100 jaar. volkshuisvesting. in Tiel

Transcriptie

1 100 jaar volkshuisvesting in Tiel

2 Paul Otten / Mildred Hermsen - Iking 100 jaar volkshuisvesting in Tiel Dit boek verschijnt anno 2009 bij gelegenheid van het 90-jarig bestaan van de Stichting Christelijke Woningcorporatie Tiel en het naderende eeuwfeest van de Stichting Volkshuisvesting Tiel. Met dank aan: Gemeente Tiel Regionaal Archief Rivierenland Het Gelders Archief P. van Bergen-van Doesburg J. Bouwhuis F. den Breejen F. Brugman A. Ditzel K. van Dorenmalen H.G. Driessen E. Heij H. van Heiningen T.J. van Ingen K. Lantinga J. van Lienden E. Majewska M.J.J. Melissen J.M.J. van Opijnen C.E.M. Papeleu K. Pos S.J.P. Schoots F.D. Schuitemaker H.W.J. Suijdendorp G.T. van Wel J.J.S. van Wouwe ISBN: Vormgeving: Inpladi bv, Cuijk Druk: vangrinsven drukkers Venlo bv

3 Voorwoord De uitgave van boeken over de sociaal-economische geschiedenis van Tiel en het rivierengebied is beperkt. Dat geldt nog sterker wanneer het gaat om het wonen. Publicaties hierover hebben veelal een cultuurhistorische invalshoek. De sociale woningbouw is het aandachtsgebied van de woningcorporaties. De schrijvers van dit boek over 100 jaar volkshuisvesting zijn er in geslaagd hiervan een uit stekend overzicht te geven. Juist deze woningbouw heeft in de afgelopen eeuw het gezicht en de ontwikkelingen in Tiel bepaald. Het bewijs daarvoor wordt in het boek geleverd. Aan de hand van de bouwactiviteiten van de woningcorporaties is vooral na de oorlog de uitbreiding van Tiel prima te volgen. Woningbouw aan de Grotebrugse Grintweg 1912, aannemersbedrijf Beutener Het is boeiend om kennis te nemen van de wisselende rol van de overheid. Vanuit het belang van de volksgezondheid komt aarzelend het besef dat er een maatschappelijk belang is bij volkshuisvesting. Het principe van de nachtwakerstaat blijft echter nog leidend. Het belang van de volkshuisvesting in Tiel wordt, naast de arbeidersbeweging, vooral op de agenda gezet door de woningcorporaties. Betrokken mensen nemen daartoe het initiatief. Voor de oorlog is de bouwontwikkeling in Tiel door woningcorporaties nog mondjesmaat. In de crisis periode van de jaren 30 stagneert deze bouw zelfs volledig. Na de oorlog ligt er een gigantische opdracht. In Tiel is de oorlogsschade enorm. De rol van de (rijks)overheid is in de wederopbouw dominant. De gemeente is in die periode verantwoordelijk voor de grote bouwproductie. Dit wijzigt zich na de wederopbouwperiode. De woningcorporaties worden primair verantwoordelijk voor de sociale woningbouw. De grote bouwproductie komt nu bij hen te liggen. De overheid neemt afstand en ontwikkelt steeds meer een regierol, maar bouwt zelf niet meer. De woningcorporaties maken een forse professionaliseringsslag: de intrede van personeel en een veranderende rol van bestuurders. Opvallend is dat de Tielse woningcorporaties feitelijk in enkele decennia de professionele organisaties zijn geworden zoals we die nu kennen. In het boek wordt tevens helder de ontwikkeling geschetst naar de verbreding van het werkterrein. De professionele woningcorporaties richten zich niet alleen op de stenen, maar primair op de wensen van woningzoekenden, bewoners en hun leefomgeving. Onmisbaar is hun rol geworden bij stadsvernieuwing, herstructurering en renovatie. Terecht blijft overigens voor de huidige bestuurders van de SCW en SVT, die in het boek uiteraard eveneens aan het woord komen, uitgangspunt het zorgen voor woonruimte voor mensen die daar zelf niet in kunnen voorzien. Dit boek mag niet ontbreken in de boekenkast van degenen met belangstelling voor de contemporaine geschiedenis van onze stad. Het is ook een aanrader om met dit boek in de hand eens op de locaties te gaan kijken waar in de loop van de afgelopen eeuw door de woningcorporaties is gebouwd. Een uitstekende manier om onze stad nog beter te leren kennen. mr. drs. Willem Gradisen Wethouder ruimtelijke ordening gemeente Tiel

4 Inhoud Inleiding 5 Hoofdstuk 1 De situatie voor Hoofdstuk : Woningwet en verzuiling 10 Hoofdstuk : Crisis en oorlog 22 Hoofdstuk : Wederopbouw 28 Hoofdstuk : Stadsuitbreiding 38 Hoofdstuk : Professionalisering en samenwerking 52 Hoofdstuk 7 De 21 e eeuw: Nieuwe uitdagingen vragen nieuwe antwoorden 70 Verantwoording jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 4

5 Inleiding Internationaal gezien heeft Nederland veel sociale huurwoningen. Van elke drie woningen is er één van een sociale verhuurder, een woningcorporatie. In de gemeente Tiel ligt dat aandeel zelfs nog hoger: zo n 40 % (6.500 van de woningen). Toch gaat de geschiedenis van de sociale volkshuisvesting niet zo erg ver terug. Al die woningen zijn het resultaat van ruim 100 jaar hard werken. In 1901 legde het aannemen van de Woningwet de basis voor de volkshuisvesting. In Tiel duurde het daarna zelfs nog enkele jaren voordat er daadwerkelijk gebruik werd gemaakt van de mogelijkheden van de Woningwet: In 1904 werden de eerste woningwetwoningen gebouwd en pas in 1911 werd de eerste woningcorporatie in Tiel opgericht. In de eerste jaren daarna ging de ontwikkeling nog maar traag. Pas na de Tweede Wereldoorlog werden er grote aantallen woningen door de gemeente en de corporaties gebouwd, en groeide de volkshuisvesting naar de huidige positie. In dit boek beschrijven we de ontwikkeling van de volkshuisvesting in Tiel. We volgen daarbij zo veel mogelijk een chronologische indeling, ingedeeld in zes periodes. Per periode belichten we steeds de verschillende aspecten die relevant zijn voor het brede onderwerp Volkshuisvesting. We eindigen met een vooruitblik naar de toekomst voor de volkshuisvesting en de woningcorporaties in Tiel. pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

6 De Wethouderskade, geschilderd naar de situatie eind 19e eeuw door de Tielse kunstenaar leraar Anton Pohl ( ). 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 6 100_jaar_volkshuisvesting-bw.indd :12:27

