volgende lesfase gaan de leerlingen het kengetal uitproberen met twee opgaven uit het opgavenboekje. De samenwerkingsvorm zal check-in-duo s zijn, omdat het gesloten vragen met eenduidige antwoorden betreft. Het doel is om de berekening van prijselasticiteit in te oefenen en het inzicht in het verschil tussen elastisch en inelastisch te vergroten. 1 Naar een idee van een leerlingenopdracht in katern 5 (Kneppers & Laarhoven, 2010) 3

4 In de check en feedback fase zal ik eventuele onduidelijkheden met hardop denken proberen weg te nemen. In de afsluiting zal de nadruk liggen om een verband te leggen tussen prijselasticiteit bij rokers (noodzakelijke goederen) en prijselasticiteit bij luxe goederen (scooters uit de opgave). 2.3 Les 3 (50 minuten): experiment student op kamers In les 3 staat het leerdoel inkomenselasticiteit op het programma in de vorm van een klaslokaalexperiment 2 met als titel, student op kamers. De leerlingen krijgen een budget waarmee ze in hun levensonderhoud moeten voorzien. In de tweede ronde is dit budget echter verhoogd, waardoor er andere keuzes gemaakt moeten worden. In de nabespreking staat centraal hoe de oorzaak-gevolg relatie uitgedrukt kan worden in een kengetal en hoe de verbanden tussen inkomenselasticiteit en productgroepen liggen. In de evaluatie zal tenslotte gevraagd worden of het duidelijk is wat met het nieuwe kengetal wordt berekend. Ook bespreek ik de productcategorieën en laat de leerlingen de productindeling in een tabel zetten. 2.4 Les 4 (50 minuten): prijselasticiteit en omzet In les 4 staat het verband tussen elasticiteit tussen omzet centraal. Ook de samenhang tussen elasticiteit en productgroepen wordt verder aangescherpt. De les start met het ophalen van voorkennis. In de volgende lesfase gaan de leerlingen aan het werk met twee opgaven over elasticiteit en omzet. Hierbij wordt een basis gelegd voor het herkennen van een verband tussen elasticiteit en omzet. Deze samenhang wordt in de nabespreking verder aangescherpt en tenslotte vastgelegd als generalisatie in twee opgaven, waarbij de verbanden op de juiste manier geformuleerd moeten worden. Aan het eind van de les wordt geëvalueerd of de leerlingen deze verbanden op de juiste manier kunnen reproduceren. Tenslotte laat ik de leerlingen een tabel met 2 kolommen maken, waarin de verbanden tussen de elasticiteiten en verwante economische begrippen worden opgesomd. 2.5 Les 5 (50 minuten): meten met toets en learner report In les 5 wil ik de leerlingen een opgave laten maken, waarbij zowel prijs- als inkomenselasticiteit worden getoetst. Hiermee wil ik meten hoe de leerlingen scoren op dit onderwerp ten opzichte van het resultaat van een parallel klas. Om het leergedrag te meten, zal ik de leerlingen een learner report laten invullen. Hieruit zal moeten blijken of de leerlingen elasticiteit een interessant onderwerp vinden en of ze hiervan toepassingen in de praktijk zien. 3 Onderbouwing didactische keuzes (verbinding met ontwerpregels) In deze lessenserie staat het aanleren van de twee vormen van elasticiteit met een focus op de betekenis in de praktijk centraal. Als basis voor het aanleren van twee elasticiteit en de toepassing zal ik de didactiek van dimensie 2: nieuwe kennis verwerven en integreren van Marzano & Miedema (2013) gebruiken. Dimensie 2 gaat over hoe je leerlingen het beste kunt helpen nieuwe kennis te verwerven en te integreren in bestaande kennis met gebruik van het zogenaamde driefasenmodel van het aanleren van denken en doen. In de eerste fase wordt inductief betekenis opgebouwd door middel van een klaslokaalexperiment waarna aan het eind van les 1 het concept (formule) van prijselasticiteit van de vraag duidelijk moet gaan worden (context -> concept). In de nabespreking wordt de nadruk gelegd op de betekenis van de uitkomst van de elasticiteit. 2 Naar een idee van een klaslokaalexperiment van Hinloopen (2009) 4

