Facts Series. Banaan. het groene goud van het Zuiden

Transcriptie

1 Facts Series Banaan het groene goud van het Zuiden

2 Samenvatting Inhoudsopgave Samenvatting 3 Feiten en cijfers 4 Hoofdstuk 1: Banaan, het groene goud van het Zuiden 5 Wereldwijd kent en eet iedereen bananen. Met een jaarlijkse productie van 145 miljoen ton in meer dan De voorouders van de moderne banaan landen en een economische waarde van 44,10 miljard dollar, vormen bananen het vierde belangrijkste Daarom zijn de bananen krom 7 voedselgewas ter wereld. De banaan vindt zijn oorsprong in Azië, maar werd lang geleden ingevoerd in Afrika, waar ze nu een belangrijke bron van voedselzekerheid geworden is. Een derde van alle bananen wordt Een gebakken banaan of eentje uit het vuistje? 8 geteeld in Azië, een derde in Latijns-Amerika en een derde in Afrika. 20% van de wereldproductie is afkomstig De Oost-Afrikaanse hooglandbananen 11 van Burundi, Rwanda, Democratische Republiek Congo, Oeganda, Kenia en Tanzanië en wordt gekweekt Hoofdstuk 2: Banaan, een belangrijk onderdeel van de wereldeconomie 12 op velden van 0,5-4 ha groot. Slechts 15% van de wereldwijde bananenproductie wordt geëxporteerd naar Productie en export van banaan 13 westerse landen, wat betekent dat 85% van de bananen door kleine boeren wordt geteeld voor eigen consumptie en verkoop op lokale en regionale markten. Aangezien bananen als basisvoedsel dienen voor 20 Groen geplukt en pas rijp in onze winkel 15 miljoen mensen in Oost-Afrika en voor 70 miljoen in West- en Centraal-Afrika, is Afrika zeer afhankelijk van Gros Michel en Cavendish, de lievelingen van het Westen 16 de bananenteelt, zowel voor voedselzekerheid, inkomen als werkzekerheid. Toch blijven de teeltopbrengsten Banaan: van belangrijk voedsel tot alcoholische drank, schoenen en draagzakken 17 schommelen rond 9% van hun maximale capaciteit, ondermeer wegens suboptimale landbouwcondities, Hoofdstuk 3: Bedreigingen voor de bananenproductie loeren om de hoek 22 zoals droogte en gebrek aan bodemnutriënten, maar vooral door allerlei ziektes en plagen die de planten aanvallen. Deze infecties zorgen voor een gedeeltelijke en soms zelfs totale vernietiging van de velden. De De Panamaziekte vernietigde nagenoeg compleet Gros Michel en bedreigt nu ook de Cavendish -banaan 23 schimmel Fusarium oxysporum is vooral een grote bedreiging voor de Cavendish -exportbananen. In Azië en Zuidoost-Afrika komt de productie op de grote plantages hierdoor in het gedrang en dreigt de export van De bladvlekkenziekte veroorzaakt een sterke daling in opbrengst 24 bananen volledig stil te vallen. In Latijns-Amerika is deze schimmel nog niet aanwezig. Andere belangrijke ziekteverwekkers Virussen bedreigen de bananenteelt wereldwijd 26 zijn de schimmel Mycosphaerella fijiensis die de bladvlekkenziekte Black Sigatoka veroorzaakt, de bacterie Xanthomonas campestris, virussen, nematoden en snuitkevers. De bacterie Xanthomonas is de grootste vijand van de banaan in Afrika 27 Om de voedselzekerheid in Afrika, Azië en Latijns-Amerika enerzijds en de wereldwijde export van bananen Kleine wormpjes, grote problemen 28 anderzijds in de toekomst te blijven garanderen, is er dringend nood aan verbeterde bananenvariëteiten met De snuitkever, een onderschatte vijand? 29 verhoogde opbrengst en voedingswaarde en die resistent zijn tegen alle belagers. Momenteel worden deze Hoofdstuk 4: Biotechnologie kan de banaan beschermen tegen zijn vijanden 30 verbeterde bananenvariëteiten voornamelijk via klassieke veredeling (kruisen) ontwikkeld, maar dit veredelingsproces De boer als beschermheer van zijn veld en bananenplanten 31 is echter niet eenvoudig en neemt veel tijd in beslag. De meest geconsumeerde bananensoorten zijn immers triploïd (bevatten drie sets van chromosomen), zaadloos en steriel. Men schat dat het selecteren Wie van de drie: monocultuur, mengcultuur of gewasrotatie? 33 van de ouderplanten, het kruisen en uitpikken van de beste nakomelingen (hybriden) en het verspreiden Zijn chemische, biologische of fysische bestrijdingsmiddelen de redders voor de banaan? 33 ervan naar de boeren minstens 17 jaar duurt. Daarnaast zullen karakteristieke eigenschappen, zoals smaak Een werk van lange adem: het ontwikkelen van resistente bananen tegen ziekten en plagen via kruisingsprogramma s 35 en geur, in de nieuwe hybriden niet altijd identiek zijn met de huidige bananenvariëteit waardoor ze niet altijd door de consument geapprecieerd worden. Daarom wordt geprobeerd ziekteresistenties ook via biotechnologie en genetische bananentransformatie te introduceren. Deze technieken zorgen er niet alleen voor dat Monnikenwerk: Veredelen van bananen in de praktijk 37 nieuwe resistente variëteiten vlugger ontwikkeld kunnen worden, maar ook dat de bananen één specifiek Genetische transformatie van banaan: de praktijk 41 kenmerk erbij krijgen met behoud van al hun oorspronkelijke eigenschappen. Bovendien kunnen een aantal Welke GGO-bananen bieden toekomstperspectief? 43 ziektes enkel op deze manier bestreden worden. In het geval van de bacterie Xanthomonas campestris en Hoofdstuk 5: Banaantjes met extra vitamine A 46 het Banana bunchy top -virus is geen enkele variëteit gekend met een vorm van resistentie, waardoor het inkruisen met resistentiegenen afkomstig van bananen onmogelijk is. Tegenwoordig worden de verschillende 6. Besluit 48 genomen van banaan zo goed mogelijk in kaart gebracht en de verschillende eigenschappen aan hun genen 7. Referenties 50 verbonden. Op die manier zal het in de toekomst mogelijk zijn om zowel met klassieke veredeling als met biotechnologie nieuwe, verbeterde bananenvariëteiten te genereren, die bijdragen tot een duurzame, milieuvriendelijke en economisch rendabele landbouw. Cover foto van Brigitte Uwimana, IITA 3