7 Hoofdstuk 1 De situatie voor 1900 Dit boek beschrijft de geschiedenis van honderd jaar volkshuisvesting in de gemeente Tiel. Formeel moeten we met onze beschrijving van de historie dus iets na 1900 beginnen. Maar die geschiedenis van de sociale woningbouw komt niet zomaar uit de lucht vallen, daar ging het nodige aan vooraf. En het is ook niet zo dat voor 1900 niemand zich bekommerde om de huisvesting van de inwoners van Tiel die het niet zo breed hadden. Een deel van de kaart van Tiel uit 1649 van de beroemde cartograaf Blaeu. Linksboven het toenmalige Gasthuis. Linksonder de St. Maartenskerk, daarboven de Ceciliakapel en rechts het Cellenbroedersklooster. Gasthuizen en Godskamers Al eeuwenlang zijn er in Tiel op kleine schaal initiatieven geweest om de minder bedeelden van huisvesting te voorzien. Zo was het Gasthuis, vroeger gelegen aan de huidige Gasthuisstraat en daarna aan de Ambtmanstraat, niet alleen een soort ziekenhuis, maar ook een tehuis voor daklozen en een opvang voor passanten. Ook kende Tiel, net als andere steden, de Godshuisjes of Godskamers. Dat waren kleine huisjes voor (alleenstaande) ouderen en invaliden, die er gratis ( om Gods Liefde ) mochten wonen. Later werden deze armenhuisjes ook wel diaconie woningen genoemd, naar de diaconie, de kerkelijke bedeling. Bij opgravingen in Tiel zijn resten van Godshuisjes gevonden rond de Maartenskerk en de Ceciliakapel. In de zijgevel van het pand in de hoek van de Tolhuisstraat, een restant van het vroegere Cellenbroedersklooster, is ook nog te zien dat hier vroeger kleine huisjes tegenaan hebben gestaan. Industrialisatie en revolutiebouw Omstreeks het midden van de 19 e eeuw kwam in ons land de industrialisatie op gang. Nederland veranderde vrij snel van een agrarische naar een meer industriële samenleving. Die verandering had grote sociale gevolgen. Landbouw en veeteelt bleven belangrijk in Nederland, maar handel, scheepvaart en met name de industrie boden steeds meer werkgelegenheid. Ook de schaal veranderde: van klein schalige bedrijvigheid naar het kapitalistische, anonieme, grootbedrijf. De industrialisatie had een grote trek naar de steden tot gevolg. En al die mensen moesten ergens wonen. De woningnood in de steden maakte het lucratief om arbeiderswoningen te bouwen. Huiseigenaren probeerden met een zo klein mogelijke investering een zo groot mogelijke huuropbrengst te behalen. Door de woningnood konden ze een relatief hoge huur vragen, zodat ze in die tijd meer konden verdienen aan kleine eenvoudige arbeiderswoningen dan aan huurhuizen voor de middenklasse. pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

8 Grote gezinnen, kleine huizen De Wethouderskade aan het begin van de 20e eeuw. In de grotere steden werden in de tweede helft van de 19 e eeuw duizenden kleine uniforme woningen uit de grond gestampt. Wijken als de Pijp in Amsterdam of het Oude Westen in Rotterdam getuigen hier nog van. Tielse huisjesmelkers Ook Tiel trok in de 19 e eeuw vanwege de industrialisatie veel nieuwe inwoners. De trek naar de stad werd extra versterkt door de armoede op het platteland, vanwege misoogsten en overstromingen. Tot het midden van die eeuw bleef het aantal inwoners van de stad ongeveer gelijk, maar in de periode verdubbelde het. Huisjesmelkers profiteerden hiervan. Aan de westkant, maar vooral aan de oostkant van de stad, in het voormalige Zandwijk, bouwden ze honderden woningen. Veel van die huisjes mochten eigenlijk geen woning heten: rond 1900 telde Tiel zo n 1200 huurwoningen, waarvan een derde deel van de Regionale Gezondheidscommissie de kwalificatie krotten kreeg. Toch zag de overheid niet de noodzaak om hier iets aan te doen. Men stond op het standpunt dat de woningmarkt een zaak was van het particulier initiatief. Hoogendijk-woningen In 1860 nam de Tielenaar mr. O.C.J. Hoogendijk van Domselaar ( ), een rijke en enigszins excentrieke vrijgezel, een voor die tijd gedurfd initiatief om iets aan de woningnood te doen. Hij liet aan de Grotebrugse Grintweg 70 woningen bouwen, die hij voor een schappelijke huur verhuurde aan mensen met lage inkomens. Zelfs landelijk gezien was het project uniek, zowel door het grote aantal woningen als door de kwaliteit ervan. De woningen waren zo ruim, dat ze nu nog voldoen aan de hedendaagse eisen. Ze hadden een grote tuin, waarin ruimte was voor een moestuin en voor het houden van een varken. Zo konden de huurders hun karige inkomen aanvullen met eigen groenten en vlees. De streng gelovige Hoogendijk was Nederlands Hervormd. Toch werden niet alle woningen aan geloofsgenoten verhuurd; er werden 15 woningen verhuurd aan Katholieken en twee aan Joden. Een recente opname van de Hoogendijk-woningen Na de dood van Hoogendijk van Domselaar werden de woningen, volgens de wens van de overledene, geschonken aan de diaconie van de Nederlands Hervormde kerk, met de bepaling dat ze voor de huisvesting van minver mogenden ter beschikking moesten blijven. In 1978 werden de woningen ondergebracht in de Stichting van den Heer Hoogendijk Van Domselaar. De stichting liet de woningen, met rijkssubsidie, grondig renoveren. In 1996 kwam helaas een einde aan het eerste Tielse volkshuisvestingsinitiatief. De stichting verkocht de woningen aan een projectontwikkelaar, die sindsdien de afzonderlijke woningen verkoopt aan de huurders of, als ze leeg komen, op de particuliere markt ( uitponden ). 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 8

9 Mr. O.C.J. Hoogendijk van Domselaar op een door hemzelf uitgegeven bronzen gedenkpenning. Kentering Het initiatief van Hoogendijk van Domselaar vond nog weinig weerklank bij het Tielse gemeentebestuur. Sterker nog: toen hij rond 1870 aan de andere kant van de Grotebrugse Grintweg een stuk grond wilde kopen om nog meer woningen te bouwen, werd dit door het gemeentebestuur geweigerd. Op de achterkant staat een afbeelding van de door hem gebouwde woningen Landelijk was er aan het einde van de 19e eeuw een tendens om de slechte huisvestingssituatie van grote groepen aan de kaak te stellen en verbeteringen te eisen. Binnen het opkomend socialisme was er natuurlijk veel aandacht voor, maar ook binnen de kerken en bij de gegoede burgers ontstond het besef dat de situatie onhoudbaar werd. Dat was deels om morele redenen, maar deels ook heel pragmatisch: het verband tussen slechte huisvesting en besmettelijke ziekten als cholera en tyfus werd steeds duidelijker. Er kwamen meer initiatieven om de huisvesting te verbeteren. Zo bouwde de diaconie in de Tolhuisstraat in 1890 een complex woningen, naar een ontwerp van de Tielse Prinses Wilhelmina, architect Formijne. De woningen zijn in de Tweede Wereldoorlog verwoest. Een ander initiatief kwam vanuit de vakbeweging. In 1889 was de Werkliedenvereniging Vooruitgang Zij Ons Doel (VZOD) opgericht. Deze progressieve arbeidersvereniging hield zich op velerlei terrein bezig met alles wat strekken kan tot verheffing van de werkende stand. VZOD had zelfs een eigen coöperatieve bakkerij. Aan het Hovenierslaantje, naast die bakkerij, werden in woningen gebouwd. Al werd er gebouwd, toch groeide het woningtekort doordat de zich uitbreidende industrie ruimte nodig had en grond rond de bedrijven opkocht. De arbeiderswoningen, die daar stonden, werden gesloopt. Het besef van urgentie over de volkshuisvestingssituatie kreeg in Tiel een extra duwtje met het bezoek in 1898 van de toekomstige koningin Wilhelmina aan de stad. Zij bezocht een volkswijk, bestaande uit 55 piepkleine huisjes, op en rond het Bleekveld. Ze was duidelijk diep onder de indruk van de erbarmelijke omstandigheden daar. De straatnaam Koninginnestraat herinnert nog aan dit bezoek. ± 1898 Het Bleekveld rond 1900 pagina jaar volkshuisvesting in Tiel 100_jaar_volkshuisvesting-bw.indd :12:41