5 De voordelen van klasexperimenten zijn dat er een beroep wordt gedaan op: 1. Bij inductief leren gaat het erom een regel te ontdekken en die conclusie goed te verwoorden (Marzano en Miedema, 2013). Stimuleren van kritisch denken door leerlingen. 2. Differentiatie & Variatie: verwerking van leerstof en instructie is afgestemd op verschillen tussen leerlingen en de mogelijkheid te geven op hun eigen niveau te acteren. 3. Interactieve instructie: zorgt voor interactieve instructie- en werkvormen met een hoge timeon-task. 4. Bovendien zijn experimenten een nabootsing van praktijksituaties en wordt er gewerkt van context naar concept. Volgens onderzoek van Edgar Dale is dit erg effectief, want met de Cone of Learning onthoudt men 90% van het geleerde als een simulatie van praktijksituaties wordt aangeboden (Dale, 1969). 5. Klaslokaalexperiment zijn goed voor de motivatie, want leerlingen vinden ze vaak leuk als afwisseling op de structuur van de meeste lessen. 6. Bovendien blijkt dat leerlingen die meegedaan hebben met een klaslokaalexperiment de stof beter te beheersen (Dickie in Hinloopen, 2009). Het concept wordt herhaald in het huiswerk van les 1, namelijk met het bekijken van een filmpje over prijselasticiteit van de vraag (flipping the classroom). Hiermee gaan de leerlingen het concept verder aanscherpen. Dit wordt vervolgd in het begin van les 2 met herhalings- en controlevragen. In fase 2 (les 2), het uitproberen, gaan de leerlingen de prijselasticiteit van de vraag met opgaven oefenen in samenwerking met medeleerlingen. Dit dwingt leerlingen om de leerstof zelf te formuleren, wat het leren in sterke mate bevordert (Ebbens & Ettekoven, 2013). Daarnaast zal ik de leerlingen een tabel laten maken, waarmee de leerlingen de nieuwe informatie in een schema met verschillen en overeenkomsten kunnen organiseren. In fase 3 komt onthouden aan de orde; dit is de fase die de minste tijdsinvestering kost, maar waar ik in het ontwerp niet aan toe kom. Desondanks verwacht ik dat door de inductieve aanpak de leerstof beter zal beklijven, omdat de nieuwe kennis makkelijker zal aansluiten bij bestaande kennis. Het lesontwerp zal gebaseerd worden op directe instructie, een docent gestuurde instructiestrategie (Ebbens & Ettekoven, 2013). Daarbij zal in het begin van ieder les betekenis worden gegeven aan de leerdoelen en aangesloten worden bij voorkennis. Aan het begin van de les, maar ook in het opdrachtenboekje gebruik ik afbeeldingen als aandachtsrichter. Ebbens & Ettekoven (2013) stellen namelijk dat goede aandachtsrichters de belangrijkste lesdoelen van de les zichtbaar maken en betekenis geven aan de leerling. Tenslotte zal ik in de afronding van de lessen stimuleren dat er wordt geëvalueerd op wat er is geleerd. 5

6 Bijlage 1: Geraadpleegde literatuur 1. Dickie, M. (2006), Do classroom experiments increase learning in introductory microeconomics? Journal of Economic Education, vol. 37, Nr. 3, Ebbens, S., & Ettekoven, S. (2013). Effectief leren. Basisboek. Groningen/Houten: Noordhoff Uitgevers. 3. Hinloopen, J. (2009). Experimenten voor in de Klas; Economie voor de 2e Fase in 25 Klaslokaalexperimenten. Malmberg. 4. Hinloopen, J., Adriaansen, P., & Zuiderwijk, A. (2010) Handboek * VWO* Economie voor de 2 e fase. s Hertogenbosch, Malmberg. 5. Hinloopen, J., Adriaansen, P., & Zuiderwijk, A. (2009) Leeropdrachtenkatern *HAVO * Economie voor de 2 e fase. s Hertogenbosch, Malmberg. 6. Kneppers, L. (2009). Conceptgericht en contextgericht economieonderwijs. Landelijk Expertisecentrum Economie en Handel, katernen Kneppers, L. (2010) Rekenen bij economie. Landelijk Expertisecentrum Handel en Economie, katernen Kneppers, L., & Laarhoven van, I. (2010). Taal en taalgerichtheid. Landelijk Expertisecentrum Handel en Economie, katernen Marzano, R. & Miedema, W., (2013). Leren in 5 dimensies. Moderne didactiek voor het voortgezet onderwijs. Assen: Koninklijke van Gorcum. Overige bronnen: 10. Syllabus Centraal Examen 2017 (2015) met nieuwe specificaties voor domein H en I. Examenprogramma Economie, VWO. College voor Examens, Utrecht. 6

7 Bijlage 2: De lesplannen (MDA) Docent: Arthur Sturm Datum: (les 1) Tijd: 50 min Lesonderwerp Beginsituatie Leskern 3 (leerdoelen van de les) Klas: Vwo 4 Prijselasticiteit van de vraag met experiment: marktonderzoek datalimiet Aantal lln: Géén voorkennis over dit begrip. Het berekenen van procentuele veranderingen wordt wel als bekend verondersteld, maar zal niet bij iedere lln. voldoende beheerst worden. Ook het prijsmechanisme; hogere prijs, dan minder vraag is bekend bij de leerlingen. Leerlingen kunnen na het experiment: 1. wat het betekent om keuzes te maken als de prijzen veranderen. 2. wat er met het begrip elasticiteit wordt bedoeld. 3. De procentuele verandering van de vraag delen door de procentuele verandering van de prijs, zodat ze het begrip prijselasticiteit van de vraag ontdekken. Docentdoelen Boek (+ blz.) Duidelijke instructie van het experiment. Tijdigheid van lesfasen (goed tempo houden). Concentratie en focus van leerlingen op leerdoelen. Duidelijke nabespreking met focus op de leerdoelen. Praktische economie 5 Media, spullen, hulp Smartboard, PowerPoint, opgavenboekje lessenserie, elastiek Tijd Lesfase 4 Wat ik doe en zeg Wat zij doen (werkvorm) Betekenis opbouwen (1) 5-6 Instructie (4) Ik vertel wat het programma de eerste les en de achtergrond van de lessenserie. Ik deel de opgavenboekjes voor de lessenserie uit. Laat de leerlingen groepjes van drie maken. Ik leg de klas uit dat in deze les het experiment centraal staat, waarin we een marktonderzoek naar datalimiet voor de smartphone gaan doen. Ik geef uitleg over de te eerste 4 stappen in het marktonderzoek. Docent legt centraal uit en leerlingen luisteren. De leerlingen krijgen een beeld van de les(sen) en weten hoe de structuur van de lessenserie eruit ziet en welk nut dit voor hen heeft. Leerlingen luisteren naar instructie en krijgen een beeld wat ze moeten doen om de stappen in het marktonderzoek te doorlopen en keuzes vast te leggen in het opgavenboekje. Leeractiviteit 6-30 Uitvoeren van experiment, begeleiden voortgang (3,5) Ik loop rond, geef aanwijzingen, monitor en stimuleer de voortgang. Bij stap 5 inventariseer ik het bepalen van de collectieve vraag van ongeveer 9 leerlingen bij verschillende prijzen. 1. Bedenken hoeveel datalimiet ze nu kopen. 2. Bedenken wat 1 GB kost per maand., Rapporteren 3 Ebbens & Ettekoven, Effectief leren, p Ebbens & Ettekoven, Effectief leren p Oriënteren op doel, voorkennis vaststellen/activeren 2. Informeren over begrippen / instrueren over vaardigheden 3. Check & feedback 4. Instructie geven 5. Verwerking begeleiden 6. Afronden (evalueren en reflecteren) 7