3 Cijfers en Feiten In 2013 werd ongeveer 145 miljoen ton bananen geproduceerd in meer dan 130 landen en op meer dan 11 miljoen hectaren land. Jaarlijks worden meer dan miljard (bak)bananen geconsumeerd, wat banaan wereldwijd het vierde belangrijkste voedingsgewas maakt na maïs, rijst en tarwe. Bananen zijn een zeer belangrijk voedingsbestanddeel voor meer dan 400 miljoen mensen. Ze staat in voor gemiddeld 15% tot 27% van hun dagelijkse calorieën. Van de bananenproductie wordt 85% lokaal verhandeld en slechts 15% geëxporteerd. De commerciële plantages bevinden zich hoofdzakelijk in Zuid- Amerika. Export van bananen gebeurt voornamelijk naar Noord-Amerika en Europa. De twee topproducenten van bananen, India en China, exporteren nagenoeg niets, maar zorgen samen toch voor 35% van de wereldwijde opbrengst. De hooglanden van Oost-Afrika produceren evenveel bananen voor lokale consumptie als alle multinationale plantages samen voor export. West- en Centraal-Afrika produceren 50% van alle bakbananen in de wereld. De bananen die in het Westen geïmporteerd en geconsumeerd worden zijn het resultaat van jarenlange selectie door de mens, die startte met de oorspronkelijke wilde variëteiten die geen vruchtvlees maar enkel zaad produceerden. Nu blijven enkel kleine, zwarte smaakloze stipjes over in de eetbare zaadloze variëteiten. 1 Er zijn honderden wilde bananenvariëteiten, maar 99% van de verkochte bananen in de westerse supermarkten zijn genetisch identieke Cavendish -vruchten. De schimmel Fusarium oxysporum die de commerciële productie van de Gros Michel -variëteit volledig uitroeide, bedreigt nu ook de export van de Cavendish - banaan. De meeste lokale bananenvariëteiten die in Afrika geconsumeerd worden zijn resistent aan Fusarium maar gevoelig voor de bacterie Xanthomonas campestris, het Banana bunchy top -virus, nematoden en snuitkevers. Vandaag kennen we de banaan als een vlezige, zachte en zoete vrucht die bijna in iedere fruitmand van een westers gezin voorkomt. De oorspronkelijke bananen waren echter De meeste eetbare bananen zijn triploïd, steriel en zaadloos. Resistenties tegen nauwelijks te eten en bevatten heel veel zaden. Door toedoen van menselijke selectie hebben ziektes ontwikkelen is daarom zeer moeilijk via klassieke veredeling, maar de huidige bananen geen of nauwelijks nog zaden, wat vooral een voordeel is bij het eten van biotechnologie kan helpen. banaan als fruit of groente. Het ontbreken van zaden is echter ook een groot nadeel omdat Van de Oegandese kinderen jonger dan 5 jaar kampt 73% met bloedarmoede. bananen niet meer via zaad kunnen voortgeplant worden en dus volledig afhankelijk zijn van Daarom worden genetisch gewijzigde bananen met verhoogde gehaltes aan vitamine vegetatieve vermenigvuldiging. De genetische basis dan ook zeer eng geworden. A en ijzer ontwikkeld. 5 (Figuur: Bananen in Tanzanië (Bron: R. Swennen, IITA)) Banaan, het groene goud van het Zuiden Banaan, het groene goud van het Zuiden

4 Figuur 1.1: De struik, tros en vrucht van Musa acuminata (Bron: H. Mduma, M. Batte, R. Swennen, IITA) Figuur 1.2: De tros en vrucht van Musa balbisiana (Bron: R. Swennen en M. Batte, IITA) De voorouders van de moderne banaan Volgens de plantensystematiek behoort de banaan tot het genus Musa 1, 2. Over de oorsprong van de naam zijn letterkundigen het niet volledig eens: ofwel zou Carl Linnaeus de naam gegeven hebben als eerbetoon aan Antonius Musa, fysicus en dokter van Keizer Augustus (eerste eeuw voor Christus), ofwel werd de naam afgeleid van het Arabische woord Mauz. Bijna alle moderne, eetbare bananen zijn afkomstig van twee zadenproducerende voorouders, Musa acuminata en/of Musa balbisiana 3. De Musa acuminata is afkomstig van de regio Maleisië, Indochina en Australië, maar werd vermoedelijk voor de eerste maal actief geteeld in Papoea-Nieuw-Guinea rond 8000 voor onze jaartelling. Deze soort houdt van een tropisch klimaat en plant zich voort zoals een doorsnee plant via zaden. Bananenplanten kunnen zich echter ook op een ongeslachtelijke manier of vegetatief voortplanten door het vormen van zijscheuten. De Musa acuminata zorgt voor eetbare bananen die een zoete smaak hebben en een belangrijke voedselbron zijn voor wilde dieren, zoals vleermuizen, vogels, muizen, ratten en apen. De Musa balbisiana vindt zijn oorsprong in Zuidoost-Azië en groeit voornamelijk in ravijnen en tropische groenblijvende bossen tot op een hoogte van 1100 meter. De vruchten zijn klein, blauwgrijs en bevatten zeer veel zaden. Zowel M. acuminata als M. balbisiana worden niet door de mens gegeten wegens de onverteerbare zaden en gebrek aan vruchtvlees. De vruchten zijn zeer klein en wegen slechts 2 tot 5 gram, in tegenstelling tot de moderne, eetbare bananen die 200 gram kunnen bereiken. Spontane kruisingen tussen de wilde variëteiten Musa acuminata en/of Musa balbisiana leidden tot zaadloze planten 4. Dit voor de mens zeer interessante kenmerk werd opgemerkt. Vervolgens werden specifieke kruisingsprogramma s met de vruchtbare, wilde bananenplanten opgezet en ontstonden de baken kookbananen. Honderden zaadloze bananenvariëteiten werden op die manier geselecteerd 4. Daarom zijn de bananen krom De bananenplant, die soms verkeerdelijk boom genoemd wordt, is een kruid, maar dan wel de grootste ter wereld. De stam van de bananenplant is in feite een pseudostam of valse stam opgebouwd uit de bladschedes van de bananenbladeren die ontspruiten uit de wortelstam. Alle bladschedes samen vormen een opeenstapeling van verticale bijna concentrische lagen. Bananenplanten groeien op bijna alle bodems, zolang de grond minstens 60 cm diep en niet te compact is en voldoende watertransport toelaat. Daarnaast houdt een bananenplant van warmte (27 C) en vochtigheid (minstens 2000 mm/jaar). Er zijn echter ook variëteiten die in een gematigd klimaat kunnen groeien, weliswaar als sier- of vezelbanaan. Elke pseudostam vormt één bloeiwijze. Door de zwaartekracht buigt de vruchtstengel om en aan het uiteinde vormt zich een bloemknop die fluweelrood is bij de exportbanaan. De typische paarse kegel van de knop blijft onveranderd, maar de schutbladeren vallen af en er vormen zich kleine witte bloemen in dubbele rijen. De eerste 5 tot 15 rijen zijn vrouwelijke bloemen Banaan, het groene goud van het Zuiden 7

5 Figuur 1.3: Jonge tros van de Cavendish -banaan. (Bron: FABI, Zuid-Afrika) waaruit de vruchten groeien. De overige mannelijke bloemen zijn volledig overbodig, want bananen worden gevormd zonder bestuiving van de vrouwelijke bloemen. De zich ontwikkelende vruchten groeien naar het licht, waardoor ze zich tegen de zwaartekracht in draaien, aangezien de vruchtstengel ondersteboven hangt, en een kromme vorm aannemen. Daarom zijn bananen dus krom. Zodra de vruchten rijp zijn, wordt de pseudostam omgehakt en kan de tros geoogst worden. Aan de basis van de plant hebben zich echter al nieuwe scheuten gevormd en kunnen de dochterplanten de productie overnemen, terwijl de wortelknol overblijft. De moederplant wordt aldus vervangen, daar de scheuten of uitlopers genetisch identiek. Door deze zijdelingse scheutvorming worden bananenplantages gemiddeld zes tot 30 jaar oud. De individuele planten zullen in die periode wel van plaats veranderen. Omdat de eetbare bananen geen zaden bevatten, moeten de