10 De eerste corporatiewoningen in Tiel, aan de Hogeweidseweg 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 10

11 Hoofdstuk : Woningwet en verzuiling In 1901 werd de Woningwet aangenomen, die op 1 augustus 1902 van kracht werd. Een ommekeer, omdat de overheid zich tot dan toe niet actief had bemoeid met de volkshuisvesting. Overheidsbemoeienis De Woningwet introduceerde overheidstoezicht en aanvankelijk beperkt overheidszorg op het terrein van de woningvoorziening. We zagen al dat men in die tijd besefte dat de woonomstandigheden een grote invloed hebben op de gezondheid. Het aannemen van de Woningwet hing dan ook direct samen met het aannemen van de Gezondheidswet in hetzelfde jaar. Het toezicht op huisvesting en woonomstandigheden werd grotendeels gedelegeerd aan de gemeenten. Het toezicht op de gemeenten werd uitgevoerd door de inspecteurs van de Centrale Gezondheidsraad en door de lokale en regionale gezondheidscommissies. Bouwverenigingen en woningstichtingen die aan de eisen van deze wet voldeden, mochten zich voortaan toegelaten instellingen noemen: toegelaten op grond van de wet, en werkzaam uitsluitend (dus zonder winstdoel) in het belang van de volkshuisvesting. Alleen toegelaten instellingen konden in aanmerking komen voor leningen en subsidies. De staatssteun was aanvankelijk beperkt. De overheid liet de woningbouw voornamelijk over aan het particulier initiatief. De stimulans werd vooral gezocht in het verlenen van financiële garanties. Slechts op kleine schaal gaf de staat financiële bijdragen voor woningen die werden gesticht ter vervanging van krotwoningen en voor woningen die waren bestemd voor gezinnen die door sociale achterlijkheid onvoldoende inkomen konden verdienen om de huur van een normale woning te kunnen betalen. Maar de financiële paragrafen van de wet waren tamelijk flexibel opgesteld. Met allerlei ministeriele circulaires en bijdrageregelingen werd de overheidsbijdrage voor de toegelaten instellingen in de loop der jaren steeds verder uitgebreid. De Tielse gezondheidscommissie Tiel werd de zetel van een van de regionale gezondheidscommissies. De commissie werd in 1903 opgericht. De eerste voorzitter was de Tielse huisarts dr. J.K. Pameijer. Een betrokken en gedreven man, die we ook later in de geschiedenis van de Tielse volkshuisvesting nog vaak zullen tegenkomen. Onder zijn leiding werden de woonomstandigheden in de stad snel en grondig onderzocht. Maar met de conclusies van de commissie gebeurde aanvankelijk niet veel. Het kon jaren duren voordat door de commissie afgekeurde woningen daadwerkelijk door de gemeente werden ontruimd. Uit oude verslagen van de Tielse gezondheidscommissie komt dr. Pameijer als een man naar voren met een op vallend moderne visie. Hij waarschuwde al in 1905 voor gettovorming: In de toekomst zal de stad dus bijna geheel door arbeiderswijken worden ingesloten en dit komt De ministers Mr. H. Goeman Borgesius (Binnenlandse Zaken), Mr. P.W. Cort van der Linden (Justitie) en Mr. N.G. Pierson (Financiën) ontwikkelden in 1901 de Woningwet pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

12 Brief van de Tielse gezondheidscommissie dd. 6 april 1905 aan het gemeentebestuur van Tiel. In de brief geeft de commissie commentaar op de uitbreidingsplannen van de gemeente. (bron: Gelders Archief, archieven van Gedeputeerde Staten) ons voor als een gebrek. Hij pleitte voor gemengde wijken door in de uitbreidingsplannen meer heerenhuizen en burgerwoningen op te nemen. De eerste Woningwetwoningen Het Tielse bestuur was na het aannemen van de Woningwet niet direct genegen om de bouw van sociale huurwoningen actief te gaan bevorderen door steun te verlenen aan corporaties. De eerste Tielse woningwetwoningen werden niet door corporaties gebouwd, maar door de vakbeweging. De overlijdensfondsen van deze organisaties konden hun geld investeren in woningen. Zo bouwde het fonds Door Eendracht en Spaarzaamheid tot Welvaart in 1904 acht woningen aan het Sterrebos en in 1911 nog eens 13 woningen aan het Fabriekslaantje. Zulke huisvestingsactiviteiten van een overlijdensfonds zien we overigens in Tiel ook nog vandaag de dag. Het fonds Gustaaf Adolf bezit en verhuurt er nog steeds meerdere panden. 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 12

13 Het Fabriekslaantje in 1957 Boven een poortje tussen de woningen aan het Fabriekslaantje staat de naam van de vroegere eigenaar: Onderl: Fonds tot uitk: bij Overlijden D.E. en S. tot W. ( Door Eendracht en Spaarzaamheid tot Welvaart ) De stuwende kracht achter de oprichting van de Nutsstichting was de al eerder genoemde Dr. Pameijer. Op de bijeenkomst ter gelegenheid van het 100 jarig bestaan van het departement Tiel van de Maatschappij tot Nut van het Algemeen op 21 december 1911 in het Spaarbankgebouw (de toenmalige schouwburg op de hoek van de Kerkstraat en de Agnietenstraat) stelde hij voor om een stichting tot het verbeteren van de volkshuisvesting in Tiel op te richten, een voorstel dat met algemene stemmen werd aangenomen. Dr. Pameijer werd de voorzitter van de stichting. Een commissie ad hoc, bestaande uit, naast Pameijer, dr. J. Breen, mr. S. Rink, mr. J. Versteegh en J.W. Willemsen begon met het voorbereidende werk. Nutsstichting Pas in 1911 werd de eerste Tielse corporatie opgericht, de Nutsstichting tot verbetering van de Volkshuisvesting. Deze Nutsstichting was een initiatief van de Tielse afdeling van de Maatschappij tot Nut van het Algemeen, een op vooruitgang en volksontwikkeling gerichte landelijke organisatie met vrijzinnig-democratische beginselen. De Maatschappij tot Nut van het Algemeen had (en heeft, de organisatie bestaat nog steeds) als motto: Kennis is de weg naar persoonlijke en maatschappelijke ontwikkeling. Dr. Pameijer Rode Pannenbuurt In 1911 had Tiel dan wel een woningcorporatie, het zou nog jaren duren voordat er ook corporatiewoningen waren. De Nutsstichting kocht al snel een stuk grond, de Kloosterweide, waarop ze 35 woningen wilde bouwen. Voor de financiering daarvan was financiële steun nodig van de overheid. In de gemeenteraad bestond grote weerstand tegen het plan. Veel raadsleden, maar ook de toen- pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

