Jong & Oud ECONOMIE HAVO 4

Transcriptie

1 Jong & Oud ECONOMIE HAVO 4

2 Hoofdstuk 1: school of baantje

3 Gevangendilemma Laat de gevolgen van een keuze zien, waarbij een ander betrokken is Twee strategieën waaruit gekozen kan worden Tabel van een gevangendilemma geeft de mogelijke uitkomsten weer. Dominante strategie: strategie die tot stand komt, onafhankelijk van de keuze van de ander Optimale uitkomst: de best mogelijke uitkomst Sofie Ruimt op Ruimt niet op Tara Ruimt op 30 ; ; 10 Ruimt niet op 10 ; ; 60 Als Sofie niet opruimt en Tara wel, dan is Sofie 10 minuten bezig en Tara 70. Als Tara beslist ook niet op te ruimen zijn ze beiden 60 min elk bezig. Als ze beiden wel opruimen dan zijn ze elk 30 min bezig. Wat zou de dominante strategie van Tara zijn? En waarom?

4 Gevangendilemma De dominante strategie is niet opruimen: Als Sofie wel opruimt dan profiteert Tara ervan en is ze sneller klaar als ze niets doet Als Sofie niet opruimt en Tara wel, dan lift Sofie op haar mee en doet ze al het werk Niet opruimen is dus de meest logische keuze: de ander kan niet meeliften, en zij kan mogelijk profiteren. Alleen door overleg toe te staan óf door middel van dwang komt de optimale keuze tot stand. Sofie Ruimt op Ruimt niet op Tara Ruimt op 30 ; ; 10 Ruimt niet op 10 ; ; 60

5 Hoofdstuk 2 De Jeugd

6 Ruilen over tijd Inkomen kun je: Direct consumeren Sparen: het niet direct consumeren van een deel van het inkomen. Sparen Bij sparen wordt consumptie uitgesteld naar de toekomst Ontvangst van inkomen TIJD Besteding van inkomen Bij lenen wordt consumptie van inkomen naar voren gehaald Lenen Stroomgrootheid: gemeten over een periode (bv. een jaar). Denk aan inkomen Voorraadgrootheid: gemeten op een bepaald moment. Denk aan spaargeld of schuld Besteding van inkomen TIJD Ontvangst van inkomen

7 Hoofdstuk 3 Werken en Belasting betalen

8 Berekening inkomensheffing 1. Bepaal het bruto inkomen 2. Stel vast wat de aftrekposten zijn (uitgaven die je van het bruto inkomen mag aftrekken en waar geen belasting over betaald hoeft te worden.) 3. Bereken het belastbaar inkomen (bruto inkomen aftrekposten) 4. Bereken per schijf van box 1 (verdeel het inkomen over de juiste schijven) de te betalen belasting 5. Stel vast welke heffingskortingen er zijn (korting op de te betalen belasting/heffing) 6. Bereken de te betalen belasting (totale heffing van de schijven-heffingskorting) 7. Bereken het netto inkomen (bruto inkomen te betalen belasting)

9 Belastingstelsels 1. Progressief belastingstelsel: Hoe hoger het inkomen, hoe hoger het % belasting dat je betaalt Ø Inkomensverschillen worden kleiner 2. Proportioneel belastingstelsel: Iedereen betaalt het zelfde % belasting, ongeacht de hoogte van het inkomen. Ø Inkomensverschillen blijven gelijk 3. Degressief belastingstelsel: Hoe hoger het inkomen, hoe lager het % belasting dat je betaalt Ø Inkomensverschillen worden groter ØGemiddelde heffingstarief: (Inkomensheffing/brutoloon)x100% ØMarginaal heffingstarief: percentage heffing die je over je laatste euro betaalt.

10 Hoofdstuk 4 Inkomensongelijkheid

11 Lorenzcurve De lorenzcurve geeft de mate van ongelijkheid van de inkomensverdeling over personen weer. Deze ongelijkheid kan ook worden vastgesteld door te kijken naar de verhoudingen tussen de inkomens. Als deze verandert ten gunste van de lage inkomens, zij de verschillen kleiner geworden en is er nivellering (herverdeling van inkomen om deze gelijker te maken). Als de verschillen groter worden heet dit denivellering. (blz 27 Jong & Oud)

12 Lorenzcurve Altijd cumulatief % inkomen Absoluut gelijke verdeling Altijd cumulatief % personen 1. Bereken per groep het percentage van het totaal aan personen uit. 2. Bereken per groep het percentage inkomen van het totale inkomen uit 3. Bereken het cumulatief percentage personen uit (van boven naar beneden optellen) 4. Bereken het cumulatief percentage inkomen uit (van boven naar beneden optellen) 5. Teken deze punten in de grafiek van de Lorenzcurve.