scheuten van het onderste stamgedeelte door de boer geselecteerd worden om een nieuw veld aan te planten. Verder is de bloei niet afhankelijk van seizoenen waardoor het hele jaar door verse bananen kunnen geoogst worden. Gecultiveerde bananenplanten variëren in hoogte naargelang variëteit en groeicondities. De meeste variëteiten worden ongeveer 3-4 meter hoog, zoals de Cavendish -banaan, maar de vorige exportbanaan Gros Michel bereikt een hoogte van 7 meter. De bladeren van de bananenplant kunnen 2,7 meter lang en 60 cm breed worden, maar worden door de wind gemakkelijk gescheurd. Een gebakken banaan of eentje uit het vuistje? Wereldwijd wordt door kleine boeren in het Zuiden een enorme diversiteit aan bananen geteeld en geconsumeerd. Bananen kunnen ingedeeld worden in kook-, bak-, bier- en dessertbananen, al kan deze indeling en de interpretatie ervan van plaats tot plaats verschillen. In Zuidoost-Azië wordt minder een onderscheid gemaakt tussen bak- en dessertbananen, omdat de vruchten daar zowel rauw als gebakken gegeten worden 5. Tenslotte bestaan er ook vezel- en sierbananen. Bakbananen (of plantains in het Engels) komen oorspronkelijk uit de Filipijnen en Indonesië. Ze groeien nu voornamelijk in de tropische klimaten van West- en Centraal-Afrika en Latijns-Amerika. Ze worden weleens de pasta of de aardappel van het Zuiden genoemd, gezien ze een zeer belangrijk onderdeel van de dagelijkse voedselvoorziening zijn. De smaak van de bakbananen verschilt op elk ontwikkelingsstadium en de kleur van de vrucht varieert van crèmekleurig, gelig tot lichtroze. Wanneer de schil groen tot geel is, is de bakbanaan zeer zetmeelrijk en wanneer de kleur verandert naar bruin en zwart, krijgt de bakbanaan een veel zoetere smaak en een bananengeur. Bakbananen zijn doorgaans langer en hebben een dikkere schil dan de dessertbananen die we kennen. Ze worden meestal als groenten gegeten, zijn zeer voedzaam en zijn een goede bron van kalium, vitamine A en vitamine C. Bakbananen zijn ook te vinden in westerse winkels. De zoete vrucht die als fruit gegeten wordt is de dessertbanaan. Deze is veel zoeter, heeft een dunnere schil en is kleiner dan de bakbananen. Deze vlezige en zachte vrucht bevat geen vetten en bestaat voor 70% uit water en 27% uit suikers of koolhydraten (90 kcal/100 g). Verder is de dessertbanaan rijk aan kalium, fosfor, calcium, ijzer, en de vitamines A, B6 en C. Mensen allergisch aan latex kunnen reacties krijgen na het eten van bananen 6. Rijpe bananen bevatten ook serotonine, dopamine en norepinefrine 1. Deze componenten hebben een positieve invloed op de gemoedstoestand van de mens. MUSA ACUMINATA (Aziatische banaan) AA (vruchtbaar) MUSA BALBISIANA (Aziatische banaan) BB (vruchtbaar) In Zuid-Amerika, Azië, Indië en Afrika worden alle delen van de bananenplant, dus zowel de wortels, pseudostam, bladeren als de bloemen gebruikt in de lokale en traditionele geneeskunde 7. Zo wordt de bananenschil gebruikt bij de verzorging van brandwonden en voor de bevordering van wondheling. De binnenkant van de schil zou de jeuk van muggenbeten verzachten en bloemenextracten worden gebruikt bij oogproblemen. Verder worden bananen aangewend bij de behandeling van ontstekingen, reuma, suikerziekte en koorts 1, 7. Ze zijn ook zeer geschikt voor mensen met een hoge bloeddruk, aangezien ze zoutarm maar kaliumrijk zijn. Naast de indeling volgens de uiterlijke kenmerken worden bananensoorten ook volgens hun genetische basis ingedeeld. De genetica is echter complex. Bananensoorten worden gegroepeerd, afhankelijk van het aantal chromosomen en hun oorsprong (zie kaderstuk). De meeste bananensoorten zijn afkomstig van de voorouders Musa acuminata met het A-genoom en Musa balbisiana met het B-genoom. De meerderheid van de eetbare bananen zijn triploïden en bevatten dus drie sets van chromosomen. Ze zijn steriel met AAA-genomen (dessert- en hooglandbananen), AAB-genomen (bak- en sommige dessertbananen) en ABB-genomen (kookbananen). Dikwijls gebeuren er echter ook uitwisselingen tussen de A- en B-genomen. A = 1 haploïd set van chromosomen afkomstig van Musa acuminata B = 1 haploïd set van chromosomen afkomstig van Musa balbisiana HYBRIDE BANAAN AAB, ABB, AAA (steriel) 9 Figuur 1.4: Kruisingsschema voor het ontstaan van triploïde hybride bananen Banaan, het groene goud van het Zuiden etc.

6 DE A- EN B-GENOMEN IN DETAIL BEKEKEN De kennis van het genoom, de DNA-sequentie, van banaan is zeer belangrijk. Zo kunnen genen geïdentificeerd worden die, bijvoorbeeld, fruitkwaliteit of droogteresistentie bepalen, maar ook genen die natuurlijke resistentie bezorgen tegen ziektes veroorzaakt door bacteriën, virussen, schimmels en nematoden. Verder wil men ook het volledige ontwikkelingsproces in kaart brengen. Bananen worden groen geoogst en pas na transport en na behandeling met ethyleen verder gerijpt. Bij dit rijpingsproces blijken nu 597 genen betrokken te zijn, die verantwoordelijk zijn voor het wijzigen van de celwand, of de zetmeel- en suikerconcentraties, enz. In de Musa familie zijn er vier genomen aanwezig die alle afkomstig zijn van wilde variëteiten: Musa acuminata [A-genoom, diploïd (2n = 2x) met 22 chromosomen] 8, Musa balbisiana [B-genoom, 2n = 2x = 22 chromosomen], Musa schizocarpa [S-genoom, 2n = 2x = 22 chromosomen], en Musa textilis [T-genoom, 2n = 2x = 20 chromosomen]8. Aangezien de meeste bananen echter kruisingen zijn van de wilde diploïden Musa acuminata en Musa balbisiana 9-11, zijn verschillende combinaties van de A- en B-genomen 12 ontstaan. De Oost-Afrikaanse hooglandbananen In het gebied rond de grote meren in Afrika groeit een zeer specifieke soort banaan, de Oost-Afrikaanse hooglandbanaan (AAA groep). Deze groep bestaat uit ongeveer 70 variëteiten die onderverdeeld worden in bier- en kookbananen of matoke. Deze hooglandbananenplantages komen voor in de regio rond het Victoriameer in Oeganda, in de Kilimanjaro regio s van Tanzanië, in Burundi, Rwanda en de hooglanden van Oost-Congo en West-Kenia. Deze hooglandbananen zijn eenvoudig te herkennen aan de talrijke zwarte vlekken op de pseudostam. Deze middelgrote banaan wordt groen geoogst. Het vruchtvlees is wit en eerder hard, maar eerder romig en geel gekleurd eens de banaan rijp is. De Oost-Afrikaanse hooglandbananen zijn zó belangrijk voor de plaatselijke bevolking, dat matoke synoniem staat voor voedsel in Oeganda. Ze zijn een voorname voedselbron, vooral in de periodes waarin andere oogsten schaars zijn. Teelt en bereiding worden hoofdzakelijk door vrouwen gedaan. Omdat deze