14 malige burgemeester Bönhoff, waren het niet eens met overheidsbemoeienis op dit terrein. Dr. Pameijer, de voorzitter van de Nutsstichting, was zelf ook raadslid, dus dit leidde tot heftige discussies in de raad. Uit eindelijk kreeg het plan pas in augustus 1913 een raadsmeerderheid. Het besluit werd echter aangevochten bij de Provincie en de Raad van State. In combinatie met andere tegenslagen, met name het gebrek aan bouwmaterialen in verband met de Eerste Wereldoorlog, leidde dit weer tot jaren uitstel. Pas in de vergadering van de gemeente raad op donderdag 23 mei 1918, er zat intussen een raad waarin ook enkele socialisten zitting hadden, kwam er een nieuw voorstel van B&W aan de orde om aan de Nutsstichting de benodigde financiële steun te verlenen voor de uitvoering van de plannen. De kosten waren begroot op ƒ ,. Ook de burgemeester had intussen zijn mening bijgesteld. In de vergadering merkte Bönhoff op dat de geldelijke opoffering van de gemeente voor het project groot was, maar dat hij ervan overtuigd was dat het noodzakelijk was. Eind mei 1918 werd de bouw van 35 woningen gegund aan de firma Wolters en Stork te Didam voor ƒ ,. Het schilderwerk werd opgedragen aan een Tielenaar, de heer C.J. Fisscher. Het complex is ontworpen door architect Formijne, die met de eerder genoemde woningen aan de Tolhuisstraat al ervaring had in deze sector. Het wijkje werd later bekend onder de naam Rode Pannen- buurt. De naam van de legendarische Dr. Pameijer ( ) leeft er nog steeds voort: er is een straat naar hem vernoemd. Woningbouwvereniging Tiel De tweede Tielse corporatie ontstond in 1918 vanuit de bond van onderwijzers. Het bestuur van de afdeling Tiel was in 1918 tot de conclusie gekomen dat er in de stad voor hun leden een tekort aan geschikte woningen bestond. Er werd een voorbereidingscommissie gevormd, die aangaf dat er voldoende mogelijkheden waren om daar zelf iets aan te doen. In 1919 werd daarom besloten over te gaan tot het stichten van een woningcorporatie, de Woningbouwvereeniging Tiel. De heer J.G.A. Heineman te Velp werd tot architect benoemd. Het eerste initiatief was de bouw van 30 woningen. Dit plan kon niet gerealiseerd worden, omdat het college van B&W niet mee wilde werken. In de jaarvergadering op zaterdag 20 maart 1920 werd daarop met algemene stemmen een motie aangenomen, waarin de geringe De Hogeweidseweg (op het straatnaambord staat, volgens de oude spelling, Hoogeweidscheweg) in de Rode Pannenbuurt rond 1975, nog met de oorspronkelijke kozijnen. 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 14

15 medewerking van het college ter kennis van de gemeenteraad werd gebracht. Gevraagd werd het college hierop met nadruk te wijzen. In de loop van 1921 wijzigde B&W haar standpunt en kon het bestuur de bouw van 12 woningen aan de Culemborgse Grintweg aanbesteden. (In 1924 werd de straatnaam hernoemd naar de toen vertrekkende burge meester Bönhoff.) De bouw werd opgedragen aan de aannemer A. Hardeman uit Scheveningen voor een bedrag van ƒ ,. Hierna volgde de bouw van nog 6 woningen. De laatste twee woningen van het complex Burgemeester Bönhofflaan werden in 1928 toegevoegd. De Woningbouwvereniging Tiel richtte zich duidelijk niet op de arbeiders als doelgroep, maar op de middenklasse. De woningen zijn veel ruimer dan de andere woningen uit die tijd. De huur lag relatief hoog, ƒ 400, tot ƒ 600, per jaar. Daarbij werd al wel een modern instrument ingezet: bij het berekenen van de huur hield men rekening met de hoogte van het inkomen. De woningen aan de Burgemeester Bönhofflaan bestaan nog steeds. In 1978 zijn de meeste woningen verkocht aan de toenmalige bewoners. Vrijkomende woningen worden sindsdien op de vrije markt te koop aangeboden. Woningcorporatie SVT bezit anno 2009 nog twee woningen in het complex. Verzuiling In heel Nederland zien we aan het einde van de 19 e en het begin van de 20 e eeuw een proces van verzuiling. De tegen stellingen tussen levensbeschouwingen of godsdien- De woningen aan de Culemborgsche Grintweg, de latere Burg. Bönhofflaan, in 1920 sten namen toe en men trok zich terug binnen de eigen groep. Jarenlang was de katholieke bevolkingsgroep onderdrukt door de protestanten. In de 19 e eeuw ontworstelden zij zich hieraan. Deze hervonden vrijheid gaf de katholieken een nieuw elan. Bij de protestanten verdiepten de verschillen tussen de uiteenlopende stromingen zich. Tegelijkertijd organiseerden de arbeiders zich en was er de opkomst van het socialisme. De verschillende groepen creëerden allerlei eigen voorzieningen: kranten en later omroepen op levensbeschouwelijke grondslag, eigen politieke partijen en vakbonden. Ook allerlei eigen voorzieningen in het dagelijks leven waren levensbeschouwelijk gekleurd: scholen, gezondheidszorg, sportverenigingen, gemeenschapshuizen, scoutinggroepen, verzekeringen. Zelfs veel middenstanders en bedrijven hadden een bepaalde signatuur, wat men weer terugzag in de clientèle en het personeelsbestand. Op deze manier konden de aanhangers van de verschillende godsdiensten en levensbeschouwingen volledig langs elkaar heen leven en ontstonden er scherpe scheidslijnen tussen de bevolkingsgroepen. Ook Tiel was in het begin van de 20 e eeuw een sterk verzuilde samenleving. Er waren bijvoorbeeld openbare, katholieke en protestante scholen, en in de gezondheidszorg waren het protestante ziekenhuis Bethesda en het katholieke St. Andreas Gasthuis actief. pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