8 3. Selecteren wat zij in de tweede ronde met gewijzigde prijzen zullen uitgeven van hun zakgeld. 4. Bedenken en tekenen van de individuele vraaglijn. 5. Bepalen van de vraag naar datalimiet van de hele klas. 6. Bedenken en tekenen van de collectieve vraaglijn Nabespreking experiment (3,6 ) Ik stel de klas een vragen over het experiment en zet ze aan het denken; wat is elasticiteit en wat is de oorzaak en wat is het gevolg? Ik introduceer ook het begrip (in)elasticiteit met een elastiek om dit uit te beelden. 7. Conclusies trekken op grond van dit marktonderzoek trekken. 8. Vergelijken van begrip elasticiteit met concept prijselasticiteit. 9. Bedenken wat de formule is van Prijselasticiteit van de vraag. Concluderen wat de oorzaak is en wat het gevolg. Leerlingen berekenen wat de Ev is van de vraag naar datalimiet. Leerlingen worden aan het denken gezet om zelf te beredeneren hoe de berekening van de prijselasticiteit zou moeten zijn. Vergelijken, Rapporteren Analyseren Concluderen Beoordelen. Ze analyseren de oorzaak-gevolg relatie van hun keuzes. Elastisch of inelastisch? Dus samenhang vinden tussen keuzes en gevolg hiervan op de waarde van de prijselasticiteit Afronding/ Evalueren (6) Ik vraag aan leerlingen of ze begrijpen wat ze met prijselasticiteit berekenen. Kan jij of een telefoonprovider hier wat mee? Ik geef huiswerk op: indien nodig afmaken opgaven van les 1 en bekijken: v=z2cg7gk0af0 (uitleg Ev) Leerlingen evalueren en analyseren de leeropbrengst van het experiment. Heeft het nieuwe kengetal betekenis? Analyseren en evalueren. 8

9 Docent: Arthur Sturm Datum: (les 2) Tijd: 50 min Lesonderwerp Klas: Vwo 4 Aantal lln:.. Verder aanscherpen en vormgeven van het concept prijselasticiteit van de vraag. Beginsituatie Leskern (leerdoelen van de les) In de vorige les is het concept prijselasticiteit geïntroduceerd. Leerlingen kunnen na deze les: 4. Prijselasticiteit van de vraag berekenen. 5. dat prijselastisch een negatief verband is tussen prijs en vraag. 6. Het (negatieve bereik) van dit kengetal indelen in elastisch en inelastisch. 7. Het verschil tussen elastisch en inelastisch begrijpen. 8. dat de invloed van een prijsverandering een verschillend invloed heeft op de vraag naar noodzakelijke en luxe goederen. 7 Docentdoelen Boek (+ blz.) Media, spullen, hulp Tijdigheid van lesfasen (goed tempo houden). Concentratie en focus van leerlingen op leerdoelen. Duidelijke nabespreking met focus op de leerdoelen. Praktische economie Smartboard, PowerPoint, uitgedeeld opgavenboekje (5 min) (2 min) Tijd Lesfase Wat ik doe en zeg Wat zij doen (werkvorm) Oriëntatie op leerdoelen en ophalen voorkennis (1) Ik stel ik herhalings/controlevragen over de uitkomsten van het experiment in les 1: Hoe heet het getal dat we in de vorige les hebben uitgerekend? Welke veranderingen had je hiervoor nodig? Wat is de oorzaak en wat het gevolg? Hoe is het verband tussen deze veranderingen? Docent stelt vragen en leerlingen halen voorkennis op over prijselasticiteit en leggen verband tussen prijs (oorzaak) en hoeveelheid (gevolg). Leeractiviteit Herinneren 8-12 Aandacht richter en informeren (2) over concept Als extra verduidelijking laat ik een YouTube van 2 minuten zien met een uitleg van het concept prijselasticiteit. Ik geef een kijkinstructie: Wat is het verschil tussen producten die een elastische vraag hebben en inelastische vraag? Vraag na de YouTube wat het betekent als de vraag (in)elastisch is. Leerlingen luisteren naar instructie en begrijpen waar ze op moeten letten tijdens het filmpje. Vergelijken en bedenken van verschillen tussen elastische- en inelastische product(groepen). Analyseren Instructie (4) en begeleiding (5) van experiment. Check en feedback (3) We gaan nog een klein onderzoekje doen. Het gaat over roken. Wie rookt er in de klas? Wat kost een pakje sigaretten? Hoeveel sigaretten zitten er in een pakje? Hoeveel rook je per week? Ik schrijf de uitkomsten in een tabel op het bord. Stel de accijns op sigaretten stijgt met (circa 10%). Hoeveel denk je dat je dan zult roken? Bereken de % verandering van prijs en vraag. Wat is de oorzaak en wat het gevolg? Bereken de prijselasticiteit Is deze elastische/inelastisch? Waarom? Leerlingen luisteren naar instructie en bedenken wat de formule van % verandering is. Ze leggen een verband tussen de verandering van de prijs (oorzaak) en hoeveelheid (gevolg) met prijselasticiteit. Ze beredeneren of de vraag (in)elastisch is. Samenhang vinden Concluderen 9