vruchten niet langdurig kunnen bewaard worden, drogen en vermalen de vrouwen een deel van deze bananen tot bloem, die dan als babyvoeding gebruikt wordt. In Oeganda, is Matoke één van de nationale gerechten. Hiervoor worden de hooglandbananen geschild, gewikkeld in de bladeren en in een kookpot gelegd boven de stengels van een bananenplant die ervoor zorgen dat het fruit boven het waterniveau ligt. Na een paar uren stomen boven een houtvuur, met af en toe toevoeging van water, wordt het vruchtvlees zacht en oranje. Het vruchtvlees wordt samen met de bladeren gepureerd en met een stukje vlees, een groentensaus of gemalen pinda s geserveerd. In 2012 werd de sequentie van het A-genoom van de DH-Pahang cultivar bepaald 13. De DH-Pahang banaan is een homozygoot of dubbele haploïd (AA) van het M. acuminata genotype. Eén haploid genoom telt 11 chromosomen, dus 2n telt 22 chromosomen. Van dit A-genoom werd 90% van de sequentie bestaande uit 523 megabasen bestudeerd. Men identificeerde genen die coderen voor een eiwit. Daarnaast bestaat de helft van het A-genoom uit transposons of springende genen 13. Eén jaar later, in 2013, werd ook het B-genoom ontrafeld 8. Voor deze sequentieanalyse werd het diploïde genoom van de Musa balbisiana cultivar Pisang Klutuk Wulung gebruikt. Deze cultivar vertoont gedeeltelijke resistentie tegen de black leaf streak schimmel. Via de sequentie wil men de resistentiegenen identificeren. Dit B-genoom is 21% kleiner dan het A-genoom en bevat genen die coderen voor eiwitten, wat ongeveer overeenkomt met hetzelfde aantal genen als het A-genoom. Het B-genoom draagt voornamelijk bij tot de sterkte van de plant en tolerantie voor biotische en abiotische stressfactoren. Figuur 1.5: De Oost-Afrikaanse hooglandbanaan Figuur 1.6: Matoke bananen na stomen uit Oeganda. (Bron. R. Swennen) (Bron: R. Swennen) Banaan, het groene goud van het Zuiden 11

7 Productie en export van banaan In 2013 werden meer dan 145 miljoen ton bananen geteelt in meer dan 130 landen op een oppervlakte van meer dan 11 miljoen hectare 14 (Tabel 1, Figuur 2.2). De topproducenten zijn India, met ongeveer 27 miljoen ton (overeenkomend met 19% van de totale productie), en China met 12 miljoen ton (8% van de totale productie). Oeganda is de derde grootste producent met ongeveer 9,5 miljoen ton (kook- en bier)bananen, gevolgd door de Filipijnen (8,6 miljoen ton) en Brazilië (6,9 miljoen ton). bron van inkomen. In Oeganda, bijvoorbeeld, zijn meer dan 13 miljoen mensen afhankelijk van banaan voor voedsel, inkomen en werk. De AAA-groep Cavendish -banaan is de meest geteelde soort en is goed voor 28% van de lokaal geconsumeerde vruchten. Daarnaast wordt vooral de AAB-subgroep van bakbananen geteeld voor consumptie in West-Centraal-Afrika en Zuid- en Centraal-Amerika (21%). Met andere woorden, twee van de 50 erkende subgroepen zijn verantwoordelijk voor meer dan 60% van de totale productie Banaan, een belangrijk onderdeel van de wereldeconomie Opmerkelijk is dat de grootste producenten Indië en China nagenoeg geen bananen uitvoeductie volledig gedomineerd door de Cavendish Ondanks de grote diversiteit, wordt de exportproren. Van de wereldwijde productie werd in 2012 bananen (zie verder), een groep zoete bananenvariëteiten die in het veld heel sterk op elkaar ge- slechts ongeveer 15% (of 20 miljoen ton) geëxporteerd 14. De overgrote meerderheid van de lijken en eens verpakt niet te onderscheiden zijn. bananen wordt geteeld voor eigen consumptie Commerciële bananenplanten worden vaak op of lokale verkoop op het land of in de tuintjes grote plantages geteeld. Bijna 70% van de volledige exportmarkt is in handen van slechts 10 van kleine boeren. Door de zeer grote verscheidenheid aan variëteiten blijft de rijke diversiteit landen. De grootste uitvoerder is het Zuid-Amerikaanse land Ecuador 14 (Figuur 2.2, Tabel 1) met behouden. Bananen kunnen het hele jaar geoogst worden, waardoor ze een constante bron ongeveer 5,2 miljoen ton bananen of 26% van de van voedsel en voor de kleine boer een continue totale export. Ecuador produceert ongeveer 6,5 miljoen ton bananen, wat betekent dat ongeveer 80% van de productie geëxporteerd wordt. De Filipijnen met ongeveer 2,6 miljoen ton of 14% van de totale exporthoeveelheid zijn de tweede grootste uitvoerder. De top vijf wordt vervolledigd met Guatemala (2 miljoen ton of ongeveer 10%), Costa Rica (1,9 miljoen ton of ongeveer 10%) en Colombië (1,8 miljoen ton of ongeveer 9 %). Voor commerciële doeleinden worden dessertbananen hoofdzakelijk in Zuid-Amerika en de Caraïben gegroeid, kookbananen in Azië en bakbananen in Centraal- en West-Afrika en in Zuid- en Centraal-Amerika 4. In 2013 waren vijf bedrijven verantwoordelijk voor 44% van de in- 13 (Figuur: Geoogste Cavendish -bananen in Suriname (Bron: R. Swennen)) Figuur 2.1: Exportbananen ( Cavendish ) worden ingepakt voor transport Banaan, het groene goud van het Zuiden in Zuid-Afrika (Bron: FABI, Zuid-Afrika)

8 ternationale handel: Chiquita (13%), Del Monte (11%), Dole (11%), Fyffes (6%) en Noboa (2%). De overige 56% werd verhandeld door nationale kleinere bedrijven die hun vruchten ofwel aan de grote bedrijven of direct aan de kleinhandelaar verkochten (www. bananalink.org.uk). Vanzelfsprekend komen totaal andere landen voor in de lijst van importlanden. In 2012 importeerde de Verenigde Staten ongeveer 4,6 miljoen ton bananen, België 1,32 miljoen ton en de Russische federatie 1,26 miljoen ton. Duitsland en Japan vervolledigden de top vijf met ook elk een import van meer dan één miljoen ton. Antwerpen is de belangrijkste haven voor bananenimport. Na het rijpingsproces worden 94% Tabel 1: Overzicht van de wereldwijde productie, export en import van (bak)bananen Land Indië China Oeganda Filipijnen Brazilië Ecuador Colombië Indonesië Kameroen Ghana Totale productie in de wereld Productie (Miljoen ton) in ,6 12,4 9,5 8,6 6,9 6,5 5,4 5,4 5,2 3,8 Land Ecuador Filipijnen Guatemala Costa Rica Colombië 145 Totale export in de wereld van de geïmporteerde bananen vanuit Antwerpen terug geëxporteerd, met een totale waarde van 1,3 miljard Euro, waarvan 26% in andere landen van de Europese Unie terecht komt (18% in Duitsland, 12% in Groot-Brittannië en 8% in Italië). De banaan blijkt de meest geëxporteerde en geconsumeerde vrucht ter wereld te zijn. De jaarlijkse consumptie per inwoner bedraagt 12 kg in de Verenigde Staten, 8 kg in Japan, 5 kg in China en 3 kg in Rusland. In de Europese Unie vertegenwoordigen bananen ongeveer 11% van alle gegeten vruchten en zijn vooral door de inwoners van Noord-Europa geliefkoosd. De Zweden eten ongeveer 19 kg bananen per jaar per inwoner, de Britten 12,5 kg, de Fransen 8,5 kg en de Belgen gemiddeld 8 kg. Export (Miljoen ton) in ,2 2,6 2 1,9 1,8 Land Verenigde Staten België Russische Federatie Duitsland Japan Verenigd Koninkrijk Italië Iran Frankrijk Canada 19,7 Totale import in de wereld Import (Miljoen ton) in 2012 Aangezien niet alle landen een duidelijk onderscheid maken tussen de hoeveelheid geproduceerde bananen en bakbananen, werden hier totale hoeveelheden opgeteld 14. 