Voedingsleer. Waar gaat deze kaart over? Wat wordt er van je verwacht? Voedingsleer en het plantenrijk

Transcriptie

1 Waar gaat deze kaart over? Deze kaart gaat over voedingsleer: over voedingsstoffen en de manier waarop ons lichaam met deze stoffen omgaat. Wat wordt er van je verwacht? Na het bestuderen van deze kaart kun je: vertellen welke rol het plantenrijk speelt en welke functie het heeft in de menselijke voedselvoorziening vertellen hoe het proces van koolstofassimilatie, ook wel fotosynthese genoemd, in grote lijnen verloopt vertellen welke drie taken voedingsstoffen voor het menselijk lichaam hebben per voedingsstof enkele producten noemen waarin deze voedingsstof voorkomt vertellen voor welke vier functies het menselijk lichaam energie nodig heeft in grote lijnen beschrijven hoe de spijsvertering bij de mens verloopt en het plantenrijk begint in het plantenrijk. Planten nemen veel verschillende stoffen op uit de bodem, zoals mineralen en stikstof. Onder invloed van zonlicht, water en kooldioxydegas (CO2) zetten de planten deze stoffen om in voedingsstoffen. Voorbeelden van voedingsstoffen zijn glucose (druivensuiker) of plantaardige eiwitten. Onder invloed van zonlicht, water en kooldioxydegas (dat zit bijvoorbeeld in de lucht die wij uitademen) zetten planten stoffen, zoals mineralen en stikstof, om in voedingsstoffen. Dit proces heet fotosynthese of koolstofassimilatie. In het onderstaande plaatje zie je hoe dit proces verloopt. Fotosynthese. Planten zijn de basis voor de voeding van de mens. De mens kan planten rechtstreeks eten, denk aan groenten. Als voedingstoffen rechtstreeks uit planten worden verkregen, noemt men deze voedingsstoffen dan ook plantaardige voedingsstoffen. De mens kan planten eerst aan dieren voeren en daarna de dieren slachten en opeten. Dan noemt men deze voedingsstoffen dierlijke voedingsstoffen. Plantaardige en dierlijke voedingsstoffen bestaan uit verschillende stoffen. Dit kunnen zijn: 1. eiwitten 2. vetten 3. koolhydraten 4. water 5. vitaminen 6. mineralen. Verderop in deze kaart gaan we dieper in op deze stoffen. We vertellen hieronder wat voedingsstoffen in ons lichaam doen. 1