10 Wat is het gevolg voor omzet voor de tabaksindustrie? Instructie (4) Ik probeer de klas te laten concluderen dat de grens van (in)elasticiteit tussen 0 en -1 ligt. Ook wil ik ze laten concluderen dat rokers sigaretten vaak als een noodzakelijk goed zien. Ik vraag de leerlingen wat de tabaksfabrikant met deze uitkomst (inelasticiteit) kan doen met de prijs. Ik vraag de lln. om een nu zelf twee opgaven te maken in de werkvorm check-in-duo s. De eventuele knelpunten worden later in de les besproken Begeleiding (5) Ik loop rond, geef hints en feedback Check en feedback (3) Afronden/ Evalueren (6) Ik bespreek alleen de antwoorden waarover geen duidelijkheid is gekregen met hardop denken. Hierdoor kunnen eventuele misconcepties duidelijk gemaakt worden. Ik vraag de leerlingen of ze een verband zien tussen prijselasticiteit bij rokers (experiment) en prijselasticiteit bij luxe goederen (scooters uit opgave). Wat kan een eigenaar van een scooterwinkel met de uitkomst? Leerlingen luisteren naar instructie en begrijpen wat ze moeten doen. Leerlingen gaan opgedane voorkennis over prijselasticiteit inoefenen door het berekenen van de prijselasticiteit van noodzakelijke goederen en luxe goederen. Leerlingen proberen onduidelijkheden te begrijpen. Leerlingen proberen samenhang te vinden tussen noodzakelijke goederen en inelatische vraag en luxe goederen met elastische vraag. Concentreren Analyseren (toepassen) Samenhang vinden Concluderen Evalueren 10

11 Docent: Arthur Sturm Datum: (les 3) Tijd: 50 min Lesonderwerp Inkomenselasticiteit met een experiment: student op kamers! Klas: Vwo 4 Aantal lln:.. Beginsituatie Leskern (leerdoelen van de les) Docentdoelen Boek (+ blz.) In de vorige 3 lessen is het concept prijselasticiteit aangeleerd Leerlingen kunnen na deze les: 9. wat het betekent om keuzes te maken als het inkomen en prijzen verandert. 10. Inkomenselasticiteit berekenen. 11. dat een verandering van het inkomen een verschillende effect heeft op de vraag naar inferieure, noodzakelijke en luxe goederen. 12. Onderscheid maken tussen inferieure, noodzakelijke en luxe goederen op basis van de waarde van de inkomenselasticiteit. Duidelijke instructie van het experiment. Tijdigheid van lesfasen (goed tempo houden). Concentratie en focus van leerlingen op leerdoelen. Duidelijke nabespreking met focus op de leerdoelen. Uitgedeeld opgavenboekje. Media, spullen, hulp Whiteboard, beamer, PowerPoint. Tijd Lesfase Wat ik doe en zeg Wat zij doen (werkvorm) Leeractiviteit 5 Oriëntatie op leerdoelen en ophalen voorkennis (1) Ik stel vragen over de vorige 3 lessen waarin prijselasticiteit werd geïntroduceerd en leg uit wat het programma van deze les is. Docent stelt vragen en leerlingen geven antwoorden. Herinneren, begrijpen. 5-6 Instructie (4) Uitvoeren van experiment, begeleiden voortgang (3,5) Nabespreking experiment (3,6 ) Ik leg ik de klas uit dat deze les het experiment centraal staat, waarin procentuele veranderingen uitgerekend moeten worden met registratie in de tabellen. Ik loop rond, geef aanwijzingen, monitor en stimuleer de voortgang. Ronde 1: 10 minuten. Ronde 2: 10 minuten Ronde 3: 10 minuten Ik stel de klas een aantal vragen over het experiment en zet ze aan het denken; wat is de oorzaak en wat is het gevolg? Wat is het verband tussen inkomen en de vraag naar verschillende producten? Ik bespreek de productcategorieën en laat Leerlingen luisteren naar instructie en krijgen een beeld wat ze moeten doen om het budget te besteden en keuzes vast te leggen in het opgavenboekje. 1.Bedenken hoe ze het budget zullen besteden. 2. Selecteren wat zij in de tweede ronde met een lager budget en gewijzigde prijzen zullen uitgeven. 3.Berekenen van de procentuele verandering van hoeveelheden bij de verschillende budgetten. 4.Berekenen van de procentuele verandering van het budget. Leerlingen worden aan het denken gezet om zelf te beredeneren hoe de berekening van de inkomenselasticiteit zou moeten zijn. Ze evalueren welke producten ze kunnen indelen op basis van inkomenselasticiteit. Analyseren Vergelijken Berekenen, analyseren Samenhang vinden Indelen 11