4,6 1,3 1,3 1,2 1,1 0,6 0,6 0,6 0,6 0,5 19,7 Andere 34,31% Gana 2,59% Kameroen 3,61% Figuur 2.2: Overzicht van de wereldwijde productie, export en import van (bak)bananen. Productie Export Import Indonesië 3,7% Colombië 3,73% Ecuador 4,52% Brazilië 4,76% Indië 19,03% China 8,54% Oeganda 6,56% Filipijnen 8,65% Figuur 2.3: De exportbananen worden voor verpakking groen geoogst. (Bron: R. Swennen) Andere 31,22% Colombië 9,31% Groen geplukt en pas rijp in onze winkel Costa Rica 9,57% Guatemala 10,08% Ecuador 26,39% Filipijnen 13,43% Andere 30,72% Canada 2,82% Frankrijk 3,1% Iran 3,17% Italië 3,42% Verenigd Konikrijk 5,71% Japan 5,83% Duitsland 6,44% VS 24,92% Exportbananen zijn eerst groengeel van kleur om daarna naar bruingeel te verkleuren tijdens het rijpen. Net zoals iedere vrucht is de smaak en de textuur van een aan de plant gerijpte banaan het best. Bij het bepalen van het ideale oogstmoment moet echter ook rekening gehouden worden met het transport van veld naar consument. Rijp geoogst fruit is zachter dan onrijp fruit en wordt dus gemakkelijker beschadigd tijdens het transport. De houdbaarheid van rijp geoogste bananen is ook belangrijk en bedraagt amper 7 tot 10 dagen, wat te kort is om de lange afstand tussen de tropische gebieden tot aan de westerse consument te overbruggen. Daarom worden exportbananen steeds onrijp en groen geplukt, worden de vruchten voorzichtig behandeld en koel bewaard (13,5 tot 15 C) en wordt de duur van hun vervoer zo kort mogelijk gehouden. Men wil namelijk voorkomen dat het hormoon ethyleen, dat aangemaakt wordt door de rijpende vrucht, het rijpingsproces in gang zet. Na het transport worden de bananen in speciale kamers gerijpt die met ethyleen gevuld worden bij een temperatuur van 17 C. De geïmporteerde bananen worden zo dicht mogelijk bij de consument, in het importerende land, gerijpt. De mooie gele kleur van de bananen in de westerse supermarkten wordt dus bekomen door een Banaan, het groene goud van het Zuiden 15 België 7,11% Russische Federatie 6,76%

9 Figuur 2.4: Gros Michel bananen op de markt in Tanzanië (Bron: R. Swennen) geïnduceerd rijpingsproces, dat de smaak en de textuur van de banaan bepaalt. De behandeling blijkt essentieel te zijn want groene bananen die nooit met ethyleen behandeld worden zullen niet volledig rijpen voordat ze rotten. clamecampagnes werden zelfs opgezet om aan te geven dat bananen voor iedereen, ook baby s, goed waren en dat ze op elk moment van de dag konden gegeten worden. Tot in de jaren 1950 was Gros Michel een zeer belangrijk exportproduct, vooral naar de Verenigde Staten en Europa, maar werd reeds sinds het begin van de jaren 1900, bedreigd door de schimmel Fusarium oxysporum (zie Hoofdstuk 3). Deze schimmel dook voor het eerst op in Panama en verspreidde zich vlug over heel de wereld 17, 18. De totale productie van Gros Michel viel stil in Zuid- en Centraal-Amerika en Afrika en nagenoeg alle grote telers gingen failliet. Tegenwoordig wordt de Gros Michel nauwelijks nog geteeld, enkel in delen van Thaïland en door mel, de Cavendish. De Cavendish -banaan werd in Vietnam gevonden. Het is ook een triploïde banaan van de AAA groep en werd voor het eerst geteeld in De Cavendish plant wordt 3 tot 5 meter hoog en de vruchten zijn minder zoet en kleiner dan die van de Gros Michel planten. Sinds de jaren 1960, na het verdwijnen van de Gros Michel, nam de Cavendish de rol van exportbanaan over. Sindsdien behoren alle bananen die voor de wereldwijde handel gebruikt worden tot de Cavendish variëteit, die eveneens geen zaden bezit en dus onvruchtbaar is en via vegetatieve voortplanting vermeerderd moet worden. Hierdoor zijn alle Cavendish -bananen genetisch identiek en zijn de vruchten die in de jaren 1960 verkocht werden in het Westen identiek aan deze die we vandaag in de supermarkt vinden. onale markten. Bananen en bakbananen blijken immers meer mensen per oppervlakte-eenheid te voeden dan om het even welk ander gewas 19. Bovendien is de productie veel goedkoper dan die van rijst en tarwe 20 en is de teelt minder gevoelig voor wereldwijde prijsschommelingen, wat wel het geval kan zijn voor rijst, maïs en tarwe. Inderdaad, de banaan is wereldwijd een heel belangrijk basiselement in de voeding, met een gemiddelde van 21 kg/inwoner/jaar. Deze gemiddelden liggen echter veel hoger in ontwikkelingslanden. In Oeganda, Burundi en Rwanda eet men tot kg bananen/inwoner/jaar, wat neerkomt op een gemiddelde van 3-11 bananen/dag/persoon. Bijna elke maaltijd bestaat uit gepureerde bananen die gemengd worden met kruiden. Studies toonden aan dat in landen zoals kleine boeren in Afrika, de Caraïben en Zuid- en Oeganda, Rwanda en Burundi, bananen verantwoordelijk zijn voor 30% van de calorieopname, Gros Michel en Cavendish, Centraal-Amerika. de lievelingen van het Westen Banaan: van belangrijk voedsel en dat dit in bepaalde gebieden zelfs kan oplopen In de periode dat de Gros Michel verdween als tot alcoholische drank, tot 60% 22. In Oeganda zou er geen hongersnood Voor de exportindustrie worden sinds de jaren exportbanaan, kwam een nieuwe variëteit op de heersen dankzij de teelt van bananen. schoenen en draagzakken 1870 slechts twee variëteiten geteeld, Gros Michel markt die wel bestand bleek te zijn tegen de schim- en Cavendish 16. Gros Michel, ook wel Big Mike genoemd, is een triploïde variëteit van de AAA groep, met als voorouder Musa acuminata. Uit de productie- en exportcijfers is heel duidelijk dat het overgrote deel van de in het Zuiden geproduceerde bananen bedoeld zijn voor eigen consumptie en verhandeling op de lokale en regi- Bananen kunnen op verschillende manieren gegeten worden: gebakken, gestoomd, gekookt of rauw. Daarnaast worden ze ook verwerkt in jam, bier, koekjes en beschuiten. In Leuven (België) Gros Michel werd al in de jaren 1800 gecultiveerd en verhandeld. Het is een zeer zoete en smaakvolle banaan met een meer romige structuur dan de huidige commerciële banaan. De plant kan tot 7 meter hoog groeien en de vruchten zijn ongeveer 18 tot 23 cm lang. Het is de lieveling van de producenten omdat deze vrucht een zeer sterke, dikke schil bezit waardoor hij weinig extra zorg nodig heeft tijdens groei en transport. Verder vertonen deze planten zeer hoge opbrengsten. Enkele rijke Amerikanen kwamen op het idee om een handel in bananen op te zetten. De consumptie steeg enorm en re- Figuur 2.5: Lokale handel in Sukali nduzi bananen in Tanzanië (Bron: R. Swennen) Figuur 2.6: (A) Bananenlikeur ( (B) Bananenbier (Tanzanië) (Bron: R. Swennen); (C) Tonto Bananenbier (Oeganda) (Bron: Y. Lokko, Unido); (D) Bananenchips (Bron: D. Amah, IITA) en (E) Gefrituurde bananen (Bron: R. Swennen) Banaan, het groene goud van het Zuiden 17