16 De Konijnenwal in 1906, met in het midden het verenigingsgebouw van de Gustaaf Adolf Het socialisme werd in Tiel belichaamd door de Werkliedenvereniging Vooruitgang Zij Ons Doel (VZOD). In hoofdstuk 1 noemden we deze organisatie al vanwege de eigen coöperatieve bakkerij met de naastgelegen arbeiderswoningen aan het Hovenierslaantje. VZOD was in 1905 de basis voor oprichting van de Tielse afdeling van de socialistische SDAP. De kerken wilden hun leden weghouden van het verderfelijke socialisme. Zij richtten daarom hun eigen werknemersverenigingen op. De protestante werkliedenvereniging Gustaaf Adolf had een verenigingsgebouw aan de Konijnenwal met allerlei activiteiten voor de eigen groep,een eigen verzekering en andere sociale voorzieningen. De katholieke tegenhanger R.K. Werkliedenvereniging St. Joseph had haar Patronaatsgebouw aan de Hoveniersweg en had, net als VZOD, een eigen bakkerij. Een katholieke woningcorporatie Op het terrein van de volkshuisvesting werd de ver zuiling concreet zichtbaar bij de oprichting van de R.K. Woning - stichting St. Joseph. St. Joseph was het geesteskind van de kapelaan Eduard Piels ( ), pater van de Orde der Dominicanen. Pater Piels werkte in Tiel van 1906 tot Hij was een bijzonder strijdbare voorvechter van de katholieke emancipatie. Sterker: hij geloofde niet in neutraliteit en vond dat de katholieke beginselen ook buiten de kerk hun stempel op de maatschappij moesten drukken. Hij was een felle tegenstander van het socialisme en alles wat daartoe neigde. Door het scheppen van voorzieningen voor de katholieke arbeiders probeerde hij hen weg te houden van het kwaad. Hij vroeg en kreeg daarbij veel (financiële) steun van de grote katholieke onder nemers. In zijn Tielse periode was pater Piels de stuwende kracht achter de oprichting van een katholiek weekblad, later een krant die meerdere malen per week uitkwam, De Waalbode. De R.K. Werkliedenvereniging St. Joseph maakte onder zijn leiding een flinke groei door. De organisatie nam voor haar doelgroep allerlei maatschappelijke taken op zich, zoals het jongerenwerk en de eerder genoemde bakkerij en het patronaatsgebouw. In 1919 wilde zij haar werk terrein uitbreiden tot de volkshuisvesting en werd de woningstichting St. Joseph opgericht. Het St. Josephplein De St. Josephstichting werd in 1920 officieel een toegelaten instelling. Het bestuur bestond uit de heren J. Orlemans (voorzitter), J. van Lienden (secretaris), W. van Groenestijn, F. Roelofs, P. van Os en W. Rijksen (leden). Als beroepen worden vermeld metaal bewerker (3x), metselaar, loodgieter, magazijnmeester en steenhouwer. Geschoolde arbeiders dus, en daar mee had dit bestuur een duidelijk ander karakter dan het eerste bestuur van de Nutsstichting, dat grotendeels bestond uit notabelen. De nieuwe stichting ontwikkelde een bouwplan voor 84 woningen op de Vinkenhof, vlak bij de Rode Pannenbuurt. Het ontwerp van de woningen was van architect H.J. Zoetmulder uit Nijmegen. Aannemer was J. Baars uit Buur malsen. In 1921 werden de eerste woningen opgeleverd. Alle woningen waren, 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 16

17 Pater Eduard Piels een noviteit, aangesloten op het elektri citeitsnet. Het centrale plein en een straat werden vernoemd naar St. Joseph, waarmee er geen enkele discussie meer bestond over de identiteit van het complex. Ook de grote initiator van het project werd er geëerd met een straat: de Eduard Pielsstraat. Het project lag vlakbij een van de in die tijd belangrijkste bedrijven van Tiel, Daalderop. Deze invloedrijke katholieke werkgever heeft zich altijd beijverd voor een goed sociaal beleid en voor een verbetering van de huisvesting van haar werknemers. Heel wat werknemers woonden in de Stichting. Er was ook vanaf het begin een nauwe band tussen dit bedrijf en het bestuur van St. Joseph, wat bijvoorbeeld te zien is als we naar de beroepen van de eerste bestuurders kijken. Hoewel de woningnood net na de Eerste Wereldoorlog groot was, verliep de verhuur van de nieuwe woningen vrij moeizaam. Uit de notulen van de bestuursvergaderingen blijkt dat er met reclameborden moest worden geadverteerd en dat er regelmatig nieuwe groepen kandidaat-huur- De woningen van de Josephstichting op de hoek Vinkenstraat-Binnenhoek ders moesten worden opgeroepen. Dit had vooral te maken met de huurprijs, die voor veel mensen niet te betalen was.(welke huur exact in rekening werd gebracht is niet meer na te gaan, wel dat de kostprijs ƒ 8, per week was.) Dat het bestuur alle zeilen moest bijzetten om de woningen verhuurd te krijgen, was er misschien de oorzaak van dat het complex niet de eenzijdig katholieke enclave werd die pastoor Piels voor ogen had. Vanaf het begin was de bevolking in het complex qua geloofsovertuiging divers van samenstelling. Het bestuur werd al snel ook met andere problemen geconfronteerd. Al tijdens de bouw verliep het contact met de architect en de aannemer stroef. Een goed toezicht op de bouw bleek niet mogelijk, de bestuursleden werd botweg de toegang tot de bouw ontzegd. Zo konden onopgemerkt grote bouwfouten worden gemaakt. Enkele jaren later bleken daardoor grote reparaties nodig. Op de koop toe kreeg het bestuur een flinke veeg uit de pan van de Regionale pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

18 Het Badhuisplein kort na de bouw, in 1925 Gezondheidscommissie: Het voornemen van B. en W. om voorschotten te verstrekken aan de woningstichting St. Jozef voor noodzakelijke herstellingen gaf ons aanleiding tot de opmerking, dat uit de noodzakelijkheid van zoo uitgebreide herstellingen na 8 jaar blijkt, dat het toezicht op den bouw onvoldoende is geweest; toch scheen het ons wenschelijk om het voorschot des alniettemin te verleenen om verder verval tegen te gaan. Badhuisplein Het bestuur van de Nutsstichting werkte intussen ook voortvarend verder. In september 1919 werd er onderhandeld met de diaconie van de Nederlandse Hervormde Gemeente over de aankoop van een stuk grond nabij de stichting Hoogendijk voor het bouwen van woningen. Deze pogingen hadden geen resultaat. Meer succes had de stichting met de aankoop van de Snoekenboomgaard in de Heiligestraat. Het doel was om hier meer dan 100 woningen te bouwen voor de arbeidersklasse. Het plan werd getekend door de architecten A. Baart en G. Berning. In oktober 1919 werden de plannen verder uitgewerkt en het jaar daarna kwam de goedkeuring. Het Rijk ging niet onvoorwaardelijk akkoord; bij de stichtingskostenopzet vonden we een bericht van het ministerie van arbeid dat de Nutsstichting negen woningen beschikbaar moest stellen voor en te verhuren aan Rijksambtenaren die wat hun stand betreft voor het bewonen van deze woningen in aanmerking komen. Op 24 januari 1921 kon het dochtertje van de Tielse huisarts dr. De Haan de eerste steen leggen. In de gemeenteraadsvergadering van 23 juni 1921 werd het voorstel van B&W goedgekeurd om de woningen in de Heiligestraat van drinkwater te voorzien, een voorziening die in die tijd zeker nog niet algemeen was. Een andere nouveauté was het badhuis, dat in het plan was opgenomen. Ook hier was een vlotte verhuur van de woningen geen vanzelfsprekendheid. Ondanks de grote woningnood verliep de verhuur van de nieuwe woningen vrij moeizaam. Bij de oplevering in 1922 stonden nog 20 woningen leeg. 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 18