12 45-50 Afronding/ Evalueren (6) de leerlingen de productindeling in een tabel zetten: inferieure, noodzakelijke en luxe goederen Ik vraag aan leerlingen of ze begrijpen wat ze met inkomenselasticiteit berekenen. Leerlingen evalueren en analyseren de leeropbrengst van het experiment. Heeft het nieuwe kengetal betekenis? Analyseren en evalueren. Docent: Arthur Sturm Datum: (les 4) Tijd: 50 min Lesonderwerp Beginsituatie Leskern (leerdoelen van de les) Elasticiteit en het effect voor de omzet. Klas: Vwo 4 Aantal lln:.. In de vorige les is het concept prijselasticiteit aangescherpt. Ook het verband tussen elasticiteit en productindeling wordt begrepen. Leerlingen kunnen na deze les: 13. wat de relatie is tussen prijselasticiteit en de omzet. 14. Aantonen wat de relatie is tussen prijselasticiteit van de vraag naar noodzakelijke en luxe goederen. Docentdoelen Boek (+ blz.) Duidelijke instructie van het experiment. Tijdigheid van lesfasen (goed tempo houden). Concentratie en focus van leerlingen op leerdoelen. Duidelijke nabespreking met focus op de leerdoelen. Uitgedeeld opgavenboekje 5 Media, spullen, hulp Whiteboard, beamer, PowerPoint, Tijd Lesfase Wat ik doe en zeg Wat zij doen (werkvorm) Oriëntatie op leerdoelen en ophalen voorkennis (1) 5-6 Instructie (4) 7-20 Begeleiding (5) Ik stel vragen over de vorige les, waarbij inkomenselasticiteit werd geïntroduceerd en leg uit wat het programma van deze les is. Ik laat de leerlingen uitleggen hoe je omzet berekend. Ik vraag de lln. om nu twee opgaven te maken, waarbij het om het verband tussen elasticiteit en omzet gaat. Eventuele knelpunten zullen later in de les zullen worden besproken. Ik loop rond, geef hints en feedback. Docent stelt vragen en leerlingen geven antwoorden. Leerlingen herinneren dat omzet het product van afzet en prijs is Leerlingen luisteren naar instructie en begrijpen wat ze moeten doen. Leerlingen gaan individueel in de opgaven de prijselasticiteit en de omzet berekenen. Daarna met elkaar overleggen om tot een gezamenlijke uitkomst te komen. Leeractiviteit Herinneren, begrijpen. De leerlingen begrijpen wat ze moeten doen. Concentreren Analyseren (toepassen) 12

13 21-25 Check en feedback (3) Informeren (2) Instructie (4) en begeleiding (5) Check en feedback (3) Instructie (4) en begeleiding (5) Afronding (6) Ik bespreek alleen de antwoorden waarover geen duidelijkheid is gekregen na de Check-in-duo s. Dan schets ik de situatie dat de vraag naar een bioscoop elastisch (-2) is en de prijs stijgt. Daalt of stijgt de omzet? Wat gebeurt er als de prijs daalt? Ik vraag: Wat zou Pathé moeten doen om de omzet te laten stijgen? Ik laat de leerlingen de zinnen met de verbanden tussen omzet, afzet en prijs voor producten met elastische vraag (opgave 5 en 6 uit het opgavenboekje) kloppend maken. De werkvorm is check in duo s. Ik probeer met actieve leervragen eventuele misconcepties over het verband tussen elasticiteit en omzet wegnemen Als afsluiting laat ik de leerlingen een tabel met 2 kolommen maken, waarin de verbanden tussen de elasticiteiten en verwante economische begrippen worden opgesomd. De tabel moet eventueel als huiswerk afgemaakt worden. Ik vraag aan de leerlingen de verbanden te reproduceren Leerlingen proberen nieuwe kennis met voorkennis te verbinden. De leerlingen proberen verband te begrijpen/herkennen tussen de omzet en elastische vraag in de situatie dat de prijs stijgt of daalt. Leerlingen moeten eerst zelfstandig het verband tussen prijs, afzet en omzet van in(elastische) vraag naar producten aangeven. Daarna met elkaar overleggen wat je juiste antwoord is en waarom. Leerlingen moeten eerst zelfstandig het verband tussen prijs, afzet en omzet van in(elastische) vraag naar producten uitleggen. Leerlingen maken een tabel waarin de verbanden tussen de 2 elasticiteiten en geleerde economische begrippen worden opgeschreven. Leerlingen moeten de verbanden tussen elasticiteit en omzet uitleggen. Samenhang vinden Patronen herkennen Analyseren Samenhang vinden. Samenhang vinden Structureren Construeren Interpreteren 13

14 Bijlage 3: Leerlingenmateriaal Les 1: marktonderzoek datalimiet Marktonderzoek datalimiet voor smartphone. We beginnen dit onderwerp met een persoonlijk marktonderzoek. 1. Gebruik (vraag) naar datalimiet per maand (1 min). Hoeveel data limiet heb jij per maand voor je smartphone? Ik heb.gb datalimiet per maand. Jouw maandelijkse gebruik van data noemen we: Qv (=gevraagde hoeveelheid). Mijn Q v = 2. Bepalen van de prijs van datalimiet (2 min). Hoeveel euro kost één GB per maand? (Als de tarieven verschillen bereken je de gemiddelde prijs.) De prijs van één GB datalimiet noemen we P. P= 3. Vraag naar datalimiet bij lagere of hogere prijs (2 min). Stel je zakgeld is 25 per maand en je moet de datalimiet van je zakgeld betalen. Hoeveel datalimiet zou je kopen als de prijs lager of hoger was? Vul in de tabel hieronder de hoeveelheid GB die je in je abonnement per maand zou willen hebben. gegeven de verschillende prijzen per GB. Je kan kiezen uit 0, 1, 2, 3 of 4 (= onbeperkt) GB. Tabel 1: Hoeveel wil je betalen voor datalimiet per GB/maand? P (prijs per GB) Q v (gevraagde hoeveelheid datalimiet GB per maand) 4. Tekenen van de vraag(lijn) naar datalimiet (5 min). Nu kan je het verband tussen de prijs van datalimiet en jouw vraag naar datalimiet per maand tekenen. Teken de vraaglijn op ruitjes papier (hieronder). Zet de prijs (P) op de verticale as en de hoeveelheid GB (Q v) op de horizontale as. Vul de punten in en trek vervolgens een lijn van punt naar punt. 14