10 bananenplant uit de ondergrond aan de oppervlakte worden gebracht. De afgevallen cacaobladeren houden de grond onkruidvrij en vochtig. Dankzij deze symbiose tussen cacao- en bananenplant kan een grotere opbrengst van beide planten verwacht worden. Daarnaast hebben de bananenplanten ook een belangrijke ecologische functie. Ze verminderen de landerosie en de oogstoverschotten geven na elke productiecyclus ook voedingsstoffen terug aan de grond 24. Figuur 2.7: (A) Dakbedekking gemaakt van bananenbladeren (Oeganda) (Bron: R. Swennen), (B) Kledij gemaakt van bananenvezels (Tanzanië) (Bron: M. S.R. Byabachwezi, ARI Maruku, Tanzanië) DE MEERWAARDE VAN NEVENPRODUCTEN VOOR DE KLEINE BOEREN BIJ DE BANANENTEELT IN OEGANDA Bananen (bak-, kook- en dessertbananen) zijn een zeer belangrijk voedingsgewas in Oeganda en bieden voedselzekerheid ontwikkelde men Musa Lova. Ook bananenpannenkoeken zijn zeer populair in Zuid- en Zuidoost Azië. Onrijpe bakbananen worden hoofdzakelijk gebruikt om bananenchips te maken. Dit zijn dunne uitgedroogde bananenschijfjes met een donkere kleur en een uitgesproken bananensmaak. Bananensap maken is door de textuur van de vrucht heel moeilijk aangezien het extractie vereist, maar de vruchten worden wel aangetroffen in bloem, soep, ontbijtgranen en zelfs in industriële versies van fruitsalades en smoothies. In Zuid- en Zuidoost-Azië wordt ook het hart van de bananenbloemen, dat een beetje aan de artisjok doet denken, dikwijls gegeten, want ook hier zijn de vlezige delen van de schutbladeren en het hart van de bloem eetbaar. In Oost-Afrikaanse landen zoals Burundi, Rwanda en Oeganda worden kookbananen hoofdzakelijk gebruikt in puree, sap, bier, gin, wijn en likeur. zels gemaakt 23. In sommige gebieden, en vooral in het droogteseizoen, vormen bananenbladeren en versneden stengels een belangrijk bestanddeel van het veevoeder. De bananenplant heeft in bepaalde streken van Afrika, zoals Ivoorkust, nog een andere belangrijke functie. De bananenplanten worden als schaduwplanten voor de cacao- of koffieplanten geteeld 24. Beide planten halen hun voordeel uit deze gezamenlijke teelt: wanneer de cacaoplant nog jong is, zorgt de schaduw van de bananenplant voor bescherming. De cacaoplant, waarvan de wortels veel dieper in de bodem groeien, zorgt ervoor dat voedzame stoffen voor de aan ongeveer 13 miljoen mensen. Over het algemeen worden de bananen door kleine lokale boeren ge- produceerd en volledige trossen onmiddellijk op de plaatstelijke markt aangeboden. Hierdoor geraken de markten dikwijls oververzadigd en worden de bananen ook naar stedelijke gebieden getransporteerd. Een klein deel van de bananen vindt zelfs zijn weg naar Europa, de Verenigde Staten en naburige landen zoals Zuid-Soedan, waar de voedselprijzen meestal hoger liggen. Tijdens opslag en transport zijn de bananen echter zeer gevoelig voor overrijping en rotting, waardoor de boeren, die al zeer weinig verdienen, belangrijke inkomsten verliezen en er een tekort aan voedsel dreigt. Daarom is het verwerkingsproces van bananen zeer belangrijk, niet alleen om de houdbaarheid van de vruchten te verlengen, maar ook om bijproducten van het gewas te produceren, waardoor nieuwe markten ontstaan. Hierdoor krijgen bananen een toegevoegde waarde, verhoogt de voedselzekerheid en krijgen de boeren hogere inkomsten. Bananen worden momenteel verwerkt tot bv. bier (Tonto) en lokale gin (Waragi). Verder worden in supermarkten nieuwe producten aangeboden zoals vacuüm verpakte geschilde matoke bananen, bananensap, -wijn en -meel, chips en gedroogde vruchten. Het sap uit bananen halen kan zowel op een moeilijke mechanische als op een enzymatische manier gebeuren. Hoewel de enzymatische werkwijze veel efficiënter is en er hogere hoeveelheden sap verkregen worden, draagt de traditionele extractiemethode toch de voorkeur weg. Men schat dat er jaarlijks 2 miljoen liters waragi/alcohol en 1,4 miljoen bier verkocht worden. Hoewel de meeste bijproducten van banaan op kleine schaal geproduceerd worden, bestaan er toch een aantal bedrijven die zich gespecialiseerd hebben in het produceren van hoogwaardige producten. Het Presidentiële In de tropische landen worden bananenbladeren gebruikt als verpakkingsmateriaal, dakbedekking, paraplu s en zelfs als wegwerpbordjes. De vezels van de bananenbladeren worden verwerkt in handtassen, schoenen, papier, touw, manden, theebuiltjes en bankbiljetten. De kimono s in Japan werden jarenlang van bananenve- Figuur 2.8: Het samen opgroeien van bananenplanten en koffieplanten in Tanzanië (Bron: R. Swennen) Initiatief voor Industriële Bananenontwikkeling (PIBID) produceert het bananenmeel Tooke floor. Afri Banana Products Ltd is een bedrijf dat vacuumverpakte bananen, bananensap en wijn produceert, Forest Fruit Foods Ltd is een KMO (kleine of middelgrote onderneming) dat bananensap maakt en Fruits of the Nile ondersteunt kleine boeren bij de productie van gedroogde vruchten voor export. Ook de afvalproducten op de bananenplantages hebben een belangrijke meerwaarde. Zowel bananenbladeren, vezels, schillen als pulp worden aangewend voor de aanmaak van nieuwe producten. De vezels worden gebruikt als dakbekleding en voor het maken van kabels voor het transport van thee. Bananenbladeren hebben een sterke Banaan, het groene goud van het Zuiden 19