19 Het Badhuis was niet alleen voor de bewoners van het Badhuisplein bestemd, maar ook voor mensen uit de omgeving en schoolklassen. Het was in die tijd een belangrijke voorziening, omdat de meeste woningen geen eigen bad of douche hadden. In het reglement van het Badhuis van 1922 stond vermeld dat het Badhuis afzonderlijk werd opengesteld voor mannen en vrouwen. Op woensdagmiddag waren er schoolbaden. Het tarief bedroeg met inbegrip van een stukje zeep en gebruik van een handdoek voor een stortbad 20 cent en voor een kuipbad 35 cent. Voor een extra handdoek moest 3 cent worden betaald. Het was ten strengste verboden zelf een handdoek mee te nemen. Voor het nemen van een kuipbad met uiten aankleden kregen vrouwen 40 minuten de tijd en mannen 30 minuten. De toenmalige badmeester en zijn vrouw hielden aan de hand van een klok op de deur de badtijd nauwlettend in de gaten. Bij overschrijding moest een extra bad betaald worden. Zingen tijdens het baden was verboden. Doordat in de naoorlogse jaren steeds meer woningen een eigen badkamer of doucheruimte kregen, werd het bezoek aan het Badhuis steeds minder. In overleg met het gemeentebestuur werd besloten het Badhuis op 1 oktober 1969 definitief te sluiten. Het is toen verbouwd tot woning, maar de aanduiding Badhuis staat nog steeds op de gevel. Een impressie van het badhuis, net voor de sluiting in 1969: De ingang, de gang met douchehokjes en het reglement. Het tuindorp-concept Zowel het Badhuisplein e.o. als het complex van de St. Josephstichting zijn volgens de ideeën van het tuindorp ontworpen. Een centraal plein, duidelijke toegangen, een symetrische vormgeving, ruime (moes-)tuinen en eigen winkelvoorzieningen. Het tuindorp-concept was eind jaren 10 vanuit Engeland naar Nederland overgewaaid. Dit stedenbouwkundig idee werd eind 19 e eeuw ontwikkeld door de Engelse stenograaf(!) Ebenezer Howard. Het tuindorp moest zorgen voor een gezonde dorpse omgeving in de stad. Het was in deze jaren voor de sociale woningbouw de dominante bouwstijl, naast, in de grotere steden, de grote bouwblokken van de Amsterdamse school. De praktijk heeft uitgewezen dat ontwerp en uitvoering van de Tielse tuindorpjes aan de verwachtingen hebben voldaan. Zowel de woningen als de woonomgeving worden bijna 100 jaar later door de bewoners nog steeds hoog gewaardeerd. Alleen de winkels bleken niet zo n gelukkige greep. Enkele winkels bij het Badhuisplein bleken onver huurbaar en werden al snel verbouwd tot woningen. Alleen een kruidenierszaakje en een sigarenmagazijn hielden het vol tot in de jaren 60. De twee winkels van St. Joseph, waar onder andere lange tijd een kruidenier was gevestigd, leidden een bloeiender bestaan. Eind jaren 60 ondergingen ze echter hetzelfde lot. pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

20 moest bouwen, omdat de woningstichtingen geen oplossing konden bieden voor de vele krepeer gevallen in Tiel. Via Gedeputeerde Staten (het dagelijks bestuur van de provincie) zette inspecteur Kuysten de gemeente flink onder druk. De provincie maakte bijvoorbeeld rapporten openbaar waarin werd gesteld dat de situatie in Tiel op het gebied van volkshuisvesting allertreurigst was. Er waren in die jaren bijna in elke raads vergadering dan ook felle discussies over allerlei plannen om woningen te bouwen met gemeentelijke steun of rechtstreeks door de gemeente zelf. In 1924 wilde de gemeente in Maastricht 13 houten dubbelwoningen kopen voor 400 gulden per stuk (waarvan 50 gulden kosten voor het ontsmetten) om die aan het Nachtegaalslaantje neer te zetten. De provincie keurde die plannen echter niet goed. Kuysten noemde de huizen hondenhokken. Het Badhuisplein in Geheel volgens het tuindorp-concept zijn de woningen symmetrisch rond een centraal plein gegroepeerd. De Grotebrugse Grintweg in de jaren 30. Links de gemeentewoningen aan de Pollepel, rechts het complex van de Hoogendijkstichting. De gemeente aan zet Na de eerste grote krachtsinspanningen konden de jonge corporaties niet snel nieuwe projecten van de grond krijgen. De woningnood was echter nog steeds nijpend, de kwaliteit van veel woningen bedroevend. In de jaren was de gemeente verwikkeld in een fel conflict met de provinciale inspecteur voor de volksgezondheid (en tegelijk volkshuisvesting) Ir. Kuysten. Die vond dat de gemeente zelf bouwgrond moest kopen en huizen Uiteindelijk, in 1925, bouwde de gemeente 11 woningen aan de Nieuweweg op de funderingen van krotten die daar eerder stonden. De vooruitgang was maar beperkt, de woningen hadden bijvoorbeeld geen eigen toilet. De huizen werden verhuurd voor ƒ 1,10 tot ƒ 1,70 per week. In hetzelfde jaar werden in samenwerking met de fa. Daalderop en de Mij. De Betuwe op een terrein, bekend onder de naam de Pollepel, langs de Grotebrugse Grintweg acht arbeiderswoningen gebouwd. Hier werd de gemeente over de streep getrokken doordat de bedrijven voor vier van de acht woningen de huur garandeerden. De woningen aan de Pollepel zijn in 2007 gesloopt toen ze moesten wijken voor de tweede fase van het plan Binnenheuvel. 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 20

21 De positie van de huurders Voor de huurder was in deze periode geen dominante rol weggelegd. De initiatiefnemer van een bouwproject was vaak ook degene die bepaalde aan wie de woningen werden verhuurd. Dit was dus vaak afhankelijk van godsdienst of van het type arbeid (bijvoorbeeld de woningen voor onderwijzers). Er was geen sprake van bewonersparticipatie in die zin dat huurders zeggenschap hadden of kregen over hetgeen zich met hun woning afspeelde. Huurverhogingen werden weliswaar vooraf aangekondigd, maar er was voor de huurder zelf geen mogelijkheid tot het maken van bezwaar. Toch ontstond aan het einde van de Eerste Wereldoorlog de eerste vorm van huurbescherming: door de enorme woningnood besloot de overheid in 1917 tot het aannemen van de zogenaamde Huurwetten. Hierin werd onder meer vastgelegd dat de huur niet meer mocht bedragen dan 1/6 of 1/7 van het loon van de kostwinner. Onderdeel van de Huurwetten was de Huurcommissiewet uit Gemeenten stelden op basis van die wet huurcommissies in. Hun taak was wettelijk geregeld en bestond uit het bevorderen en toezicht houden op evenwichtige huurprijzenontwikkeling. Dit betekende ook dat eventuele huurprijsverhogingen altijd moesten worden voorgelegd aan de (onafhankelijke) huurcommissie. Ook op het moment dat er sprake was van een geschil tussen huurder en verhuurder kon men in die tijd aan de huurcommissie vragen zich over de kwestie te buigen en daarover een weloverwogen besluit te nemen. In 1918 werd ook de Huuropzeggingswet aangenomen. Deze wet beschermde de huurder tegen eenzijdige huur opzegging door verhuurder. afschaffing van de Huurwetten. Huren werden geliberaliseerd en er vond praktisch geen woningbouw met overheidssteun meer plaats. Gevolg was vaak een forse stijging van de huren en aan het eind van de jaren twintig regelmatig huurstakingen in met name de grote steden. In Tiel bleef de huurontwikkeling echter gematigd. De verhuurders konden zich geen grote huurstijgingen veroorloven; daarmee zouden zij hun woningen uit de markt prijzen. Ook van onlusten of huurstakingen in deze tijd is niets terug te vinden. Tekening De Huurophaler van Gerard Johan Staller ( ). Collectie Joods Historisch Museum, Amsterdam (collectie J. van Velzen) Uit de notulen van de Tielse huurcommissie uit de periode blijkt dat zij zich voornamelijk bezig hield met aanvragen voor huurverhoging door particuliere verhuurders. Om goedkeuring van de huurcommissie te krijgen moest een verhuurder aannemelijk maken dat de verhoging redelijk was in relatie tot de vastgestelde huurwaarde per 1 januari Dit kon zijn een verhoogde hypotheekrente of vanwege buitengewoon kostbare herstellingen ter zake de woning. Daarnaast boog de huurcommissie zich in deze tijd over verzoeken om verlenging van de huurtermijn of een vernietiging eener huuropzegging. Onder druk van de economische crisis aan het begin van de jaren twintig wijzigde het overheidsbeleid: het vrije marktmechanisme moest weer terugkeren. Dit leidde in 1927 tot pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