13 Primair en secundair inkomen Primair inkomen: de bruto inkomens verdiend bij een productieproces (Loon, pacht, winst, huur, rente) Secundair inkomen = primair inkomen ingehouden belastingen & sociale premies + uitkeringen & subsiedies

14 Hoofdstuk 5 Waarde toevoegen Huiswerk hoofdstuk t/m 5.13

15 Productiefactoren Om een product te maken heb je in het productieproces de vier productiefactoren nodig. Deze leveren elk een beloning op: grond- en hulpstoffen Productieproces: inzet van productiefactoren Kapitaal: Arbeid: Natuur: Ondernemerschap: Huur + Rente Loon Pacht Winst Stoffen Garen Energie Bestelauto Atelier Atributen machines Arbeid Eindproduct Balans Opstellen: Resultatenrekening: webcollege webcollege Toegevoegde waarde/productiewaarde: de waarde die door het productieproces aan de grondstoffen is toegevoegd. Toegevoegde waarde = omzet inkoopwaarde grondstoffen

16 Hoofdstuk 6 Verzekeren Huiswerk hoodstuk t/m 6.22

17 Maak 6.1 t/m 6.3 Particulier en sociaal Mensen willen risico het liefst vermeiden, daarom kun je je tegen een risico verzekeren. De hoogte van de premie die voor de verzekering wordt gerekend is afhankelijk van de kosten van de verwachte schade en de kans dat de verzekeraar moet uitkeren. Particuliere verzekering Sociale verzekering - niet verplicht - verplichte deelname - je mag zelf kiezen of je je tegen dat risico verzekert - obv solidariteit: arm komt op voor arm etc. - overheid bemoeit zich niet met voorwaarden/premie - premie geheven naar draagkracht - premie hangt af van risico - niemand wordt uitgesloten - reisverzekering, fietsverzekering etc. - individuele risico niet van belang - WW, AOW etc

18 Volks- en werknemersverzekering Maak 6.4 t/m 6.5, 6.7, 6.8, 6.9, 6.10 Volksverzekering üverplicht voor alle mensen die in NL wonen üaow (Algemene Ouderdomswet) Iedereen vanaf 65 jr (wordt verhoogd naar 67 in 2023) Voor iedereen even hoog (sociaal minimum) en krijg je volledig als je 50 jaar in NL hebt gewoond üwlz (Wet Langdurige zorg) Vergoed langdurige zorg en psychiatrie üanw (Algemene Nabestaandenwet) Minimumuitkering voor kinderen onder 18 en partners bij overlijden üakw (Algemene Kinderbijslagwet) Voor huishoudens met kinderen <18 Werknemersverzekering üverplicht voor alle mensen in loondienst üww (Werkloosheidswet) üzw (Ziektewet) üwia (Wet Werk en Inkomen naar Arbeidsvermogen) üalleen voor mensen in loondienst üwordt betaald uit de belastinginkomsten & sociale premies

19 Maak 6.6 Zorgverzekeringswet Een particuliere verzekering, met kenmerken van een sociale verzekering Iedereen is verplicht de basis zorgverzekering af te sluiten bij een particuliere verzekeringsmaatschappij (Zilveren Kruis, CZ, AndersZorg etc.) Verzekeringsmaatschappijen moeten iedereen accepteren (geen risicoselectie) Premie: Aan de verzekeraar (kleine prijsverschillen door concurrentie) Inkomensafhankelijke premie (bij werknemers via de werkgever betaald, zelfstandigen en gepensioneerden betalen het zelf) Hulp bij het betalen van de premie voor lage inkomens dmv de inkomensafhankelijke zorgtoeslag (uitbetaald door de belastingdienst) Gebasseerd op draagkracht (zorgtoeslag voor de armen) en solidariteit (goede risico s de gezonde mensen- betalen mee aan de kosten van de slechte risico s de ouderen en zieken.

20 Zorgverzekering De hoogte van de premie hangt af van het risico dat de verzekeraar moet uitkeren en de hoogte van het uit te keren bedrag 50% van de verzekerden veroorzaken 98% van de kosten in de gezondheidszorg.