15 Grafiek: individuele en collectieve vraaglijn van de klas naar datalimiet 5. Bepalen van de vraag van de klas (collectieve vraag) (5 min). We verzamelen nu de persoonlijke vraag naar datalimiet (Qv s) van alle leerlingen uit de klas in één tabel op het bord. Dit is de vraag van datalimiet van de klas en noemen we de collectieve vraag. Neem de aantallen op het bord over en zet ze hieronder in tabel 2. Tabel 2: collectieve vraag van klas voor datalimiet per GB/maand P (prijs per GB) Q v (gevraagde hoeveelheid datalimiet GB per maand) 15

16 6. Teken de vraag(lijn) van de klas naar datalimiet (5 min) Teken nu ook de collectieve vraaglijn van deze klas in een grafiek op hetzelfde ruitjespapier (hierboven). 7. Conclusies marktonderzoek (5 min) We hebben nu de vraag naar datalimiet van de klas bij verschillende prijzen bepaalt en getekend. Welke conclusie kunnen we op grond van dit marktonderzoek trekken, zoals de collectieve vraaglijn? Bedenk een aantal conclusies en schrijf ze hieronder op Wat is (prijs)elasticiteit? (2 min) We gaan het nu hebben over een nieuw economisch begrip hebben, namelijk de prijselasticiteit van de vraag. Wat stel jij je daarbij voor? Laten we eerst eens kijken naar het woord elasticiteit. Wat gebeurt er met het elastiek als je er aan trekt en het weer loslaat? Wanneer vind jij iets elastisch? Gebruik tekst vak hieronder. Beschrijf in eigen woorden wat het woord elasticiteit voor jouw betekent. Elasticiteit (in eigen woorden):. Inelasticiteit is:. 16

17 9. Vraag naar datalimiet: elastisch of inelastisch? (10 min) Je gaat nu beoordelen of de vraag van de klas naar datalimiet elastisch of inelastisch is. Reken daarvoor eerst de verandering van de prijs en de verandering van de hoeveelheid uit (in %). Gebruik hiervoor de gegevens uit tabel 2. Vergelijk hiervoor de laagste prijs (met bijbehorende Q v) met de hoogste prijs (en Q v). Zet de uitkomsten in tabel 3. Tabel 3: verandering van de prijs (P) en collectieve hoeveelheid (Q v) P (prijs per GB) Q v % verandering van % verandering van de Prijselasticiteit (E v) de prijs hoeveelheid (Q v) 2???? 6 Bedenk met deze uitkomsten een som dat in één getal, de prijselasticiteit van de vraag, weergeeft. (max. 5 minuten, zoek daarna de formule op in het boek). Schrijf de formule hieronder: E v = Waar staat de oorzaak in deze formule en waar het gevolg? Is het gelukt? Heb je één getal? Vergelijk dit met de formule van prijselasticiteit in het boek. Had je het goed? Indien niet, wat zijn de verschillen en de overeenkomsten? Bedenk nu (zonder gebruik van boek) of de vraag van de klas elastisch of inelastisch is. Waarom denk je dat? Bespreek dit in je groepje. Bereken nu de prijselasticiteit van de vraag naar datalimiet van de klas en zet de uitkomst op onderstaande lijn. Wat betekent het als de elasticiteit nul is? -1 < E v

18 Les 2: Prijselasticiteit van de vraag: elastisch of inelastisch? Opgave 1 Bereken in de prijselasticiteit van vraag (E v) de onderstaande goederen en diensten. a) Als de prijs van scooters met 7% stijgt zal de gevraagde hoeveelheid dalen met 15%. b) McDonalds heeft de prijs van het voordeelmenu verlaagt van 5 naar 4,50. De vraag naar deze menu s stijgt met 12%. c) Begin 2016 verhoogt Scooterworld de prijs van Vespa scooters met 10%. De winkel verkoopt dat jaar 750 stuks, dat is 150 minder dan in d) Is de omzet van Mc Donalds en Scooterworld lager of hoger na de prijsverandering? Wat besluit de eigenaar van de scooterwinkel te doen? Opgave 2 De prijselasticiteit van de vraag naar kaas is 0,4 en de prijs van kaas stijgt met 5%. a) Zal de vraag naar kaas veranderen? Met hoeveel %? b) Is de vraag in- of elastisch? c) Om de vraag naar kaas met 4% te laten stijgen, moet de prijs van kaas met hoeveel % dalen of stijgen? d) Wat betekent dit voor de omzet als de eigenaar van de kaaswinkel de prijs laat stijgen? 18

19 Les 3: experiment: Student gaat op kamers! Ronde 1 (10 min) Jullie gaan in 2017 in Groningen studeren en zelfstandig op kamers wonen. Jullie hebben een bedrag van 900 per maand (per team) te besteden aan vijf producten. Met dit budget moeten jullie iedere maand rondkomen. Kosten voor levensonderhoud De eerste kostencategorie is sporten op het sportcentrum van de universiteit en kost 5 per keer ongeacht de keuze van de sport. Verder zijn jullie modebewust en kopen graag nieuwe kleding. Als het kan minimaal 1 keer per maand, gemiddeld kost één kledingstuk 50. Voor de innerlijke mens besteden jullie gemiddeld 40 bij een bezoek aan de supermarkt. Om ieder avond te kunnen koken gaan jullie 2 keer per week naar de AH. Koken en afwassen is niet jullie hobby, daarom gaan jullie graag uit eten in een restaurant (kosten gemiddeld 35). Als alternatief kunnen jullie ook op de faculteit eten. Dat is minder lekker, maar voor een laag bedrag krijg je een warme maaltijd en hoef je dus niet te koken. Als jullie bovendien 1 keer in de week buiten de deur eten, kunnen jullie 1 bezoekje naar de AH per maand besparen. Ten slotte zijn de vaste woonlasten 500 per maand, incl. kosten voor gas, water en elektra. Bepaal de aantallen en uitgaven die jullie maandelijks willen besteden en zet deze in de onderstaande tabel. Hoeveelheid Product Prijs ( ) (aantal) Uitgaven ( ) sporten 5 kleding 50 1 boodschappenkar AH 40 eten in restaurant 35 eten op de faculteit 5 woonlasten Totaal:

20 Ronde 2 (10 min) In 2018 hebben jullie een bijbaantje in een kroeg gevonden. Daarmee is jullie budget verhoogd naar euro per maand. Hoeveel geven jullie nu uit aan de vijf producten? Product Prijs ( ) sporten 5 kleding 50 1 boodschappenkar AH 40 eten in restaurant 35 eten op de faculteit 5 woonlasten 500 Hoeveelheid (aantal) Uitgaven ( ) Totaal: Ronde 3 (5 min) Bereken nu eerst de procentuele verandering van de hoeveelheid gekochte producten/diensten? Zet ze in de onderstaande tabel: Product Hoeveelheid 2015 Hoeveelheid 2016 % verandering sporten kleding 1 boodschappenkar AH eten in restaurant eten op de faculteit woonlasten Wat is de reden dat je nu andere producten / diensten hebt gekocht? Bereken nu ook de % verandering van het besteedbaar inkomen tussen 2015 en Inkomen 2017 Inkomen 2018 % verandering 20

21 Conclusie en evaluatie (15 min) Hoe zou je dit in een kengetal kunnen zetten? (denk aan oorzaak gevolg) Hoe zou je dit in een kengetal noemen? Hoe zou je de producten op basis van dit kengetal kunnen indelen in drie product categorieën? Vul de tabel hieronder in. Product Kengetal (waarde) Soort product sporten kleding 1 boodschappenkar AH eten in restaurant eten op de faculteit woonlasten Neem de indeling van het bord over en zet de productindeling op basis van de..elasticiteit in onderstaande tabel in de lichtblauwe cellen: Waarde.elasticiteit goed Ei < 0 0 < Ei < 1 1 < Ei goed 21

22 Les 4: Prijselasticiteit en omzet Opgave 3 Game Mania verkoopt tweedehands games voor de PlayStation. In de maand april verkocht de winkel games voor de prijs van 10. In de maand mei werden er games verkocht voor de prijs van 12. a) Wat is de omzet in de maand april? b) Is de omzet in de maand mei hoger dan, gelijk of lager dan de maand april? c) Wat is de prijselasticiteit van de vraag naar games? In- of elastisch? Opgave 4 Pathé heeft voor de vraag naar bioscoopbezoek een prijselasticiteit van -2 bij een prijs van 9. De bioscoop heeft gemiddeld bezoekers per zaterdagavond. De omzet is dan x 9 = a) Bereken het aantal bezoekers op zaterdagavond als Pathé de prijs verhoogt naar 10. b) Bereken ook de nieuwe omzet op zaterdagavond. c) Leg uit waarom de omzet van Pathé is gedaald. d) Hoe kun je met de waarde van de prijselasticiteit van de vraag voorspellen of een prijsverhoging bij Pathé tot meer of minder omzet leidt? Opgave 5 Maak de onderstaande zinnen kloppend en streep het fout schuingedrukt woord door. De vraag naar een bioscoopkaartje is prijselastisch. Als de prijs van een bioscoopkaartje stijgt, dan daalt de afzet in verhouding meer/minder dan de prijs en stijgt/daalt de omzet. Als de prijs van een bioscoopkaartje daalt, dan stijgt de afzet in verhouding meer/minder dan de prijs en stijgt/daalt de omzet. Opgave 6 Maak de onderstaande zinnen kloppend en streep het fout schuingedrukt woord door. De vraag naar brood is prijsinelastisch Als de prijs van een brood stijgt, dan daalt de afzet in verhouding meer/minder dan de prijs en stijgt/daalt de omzet. Als de prijs van een brood daalt, dan stijgt de afzet in verhouding meer/minder dan de prijs en stijgt/daalt de omzet. 22