2 Voedingsstoffen in ons lichaam Voedingsstoffen hebben drie taken in het menselijk lichaam: 1. Het lichaam opbouwen en herstellen. Dit zijn de bouwstoffen. 2. Processen regelen in het lichaam. Dit zijn regulerende stoffen. 3. Energie leveren. Dit zijn de energie-leverende stoffen. 1. Bouwstoffen Deze stoffen bouwen het lichaam op en houden het verder in stand. Ze maken je botten en spierweefsel aan, zodat je kunt groeien. Als je volwassen bent, vernieuwen deze stoffen voortdurend de cellen in je lichaam. Als je ziek bent zorgen zij, als dat mogelijk is, voor herstel. Voorbeelden van bouwstoffen zijn eiwitten, mineralen en water. 2. Regulerende stoffen De naam zegt het al: dit zijn stoffen die reguleren, ze regelen. Ze zijn de verkeerspolitie van je lichaam en zorgen ervoor dat allerlei processen (goed) verlopen. Voorbeelden zijn: de opbouw van je bloed, de verbranding en het afbreken van voedingsstoffen. Als je geen of onvoldoende regulerende stoffen in je lichaam hebt, gaat er van alles fout. Zo heb je voldoende vitamine C nodig, anders vallen je tanden en kiezen uit je mond. Voorbeelden van regulerende stoffen zijn: vitaminen en mineralen. 3. Energieleverende stoffen Energieleverende stoffen verbranden in het lichaam. Via een ingewikkeld proces komt daarbij energie vrij. Een mens heeft energie nodig om te lopen, praten, rennen, schrijven etc. In feite heb je voor alles energie nodig. Hoeveel energie een mens nodig heeft, hangt af van verschillende dingen. Meestal onderscheiden we vier energieverbruikers in ons lichaam, namelijk: 1. Arbeid 2. Warmte 3. Opbouw 4. Reserve De hoeveelheid energie die je opneemt, door bijvoorbeeld iets te eten, of die je verbruikt, door bijvoorbeeld te sporten, wordt gemeten in joules (J). Vroeger werd de calorie als eenheid gebruikt. Voor grote hoeveelheden energie wordt kilojoules (kj) gebruikt. 1 kilojoule is 1000 joule en 1 kilocalorie is weer gelijk aan 4,2 kj (4200 J). Op verpakkingen van voedingsmiddelen geeft men het aantal kilojoules of calorieën vaak aan. Het aantal kilojoules dat je op een dag binnenkrijgt, moet ongeveer hetzelfde zijn als het aantal kilojoules dat je gebruikt. De term energetische waarde kom je ook regelmatig tegen. Dit betekent de hoeveelheid energie die een voedingsmiddel of een gerecht levert wanneer je lichaam alles van dat voedingsmiddel verbrandt. Voorbeelden van energieleverende stoffen zijn: koolhydraten, vetten en eiwitten. Eiwitten zijn we ook al tegengekomen bij de bouwstoffen. Zij hebben dus twee functies. Hieronder beschrijven we de vier "energieverbruikers 1. Arbeid Hoe meer je lichamelijk beweegt, hoe meer energie je lichaam verbruikt. Zo vergen hardlopen, tennissen en zware meubels sjouwen meer energie dan wandelen, een boek lezen of op kantoor werken. Maar zelfs als het lichaam volkomen in rust is, wordt er gewerkt en dus is er energie nodig. Het hart klopt, je haalt adem, je darmen en maag blijven hun werk doen. 2

3 Maar slaat je lichaam te veel reserves op, dan neemt je lichaamgewicht toe. De spijsvertering Als je rent, levert je lichaam arbeid en verbruik je energie. 2. Warmte Onze lichaamstemperatuur is 37 C. Door een goede energietoevoer blijft het lichaam op deze temperatuur. Als je lang niets hebt gegeten, merk je dat je het koud krijgt en je niet lekker gaat voelen. Na een stevige maaltijd voel je je dan weer prima. Als je het koud hebt, stookt je lichaam je temperatuur namelijk weer op. Hiervoor heeft het lichaam dan wel weer energie nodig. 3. Opbouw Kinderen die nog groeien, hebben meer voedingsstoffen nodig dan volwassenen die niet meer groeien. Maar ook bij volwassenen is het lichaam voortdurend bezig zichzelf op te bouwen en in stand te houden. Ook dit vraagt energie. 4. Reserve Het lichaam legt reserves aan in de vorm van vet. In geval van nood heeft het dan een voorraadje energie. Als je eens wat later dan normaal eet, is dit geen probleem omdat er een constante aanvoer van energieleverende stoffen in het lichaam is. Als jij besluit in zwemkleding in de sneeuw te gaan staan, probeert je lichaam dat toch op te vangen. En als je ziek bent en je lichaam niet goed functioneert, zijn die reserves hard nodig. Door voedsel te bereiden (snijden, koken, bakken) kan het lichaam de voedingsstoffen gemakkelijker opnemen. Als we een stuk vlees hebben gebakken of aardappels gekookt, zijn deze geschikt voor consumptie. Rauwe aardappels zijn bijna niet te verteren, terwijl gekookte aardappels dit wel zijn. Door het koken wordt het onverteerbare zetmeel in de aardappels omgezet in een verteerbare vorm. Maar er moet nog heel wat gebeuren voordat het lichaam deze stoffen kan opnemen. Via een ingewikkeld proces bewerkt het lichaam de voedingsstoffen die een mens tot zich neemt. Deze voedingsstoffen worden gesplitst in bruikbare stoffen en niet-bruikbare stoffen, de afvalstoffen. Het lichaam neemt de bruikbare stoffen in het bloed op. De afvalstoffen verlaten het lichaam via urine en ontlasting. Dit hele proces heet de spijsvertering. Een ander woord voor dit proces is de stofwisseling. De spijsvertering begint in de mond. Door goed te kauwen maal je het voedsel fijn. De eiwitten in het speeksel (enzymen) lossen de voedingsstoffen op tot een soort papje. Via de slokdarm komen de voedingsstoffen in de maag. De maag bevat maagsappen die uit een bijtende stof bestaan, zoutzuur. De maagsappen werken in op het voedsel waardoor het verzuurt. Dit kun je merken als je last van maagzuur hebt. Als het voedsel gedeeltelijk is verteerd, verlaat het met kleine beetjes de maag en komt het in de twaalfvingerige darm. Een kleine of een lichte (niet vette) maaltijd verlaat de maag binnen het uur. Bij een flinke maaltijd kan het wel drie uur duren voordat alle voedingsstoffen de maag verlaten. Vloeistoffen gaan vrijwel direct uit de maag naar de darmen toe. 3