21 Risico, asymmetrische informatie & averechtse selectie ogoede risico s: verzekerden die weinig kosten veroorzaken (de gezonde mensen) oslechte risico s: verzekerden die veel kosten maken Maak 6.11 t/ 6.14 oasymmetrische informatie: bij het afsluiten van een verzekering, weet de verzekerde meer over het risico op kosten dan de verzekeraar. Bij het vaststellen van de premie gaat de verzekeraar uit van het gemiddelde bedrag en kans op uitkering. Wanneer iedereen dezelfde premie betaalt, dan subsidiëren (dekken) de goede risico s de kosten van de slechte risico s obij een niet verplichte verzekering zullen goede risico s de verzekering opzeggen: het is voordeliger om zelf de kosten te dragen dan verzekering te betalen. De slechte risico s zullen zich blijven verzekeren. Hierdoor zal de premie moeten stijgen. Dit proces noemen we averechtse selectie

22 Maak 6.15 Moreel wangedrag owanner je weet dat je verzekerd bent is de kans groter dat je je onverantwoordelijk gaat gedragen. obijvoorbeeld: gezondheidsrisico s nemen, voor elke kuch naar de huisarts etc. odit zorgt voor hogere kosten voor de verzekeraar omoreel wangedrag of moral hazard kun je tegengaan door een eigen risico in te stellen. De verzekerde moet dan het eerste deel van de kosten zelf betalen. oeen voorbeeld van eigen risico zie je bij de ziektekostenverzekering: de eerste 385 aan kosten van de zorg moet je zelf betalen

23 Maak 6.16 t/m 6.22 Verzekeren voor nu of later oomslagstelsel: okapitaaldekkingsstelsel: ontvangen premies worden gebruikt om de kosten in dat jaar te betalen. (zorgverzekering, schade verzekeringen) ontvangen premies worden belegd om in de toekomst aan de inleggers te kunnen betalen (pensioen, AOW, levensverzekering) ohet kapitaaldekkingsstelsel is een voorbeeld van ruilen over de tijd!

24 Hoofdstuk 7 Het Huishouden Huiswerk 7.1 t/m 7.17

25 Maak 7.5 t/m 7.17 Koopkracht van een huishouden ocpi: consumentenprijsindex cijfer ocbs doet budget onderzoek: we houden rekening met de prijsverandering van alle producten en hoeveel van het inkomen gemiddeld aan die producten wordt besteed. Hoe geven we 1000 uit? Wel % gaat naar hypotheek/huur, eten, uitgaan, kleding, reizen etc.? ogewogen indexcijfer =! ($%&'(&)*+,-./ 0 '(1%0,'2*%/)!$%&'(&)*+,-./%( oσ = de som van okoopkracht stijging of daling berekenen: '(1%0,'2*%/ (.?'(++@ '(A.?%( B/'2)'(1%0 x 100

26 Hoofdstuk 8 Senioren Huiswerk 8.1 t/m 8.22

27 De AOW oalgeme ouderdomswet ostap voor stap opgehoogd tot 67 in 2023 ouitkering afhankelijk van hoelang je in NL woont, inkomen van eventuele partner en of je samenwoont oalleenstaande AOW-er ontvangt maximaal 70% van het minimumloon. ogefinancierd via een omslagstelsel

28 Maak 8.1 t/m 8.7 Totale bevolking Participeren overgrijzing: het aantal actieven (werkenden) ten opzichte van de inactieven (niet werkenden met een uitkering) verandert. Jonger dan 15 jaar 15 jaar tot AOW-gerechtigde leeftijd (potentiele beroepsbevolking AOW Gerechtigden oer komen meer inactieven waarvan de premies voor de uitkeringen ingebracht moeten worden door de actieven. Beroepsbevolking Niet beroepsbevolking Participatiegraad: beroepsbevolking in % van de potentiele beroepsbevolking Werkloze beroepsbevolking Werkzame beroepsbevolking Formule: F%/.%B)F%G.@A'(& B.-%(-'%@% F%/.%B)F%G.@A'(& x 100% Werknemers Zelfstandigen

29 Maak 8.8 t/m 8.9 Bedrijfspensioen osparen via een (verplicht) bedrijfspensioen ohoogte pensioen is afhankelijk van: o Hoelang je hebt gewerkt o Hoeveel premie je hebt betaald o Hoe goed de beleggingen zijn gegaan van een pensioenfonds

30 Maak 8.10 t/m 8.22 Waardevast of Welvaartsvast? oaow/pensioen stijgt evenveel als het inflatiepercentage: waardevast oaow/pensioen stijgt evenveel als de stijging van de cao-lonen: welvaartsvast obij crisis: pensioenen niet verhogen (koopkracht van gepensioneerden daalt) KIJKEN: Het pensioensprookje

31 Hoofdstuk 9 Ruilen tussen generaties Huiswerk 9.1 t/m 9.16