22 1945: De inwoners van Tiel worden voor de tweede maal geëvacueerd 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 22

23 Hoofdstuk : Crisis en oorlog De jaren 30 en 40 van de 20 e eeuw waren rampjaren. In de jaren 30 zorgde de economische crisis voor veel ellende. Maar in de jaren 40 bleek tijdens de Tweede Wereldoorlog dat het allemaal nog veel erger kon De kanalisatie van de rivier de Maas was een van de grote werkverschaffingsprojecten in de jaren 30. De economische crisis In 1929 stortten de beurskoersen over de hele wereld in, met een langdurige economische crisis tot gevolg. Ook in Nederland trok de grote depressie diepe sporen. De recessie was er extra hevig en langdurig door het regeringsbeleid om in deze krappe tijden ook de overheid flink te laten bezuinigen. Slechts mondjesmaat kwamen er extra investeringen in de infrastructuur en maat schappelijke voorzieningen, vaak in de vorm van werk verschaffing. Ook in Tiel vielen er veel ontslagen. In 1936 liep de werkeloosheid op tot 10 %. De grote bedrijven hielden zich gelukkig wel staande. Maatschappij De Betuwe was dankzij de introductie van de reclamefiguur Flipje zelfs erg succesvol. De aanleg van het Amsterdam-Rijnkanaal en andere werkverschaffingsprojecten, zoals de Maaswerken rond Lith, hielpen veel Tielenaren weer tijdelijk aan het werk. De foto s laten de aanleg van de stuw en de sluizen bij Lith zien. Hier werden ook veel Tielse werklozen ingezet. pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

24 Geen woningen corporaties De Tielse corporaties hebben in de jaren 30 geen nieuwe projecten gebouwd. Dat kwam vooral door de financiële situatie. Al in 1927 had de landelijke overheid de geldkraan voor de sociale huursector flink dichtgedraaid, omdat de regering de vrije markt meer ruimte wilde geven. Door de financiële crisis konden de corporaties ook moeilijk geld lenen. Verder waren de besturen bang dat nieuwe woningen moeilijk verhuurd zouden kunnen worden, omdat de verarmde bevolking de huur niet kon betalen. Die financiële problemen zien we bijvoorbeeld duidelijk bij de Woningbouwvereniging Tiel, die in het crisisjaar 1933 met haar complex aan de Bönhofflaan in de problemen kwam. Er was concurrentie door de bouw van middenstandswoningen elders in Tiel, maar vooral aan de Julianalaan in de toenmalige gemeente Wadenoijen. De doelgroep werd kleiner: na de opheffing en verplaatsing van de rechtbank, de raad van arbeid, de normaalschool, de brandwaarborgmaatschappij vertrokken veel inwoners met de wat betere inkomens. Er ontstond leegstand en de huren van de woningen moesten van respectievelijk ƒ 468,, ƒ 480, en ƒ 504, per jaar worden teruggebracht tot ƒ 348, en ƒ 360, per jaar. De corporatiebesturen waren in de jaren 30 niet echt gemotiveerd om de schouders er flink onder te zetten. Dit had vooral te maken met het gebrek aan beleidsvrijheid en zeggenschap. De gemeentelijke overheid hield het volkshuisvestingsbeleid en de uitvoering daarvan liever in eigen hand. Zo waren er constant discussies over de woningtoewijzing, waarin de gemeente een leidende rol wilde spelen. Ook op het gebied van bouwen werden de corporaties vanuit de gemeente bepaald niet gestimuleerd om iets te ondernemen. De Weerstraat rond 1933, met links gebouw De Opwaarts. (Anno 2009 is hier het gokpaleis The Big Apple gevestigd.) Het gebouw werd in 1931 gekocht door de vakbond NVV en de Tielse SDAP. In de jaren 30 was dit gebouw een van de plaatsen waar geprobeerd werd met activiteiten en cursussen de werklozen weer perspectief te bieden. In de oorlog is het gebouw verwoest. Wat tenslotte ook bijgedragen kan hebben aan de betrekkelijke inactiviteit van de corporaties is dat de menskracht ontbrak. De corporaties hadden geen eigen medewerkers, al het werk werd gedaan door de vrijwilligers in de besturen. Bestuurlijk werk is altijd afhankelijk van een beperkt aantal mensen, die zich belangeloos willen inzetten voor maatschappelijke organisaties. Tijdens de crisis waren die mensen druk met heel andere dingen, zoals de armoedebestrijding en opbouwwerk voor de werklozen. 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 24

25 De karakteristieke woningen aan de Walburgbuitensingel, medio jaren 80 De Kolk Het weinige wat in de crisistijd is gebouwd kwam dus van de gemeente zelf. De nieuwe woningen verrezen op een terrein, bekend als De Kolk, gelegen langs de Hucht en de St. Walburgbuitensingel. De Kolk was een restant van de stadsgracht, onderdeel van de vroegere verdedigings werken. In de loop der tijd was het water grotendeels gedempt met bagger en vuilnis. In het kader van de werkverschaffing werd dit karwei afgemaakt en werden de baggerkuilen bouwrijp gemaakt. In totaal bouwde de gemeente hier 19 woningen aan de St. Walburgbuitensingel, Brugstraat, Nieuweweg en Adamshof. De Gemeente had hier al een aantal woningen. Op advies van de gezondheidscommissie en op verzoek van de bewoners werd in 1930 besloten om bij die huisjes schuurtjes te bouwen. Dit had wel een huurverhoging van 20 cent tot gevolg! Wereldoorlog Twee Tiel is bijzonder zwaar getroffen door de Tweede Wereldoorlog. Twee keer lag de stad in de frontlinie, twee keer is de bevolking geëvacueerd. In 1940 was Tiel opgenomen in de verdedigingslinie die bestond uit de Grebbelinie en de Waal-Lingestelling. pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