11 culturele betekenis in Oeganda en dragen bij tot de specifieke smaak van bepaalde maaltijden. Bananenschillen en -pulp en bananen die niet geschikt zijn voor verkoop en/of menselijke consumptie worden verwerkt in dierenvoeder. Recent ontwikkelde het Oegandees Industrieel Onderzoeksinstituut (IRRI) een proces voor de extractie van vezels uit de pseudostam voor de aanmaak van papier en textiel. Tenslotte kan het afval van bananen ook aangewend worden voor de productie van biogas, waardoor men voor de energiebehoeften minder afhankelijk wordt van brandhout en houtskool. Het slib dat tijdens de productie van biogas als bijproduct gevormd wordt kan als compost gebruikt worden. Door middel van financiële steun van de Global Environmental Facility (GEF) en het Least Developed Country Fund (LDCF), staat UNIDO de Oegandese regering bij tijdens de ontwikkeling van een programma om duurzame producten afkomstig van de bananenteelt te ontwikkelen. Het project wil vooral de kwetsbare populaties in West-Oeganda beter leren omgaan met de gevolgen van de klimaatsveranderingen en de invloed op de productie van bananen en hun bijproducten om zo meer inkomsten te kunnen genereren, armoede te bestrijden en voedselveiligheid te garanderen. Figuur 2.9: Bananencollectie in Leuven (Bron: R. Swennen) Figuur 2.10: Bananenweefsel wordt ook bewaard in vloeibare stikstof (Bron: B. Panis, Bioversity International) DE GROOTSTE BANANENCOLLECTIE BEVINDT ZICH IN LEUVEN België voert al meer dan 100 jaar onderzoek naar bananen. Edmond De Langhe, Professor emeritus aan de Katholieke Universiteit (KU) Leuven startte in de jaren 1950 met het bestuderen en verzamelen van bananen. Sinds 1976 ondersteunde de Belgische overheid het onderzoek naar bakbananen bij de International Institute of Tropical Agriculture (IITA). In 1979 vervoegde doctoraalstudent Rony Swennen het IITA team en zorgde hij mee voor de uitbouw van een onderzoeksprogramma. Momenteel beheert Prof. Dr. Rony Swennen, directeur van het laboratorium voor Tropische Plantenteelt aan de KU Leuven, de grootste bananencollectie ter wereld. Ook ligt het laboratorium van Edmond De Langhe en Rony Swennen aan de oorsprong van het International Network for the Improvement of Banana and Plantain (INIBAP), een wereldwijde samenwerking die waakt over de biodiversiteit van de banaan en in 2015 zijn dertigste verjaardag vierde. Het INIBAP, nu deel van Bioversity International, is een netwerk dat in Afrika, Azië, en Latijns-Amerika werkzaam is. In elk van deze continenten krijgt het netwerk steun van regionale en nationale netwerken, bestaande uit leden van boerenorganisaties, NGO s, coöperaties, universiteiten en privéondernemingen. De Leuvense bananencollectie staat onder toezicht van de Verenigde Naties en telt momenteel meer dan 1500 ziektevrije bananensoorten, waarvan het aantal nog steeds aangroeit. Er bestaan in het wild immers nog een groot aantal onbekende bananensoorten en regelmatig trekken onderzoekers de jungle in op zoek naar nieuwe soorten. Eén keer per jaar worden alle zaadkiemen in proefbuisjes overgeënt en in een koele (15 C) kamer met zwakke lichtsterkte geplaatst om trage groei te verzekeren. Vanuit Leuven zijn de voorbij 30 jaren bananenstekjes vertrokken naar meer dan 355 plaatsen in 100 verschillende landen. De plantjes worden dan uit hun winterslaap gehaald om nieuwe bananenplanten via weefselcultuur aan te maken, die vervolgens in kweekkamers bij 27 C geplaatst worden tot ze klaar zijn voor verzending. Elke aanvrager krijgt vijf stalen per soort. Van deze verzendingen zijn 75% bestemd voor lokale onderzoekers en 25% voor telers, NGO s en landbouworganisaties. De plantjes worden gratis aangeboden, maar de afnemer mag ze niet patenteren. Na de genocide in Rwanda en bijhorende massale volksverhuizing vanuit Rwanda en Burundi naar Tanzanië, werden plantjes naar Tanzanië opgestuurd die ter plaatse vermenigvuldigd werden en 6 miljoen gezonde bananenplanten leverden. Hierdoor zagen de kleine boeren hun opbrengsten en inkomen verdrievoudigen en werd hongersnood vermeden. De onderzoekers in Leuven houden verder van elke soort de gegevens over teeltomstandigheden, eigenschappen en verschillende milieus waarin ze zich ontwikkelen bij. Verder wil men alle bananensoorten ook bij -196 C in vloeibare stikstof bewaren om op deze manier ook de biodiversiteit te kunnen verzekeren. Momenteel zijn reeds 700 soorten diepgevroren, maar het duurt zeker nog 12 jaar om ook de overige 800 in te vriezen. Deze technologie (cryopreservatie) past deze onderzoeksgroep niet alleen toe op banaan, maar ook op 27 plantenfamilies waaronder dadelpalmen, zoete aardappelen, witloof, suikerbieten, cassave en aardbeien. Daarnaast werd de bananencollectie ook gedupliceerd om zeker te zijn dat ze nooit verloren kan gaan, bijvoorbeeld bij brand. Het Laboratorium voor Tropische Plantenteelt, IITA en Bioversity International werken ook actief samen met de kleine boeren in Afrika, vooral om ze te overtuigen om meerdere bananenvariëteiten tegelijk te kweken en aldus de kans op een geslaagde oogst te verhogen. Banaan, het groene goud van het Zuiden 21

12 3 Bedreigingen voor de bananenproductie loeren om de hoek De bananen zoals wij die vandaag in de winkels vinden worden vooral geteeld op grote plantages. Door het ontbreken van zaden resulteren de bananenplanten nagenoeg allemaal van vegetatieve voorplanting, waardoor ze genetisch identiek zijn en dezelfde positieve, maar ook negatieve, eigenschappen bezitten. De volledige teelt kan hierdoor zeer gevoelig zijn voor aanvallen van bacteriën, virussen, schimmels, nematoden en insecten wanneer deze bananenplanten niet de juiste resistenties bezitten. Ook de bananensoorten die door de kleine boeren voor lokale consumptie geteeld worden, zijn vaak genetisch identiek en zeer gevoelig voor mogelijke belagers. Eenmaal een bepaalde bananensoort bedreigd is door een ziekte, gaat de verspreiding van de ziekte en vernietiging van de oogst dan ook zeer snel. De Panamaziekte vernietigde nagenoeg compleet Gros Michel en bedreigt nu ook de Cavendish -banaan De Panamaziekte wordt veroorzaakt door de grondschimmel Fusarium oxysporum f. sp. cubense (Foc), Tropical Race 1 (TR1) 18, 25, 26. Deze grondschimmel infecteert de bananenplant via de wortels en verspreidt zich via de sapstroom in het geleidingsweefsel doorheen de volledige bananenplant. Op verschillende plaatsen in de vaatbundels vormt de schimmel een soort gel die de doorvloeiing van vloeistoffen en nutriënten doorheen de plant belemmert, met uitdroging van de plant als gevolg 27. Wanneer de pseudostam van een geïnfecteerde plant wordt opengesneden, blijken de vaatbundels volledig bruin/zwart te zijn. Andere symptomen zijn vergeelde bladeren en wortel- en knolrot. De ziekte werd voor het eerst waargenomen begin 1900 in Panama, vandaar de naam, en verspreidde zich van daaruit naar naburige landen. Schimmels planten zich onder meer voort door middel van sporen (microscopische overlevingsen voortplantingsstructuren). Deze schimmelsporen