23 Bijlage 4: Docenthandleiding In deze lessenserie worden door leerlingen opgaven gemaakt uit een opgaveboekje. Dit wordt aan het begin van les 1 uitgedeeld. Les 1 (50 min): marktonderzoek datalimiet (experiment) In les 1 wordt een experiment in de vorm van marktonderzoek uitgevoerd. Aan het begin van de les leg je het doel van de lessenserie uit. Geef de planning van de lessenserie en deel het opgavenboekje uit. Maak groepjes van drie leerlingen (opstelling tafels aanpassen). De leerlingen volgen de stappen in het opgavenboekje. De eerste fase is stap 1 t/m 4. Aan begin van deze fase instructie geven dat ze 5 minuten de tijd krijgen voor het maken van stap 1 t/m 4. Laat leerlingen eerst proberen zelf de tabel in te vullen, mogelijk is toelichting nodig. Stap 5 is klassikaal met gebruik van het bord. Neem tabel 2 over op bord en inventariseer de collectieve vraag van circa de groepjes. Zet ze in een tabel en laat de leerlingen die overnemen in opgavenboekje Stap 7 en 8: geef een korte evaluatie van de conclusies en reacties wat ze onder elasticiteit verstaan. Laat met behulp van een elastiekje zien wat er gebeurt als je de prijs (P) en afzet (Q) groter maakt. Wat gebeurt er met de omzet? Introduceer het concept Prijselasticiteit van de vraag en evalueer stap 9. Stel vragen als: Wat is de oorzaak en wat is het gevolg?. Kan een telefoonprovider iets met de uitkomst van de berekening? Les 2 (50 min): uitleg concept, rokersexperiment en opgaven Starten met het ophalen van de conclusies van de 1e les door klassikaal vragen te stellen: o Hoe heet het getal dat we in de vorige les hebben uitgerekend? o Welke veranderingen had je hiervoor nodig? o Hoe is het verband tussen deze veranderingen? o Wat is de oorzaak en wat het gevolg? o Wat kan een provider met deze uitkomsten? Terugkomen op het huiswerk, het bekijken van YouTube filmpje. Hierin wordt prijselasticiteit van de vraag uitgelegd. Laat nog een filmpje zien (2 min). Geef kijkinstructie: Wat is het verschil tussen producten die een elastische vraag hebben en inelastische vraag? en vraag dit terug. Hierna ga je met een vrijwilliger, een rokende leerling, de prijselasticiteit van deze roker in kaart brengen. De uitkomst wordt gekoppeld aan noodzakelijke of luxe goederen. Leg uit dat er ook inferieure goederen kunnen zijn. In de volgende fase laat je de leerlingen twee opgaven uit het boekje maken. De berekeningen moeten geïnterpreteerd worden en gekoppeld worden aan inferieure of normale goederen. In de afsluiting wordt de leerlingen gevraagd of ze een verband zien tussen prijselasticiteit bij rokers (experiment) en prijselasticiteit bij luxe goederen (scooters uit opgave). Les 3 (50 min): experiment student op kamers Maak groepjes van drie leerlingen (pas de tafelopstelling in de klas aan) Geef een inleiding van het experiment en instructie voor ronde 1 (duur 10 min.) Geef aan begin ronde 2 (10 min.) nieuwe informatie, namelijk een stijging van het budget en laat ze de bestedingen opnieuw invullen. Laat ze in ronde 3 (5 min) de % veranderingen uitrekenen. In deze ronde laat je de leerlingen ook nadenken over de oorzaak en gevolg van de % veranderingen. In de evaluatiefase wordt aan de leerlingen gevraagd om de oorzaak en gevolg om te zetten in een kengetal. Vervolgens laat je ze inkomenselasticiteit per product berekenen en indelen in productgroepen. Laat de leerlingen eerst zelf nadenken over de drie productgroepen. In de afsluiting laat je de leerlingen de drie productgroepen zien en de bijbehorende elasticiteit. 23

24 Les 4 (50 min): prijselasticiteit en omzet In het begin van de les ga ik de leerdoelen van les 3 ophalen en laat de ze de productindeling in de tabel van het opgavenboekje invullen. Daarna ophalen van de kennis over omzet: Wat is omzet? Uit welke componenten bestaat dit? Daarna geef ik instructie voor het maken van de opgaven 3 en 4 (check in duo s). In de check en feedback fase bespreek ik klassikaal de vraag of de omzet stijgt of daalt als de prijs van een bioscoopkaartje stijgt (de formule van inkomenselasticiteit staat op het bord!). Stel ook de vraag als prijs van een kaartje zal dalen. Vervolgens krijgen de leerlingen de instructie om opgave 5 en 6 te maken. Met actieve leervragen tijdens het maken en in de check probeer ik erachter te komen of er na het maken van opgave 5 en 6 geen onduidelijkheden meer zijn. Tenslotte laat ik de leerlingen aan het eind van de les een tabel maken met twee kolommen. Bovenaan iedere kolom staan de 2 elasticiteiten. De leerlingen moeten in iedere kolom de geleerde economische begrippen die verband houden met de elasticiteit schrijven. In de afsluiting wordt dit klassikaal besproken en op het bord gezet. Les 5 (50 minuten): toets en learner report In de inleiding geef ik een korte samenvatting van de vorige lessen. Daarna deel ik de toetsvraag + papier voor uitwerking uit. De leerlingen moeten de toetsvragen zelfstandig maken. Hiervoor krijgen ze 25 minuten tijd. Daarna deel ik het learner report uit. Ik vertel hierbij dat (i) de vragenlijst anoniem is, (ii) dat ze géén vragen over moeten slaan (iii) er geen goede of foute antwoorden zijn (iv) en verzoek om de vragen zo compleet mogelijk in te vullen. In de afronding vraag ik de leerlingen hoe ze deze lessenserie hebben ervaren. 24

25 Bijlage 5: economie vwo syllabus centraal examen eindtermen elasticiteit Domein D: Markt: De kandidaat kan in contexten analyseren dat keuzes en ruil die plaatsvinden worden gecoördineerd via de markt. Prijsvorming is het coördinatiemechanisme waarmee vraag en aanbod op elkaar worden afgestemd. De manier waarop prijsvorming plaatsvindt, is afhankelijk van de marktstructuur (marktvormen) en heeft gevolgen voor toetreding, welvaart en economische politiek. 1.5 Prijselasticiteit (alleen segmentelasticiteit) als een maat voor de relatieve verandering van de gevraagde hoeveelheid als gevolg van een relatieve prijsverandering. (2) 1.6 Het onderscheid tussen een prijselastische- en een prijsinelastische vraag.(1) 1.7 Inkomenselasticiteit (alleen segmentelasticiteit) als een maat voor de relatieve verandering van de gevraagde hoeveelheid als gevolg van een relatieve inkomensverandering. (2) 1.8 Het onderscheid tussen inferieure, normale en luxe goederen, in relatie met de waarde van de inkomenselasticiteit. (2) 1.14 De samenhang tussen prijs, afzet en totale opbrengst (omzet). (2) 1.15 De betekenis van de prijselasticiteit van de vraag voor de verandering van de totale opbrengst (omzet) bij prijsveranderingen. (2) 25