4 De twaalfvingerige darm is een onderdeel van de dunne darm. In de twaalfvingerige darm komen sappen en stoffen uit de alvleesklier en de lever (gal) bij het zure voedsel, waardoor het voedsel weer neutraal wordt. De sappen en stoffen breken het voedsel en de vetten verder af. In de rest van de dunne darm komen weer andere sappen bij het voedsel. Deze sappen zetten voedingsstoffen om in andere stoffen: koolhydraten veranderen in glucose eiwitten veranderen in aminozuren vetten veranderen in vetzuren en glycerol Nu zijn de voedingsstoffen voldoende verteerd. Het lichaam kan ze opnemen via de bloedvaten en lymfevaten in de dunne darm. In onderstaande figuur zie je waaruit het spijsverteringskanaal van de mens bestaat. 1. Mondholte, tanden, keelgat 2. Speekselklieren 3. slokdarm 4. Maag 5. Galblaas 6. Lever 7. Alvleesklier 8. Twaalfvingerige darm 9. Dunne darm 10.Dikke darm 11.Blinde darm 12.Wormvormig aanhangsel 13.Endeldarm Het lichaam heeft zuurstof nodig om voedsel of energie te kunnen verbranden. Het bloed voert met behulp van de longen zuurstof naar alle plaatsen waar verbranding moet plaatsvinden. De afvalstoffen, stoffen die het lichaam niet nodig heeft of niet kan opnemen, worden afgevoerd via de dikke darm. In de dikke darm wordt het water uit de afvalstoffen gehaald en in het bloed opgenomen. De stoffen die dan nog overblijven verlaten als ontlasting het lichaam via de endeldarm. Andere afvalstoffen verlaten je lichaam in de vorm van koolzuurgas (door uitademing via de longen) en in de vorm van urine (via het urinekanaal). Spijsverteringskanaal 4

5 Vragen 1. *Leg uit waarom planten zo belangrijk zijn voor de voeding van de mens. 2. *Wat is het verschil tussen plantaardige en dierlijke voedingsstoffen? 3. Wat is een ander woord voor koolstofassimilatie? 4. Noem de drie taken van voedingsstoffen in het menselijk lichaam. 5. a. Noem de drie soorten voedingsstoffen. Vul ze in de tabel in. b. *Noem bij elke soort voedingsstof drie producten waarin deze voedingsstof voorkomt. Vul de producten in de tabel in. 6. Noem de vier energieverbruikers van het menselijk lichaam. Opdracht 1. a. Zet de juiste woorden bij de juiste onderdelen van het spijsverteringskanaal. b. Controleer je antwoorden met het figuur welke eerder is afgebeeld. Deze opdracht kun je alleen of samen met een klasgenoot maken. Soort voedingsstof Producten waarin de voedingsstof voorkomt 5