komen via de afgestorven plant terug in de bodem terecht en infecteren vervolgens andere planten. Doordat deze schimmel de plant eerst volledig inwendig aantast, wordt de ziekte zeer laat opgemerkt. De besmetting en verspreiding naar andere planten zijn dan dikwijls te ver gevorderd om nog te kunnen ingrijpen. De sporen van Fusarium oxysporum zijn langer dan een jaar kiemkrachtig en kunnen 20 tot zelfs 40 jaar in de aarde overleven, zelfs in afwezigheid van de gastheer (banaan) 28, 29. De Panamaziekte Foc-TR1 heeft vooral de Gros Michel variëteit aangetast waardoor zijn commerciële teelt sinds 1960 volledig verdwenen is. Al in de jaren 1960 beschouwde men de Panamaziekte als één van de meest vernietigende plantenziektes. De economische schade werd toen geraamd op 2,3 miljard dollar en vele telers gingen failliet. De schimmel blijkt echter ook dodelijk te zijn voor een hele reeks lokale bananenvariëteiten en vormt dus ook een bedreiging voor de bananenteelt in ontwikkelingslanden. Aangezien de Gros Michel variëteit niet meer grootschalig kon geteeld worden, ging men op zoek naar een andere commerciële banaan, de Cavendish variëteit (zie Hoofdstuk 2). De Cavendish plant bleek immuun te zijn tegen de schimmel Fusarium oxysporum Race 1 en werd vanaf de jaren 1960 steeds belangrijker voor de handel. Aldus geraakte de infectieziekte wat op (Infectie van bananenplanten met Fusarium oxysporum (Bron: A. Viljoen, Stellenbosch Universiteit, Zuid-Afrika)) Banaan, het groene goud van het Zuiden 23

13 Figuur 3.1: Bananenplantage aangetast door de panamaziekte (Bron: A. Viljoen, Stellenbosch University, Zuid-Afrika) de achtergrond, al werd in 1986 gewaarschuwd dat nieuwe infectieziektes dreigden uit te breken door het telen van zoveel genetisch identieke planten in monoculturen 30, 31. In 1992 werd inderdaad een nieuwe zeer agressieve variant van de Fusarium stam ontdekt: Fusarium oxysporum Tropical Race 4 (Foc-TR4) die voor het eerst waargenomen werd in Azië op het einde van de vorige eeuw en nu ook al voorkomt in Taiwan, Indonesië, Maleisië, de Filipijnen, China en Noord-Australië. In deze gebieden is de teelt van de Cavendish -banaan sterk gedaald, wat problematisch is als geweten is dat China, de Filipijnen en Indonesië tot de toplanden behoren wat bananenproductie betreft (zie Hoofdstuk 2). In oktober 2013 werd de uitbraak van deze stam in Jordanië gerapporteerd 32, waar relatief weinig bananen geteeld worden, ongeveer ton per jaar, maar waarvan al 80% van de plantages besmet zijn 32. Nog recenter werd Foc-TR4 waargenomen in Mozambique, Libanon, Oman en Pakistan 17, 18, 32. Deze ziekte is duidelijk een nieuwe reële bedreiging voor de volledige wereldproductie van bananen 33, 34. Figuur 3.2: Dwarse doorsnede van de pseudostam na infectie met de Fusarium schimmel (Bron: A. Viljoen) Fusarium oxysporum grondschimmels verspreiden zich voornamelijk via vervuilde grond en water, maar ook via schoeisel, kledij, gereedschap, insecten, irrigatiewater en geïnfecteerde stekken 35. Wanneer plantgoed afkomstig is van weefselcultuur, kan men met ziektevrije planten werken (zie Hoofdstuk 4), maar ze kunnen echter heel vlug aangetast worden na beplanting in geïnfecteerde gronden. Het is nu bang afwachten wanneer deze Foc-TR4 stam Centraal- en Zuid-Amerika zal bereiken en hoe vlug de verspreiding van deze ziekte in Amerika en Afrika de Cavendish productie zal bedreigen, met een wereldwijde impact op de internationale handel. De bladvlekkenziekte veroorzaakt een sterke daling in opbrengst De bladvlekkenziekte of black leaf streak of Black Sigatoka genoemd, wordt veroorzaakt door de schimmel Mycosphaerella fijiensis. Deze ziekte werd voor het eerst opgemerkt in de Sigatoka vallei in Fiji in 1912, maar was vermoedelijk ook al aanwezig in andere gebieden van Zuidoost-Azië 36. Omdat geïnfecteerde bananenbladeren heel dikwijls als verpakkingsmateriaal gebruikt werden, verspreidde deze ziekte zich heel vlug buiten Azië. De schimmelsporen worden ook zeer vlug via de wind of regen verspreid 36. In 1972 werd de ziekte een eerste maal waargenomen in Honduras en vervolgens in Belize, Mexico, Guatemala, El Salvador, Nicaragua, Costa Rica, en vele andere Centraal- en Zuid-Amerikaanse landen 37. Bijna gelijktijdig, in 1973, dook deze ziekte ook voor het eerst op in het Afrikaanse land Zambia, maar komt het nu al voor in gans Sub-Sahara-Afrika. De schimmel Mycosphaerella fijiensis ontwikkelt sporen op het bananenblad bij hoge vochtigheid en een temperatuur van ongeveer 27 C 36. Een twee- tot drietal dagen na infectie dringen de sporen het bananenblad binnen via de huidmondjes*en vermenigvuldigen ze zich verder. De infectie start aan de onderzijde van het blad en vormt kleine zwarte vlekjes die zich geleidelijk verder uitbreiden en parallel met de bladnerven zwarte strepen vormen, waar geen fotosynthese** meer kan doorgaan 38. De energieproductie vermindert en het blad sterft uiteindelijk af. De gereduceerde energietoevoer veroorzaakt een vervroegde rijping van het fruit waardoor het ongeschikt wordt voor export. Normaal bezit een bananenplant bladeren, maar als er door deze ziekte minder dan vijf overblijven, zullen de vruchten zich niet voldoende kunnen ontwikkelen 39. Bij zieke planten wordt de fruitopbrengst gehalveerd. De schimmel infecteert alle banaan-, hoogland- en bakbanaanvariëteiten, dus niet alleen de commerciële variant Cavendish. In Oost-Afrika daalde de bananenproduc- Figuur 3.3: Vernieling veroorzaakt door Sigatoka. Er zijn weinig vruchten en gezond bladweefsel te zien (Bron: J. Kimunye, IITA) tie met meer dan 40% door deze ziekte 24. In de jaren 1970 produceerde Oeganda nog 15 tot 20 ton bananen per hectare, maar in gebieden waar deze schimmel aanwezig is, bedraagt de productie momenteel nog slechts 6 ton per hectare. * Huidmondjes zijn structuren aan de oppervlakte van bladeren van landplanten. Een huidmondje bestaat uit een microscopisch kleine opening die gevormd wordt door twee sluitcellen. Huidmondjes zijn zeer belangrijk voor planten, omdat de plant via deze huidmondjes koolstofdioxide uit de lucht opneemt en in het blad aangemaakte zuurstof en water de plant weer afgeeft. ** Fotosynthese is een levensnoodzakelijk proces bij planten waarbij lichtenergie gebruikt wordt om koolstofdioxide om te zetten in energierijke verbindingen (koolhydraten), zoals glucose. Op die manier is de plant in staat zichzelf van energie te voorzien. De meeste fotosynthese vindt plaats in de bladeren van een plant. Banaan, het groene goud van het Zuiden 25