26 1945: De zwaar beschadigde St. Maartenskerk met op de voorgrond de vernielde brug bij de Brugstraat De Waal-Lingestelling liep van Ochten langs de Waal naar Tiel en verder langs het Inundatiekanaal en de Linge naar Fort Asperen. Toen de oorlog op 10 mei 1940 begon lag Tiel dus in de frontlinie en vonden er direct al zware (lucht-)gevechten plaats. Vanwege het gevaar voor de bevolking werd op 12 mei besloten dat de hele bevolking op 13 mei moest evacueren naar Gouda. Vlak nadat de laatste inwoners Tiel hadden verlaten vond een bombardement plaats op de stelling aan de Elzenpasch. De stelling raakte zwaar beschadigd en enkele huizen van de Woningbouwvereniging Tiel aan de Burg. Bönhofflaan werden vernield. De woningen van Woningbouwvereniging Tiel liepen in de eerste oorlogsdagen zware schade op De Nederlandse militairen werden teruggedrongen en op 14 mei arriveerden de eerste Duitse militairen in Tiel. Op 15 mei, na het bombardement op Rotterdam, capituleerde Nederland. Vrij snel daarna keerden de bewoners van Tiel weer terug. Tiel frontstad In het laatste jaar van de oorlog lag Tiel opnieuw in de frontlinie, maar nu langdurig. Het zuiden van het land was in 1944 bevrijd, maar de opmars van de geallieerden stokte in september 44 bij de Waal. Tiel werd zwaar versterkt door de Duitsers. De Engelsen in het Land van Maas en Waal begonnen op 21 september met het beschieten van de Duitse stellingen. Op 22 september werden daarom de woningen direct achter de Waal ontruimd. Dit gebied werd steeds verder uitgebreid, en op 17 november werd een algehele evacuatie afgekondigd. Omdat de bevolking een snelle bevrijding verwachtte probeerde men de evacuatie te vertragen, maar uiteindelijk moesten op 14 januari 1945 de laatste inwoners vertrekken. Een deel van de bevolking was in het Westen terecht gekomen, maar de meeste inwoners vonden een tijdelijk thuis in Friesland. Op de Duitse militairen na was Tiel nu een lege stad; de Engelsen verhevigden de beschietingen op de Duitsers. 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 26

27 Oorlogsschade Na de bevrijding bleek de oorlogsschade in Tiel gigantisch. Slechts een klein deel van alle 3500 panden was onbeschadigd, 1300 panden hadden middelmatige schade, 50 waren zeer ernstig beschadigd en 300 panden waren volledig vernield. Ook essentiële nutsvoorzieningen, zoals de watertoren, waren vernield. Tiel na de bevrijding: een verwoeste stad pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

28 In 1957 wordt hard gewerkt aan de nieuwe woningen in t Ooij. Op de achtergrond de Prins Bernhardsluis 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 28

29 Hoofdstuk : Wederopbouw Een vernielde en berooide stad, woningnood, bedrijven die opnieuw moesten worden opgebouwd, een maatschappij die met zichzelf in het reine moest komen: er lag Tiel na de oorlog een uitzonderlijke opgave te wachten. Door een combinatie van saamhorigheid, een planmatige aanpak en hulp van buitenaf kwam de wederopbouw van de stad na enige tijd goed van de grond. Toch bleven de wonden van de oorlog nog decennia lang zichtbaar. Puin ruimen en plannen maken Na de bevrijding was Tiel nog niet veilig genoeg om de bewoners meteen terug te laten keren. De watertoren en andere nutsvoorzieningen waren kapot, her en der lagen nog explosieven, beschadigde huizen stonden op instorten. Er moest dus veel gebeuren om de stad weer enigszins bewoonbaar te maken. Pas na ruim twee maanden waren alle bewoners terug. Veel mensen, van wie het huis kapot was, moesten tijdelijk inwonen bij familie of anderen. Soms zelfs vorderde de burgemeester daarvoor een deel van een woning. De planning van de wederopbouw werd de eerste jaren na de oorlog vanuit de landelijke overheid centraal aangestuurd. Op die manier werden de schaarse middelen en bouwmaterialen zo eerlijk mogelijk verdeeld. Gemeenten werden tegelijk gestimuleerd om van de nood een deugd te maken, en de wederopbouw te combineren met aanpassingen van de stedenbouwkundige structuur. Ook in Tiel waren in het eerste wederopbouwplan rigoureuze ingrepen gepland, maar (gelukkig) is uiteindelijk het stratenpatroon in de binnenstad slechts beperkt aangepast: de Waterstraat werd gedeeltelijk verbreed en vanuit de Koornmakt werd met de Damstraat een doorgang gemaakt naar de Groenmarkt Vleesstraat. Hulp van buiten Wat betreft de oorlogsschade was Tiel een van de zwaarst getroffen steden van Nederland. Al vrij snel werden er acties op touw gezet om hieraan bekendheid te geven en op die manier hulp en ondersteuning te vragen. Dit had effect, van diverse kanten kreeg Tiel hulp. De stad werd geadopteerd door de steden Hilversum en Richland (USA). Straatnamen in de Bevrijdingsbuurt herinneren nog aan de genereuze steun van deze steden. Geen straatnaam in de Bevrijdingsbuurt voor Zweden, hoewel dit land ook veel hulp aan Tiel heeft gegeven. Zo is een grote groep jongeren langere tijd door Zweden opgenomen om daar aan te sterken en op verhaal te komen. De puinexpres ruimt puin op de Koornmarkt, bij de vroegere drukkerij St. Maarten. Op deze plaats sluit nu de Damstraat aan op de Koornmarkt. De inwoners van Hilversum steunen Tiel, 1 augustus 1945 pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

30 De noodwoningen bij de Echteldsedijk en er al overeenstemming was over de grondaankoop. De oorlog gooide roet in het eten, maar daarna kon heel snel met de bouw worden begonnen. In 2006 is dit karakteristieke straatje gesloopt. Het moest wijken voor het daar geplande project Hof van Walburg. Noodwoningen Om snel iets aan de woningnood te doen, kreeg Tiel een contingent van 42 noodwoningen. Deze betonnen systeemwoningen werden in november 1945 geplaatst aan het Nachtegaalslaantje bij de Echteldsedijk. Een maand later werden aan de Dr. Schaepmanstraat negen Zweedse houten noodwoningen neergezet. De Zweedse Woningen waren speciaal bedoeld voor gemeenteambtenaren en voor medewerkers die tijdelijk in Tiel verbleven voor de wederopbouw. De noodwoningen aan de Schaepmanstraat hebben er tot 1973 gestaan, de woningen aan de Echteldsedijk waren al in de jaren 60 weggehaald. De Kromme Elleboog, kort voordat de huisjes werden gesloopt Grote bouwproductie gemeente In de eerste jaren na de oorlog was de Gemeente Tiel de grote bouwer. Vooral in Tiel Oost werden flinke aantallen woningen gebouwd. In 1947 en 1948, met de eerste na-oorlogse woningcontingenten, werden aan de Lokstraat, de Lijsterbesstraat en de Westroijensestraat 101 woningen gebouwd. In 1948 werd ook begonnen met 125 woningen in de Bevrijdingsbuurt, waar de straatnamen de herinneringen aan de oorlog levend houden: Bevrijdingslaan, G.J. Laagwaterstraat ter herinnering aan een van de belangrijkste Tielse verzetshelden, Frieslandstraat vanwege de evacuatie naar Friesland, Richlandstraat en Hilversumstraat als eerbetoon aan de steden die Tiel hulp boden, Karel Doormanstraat naar de bevelhebber die in 1942 sneuvelde in de slag in de Javazee. St. Joseph bouwt de eerste woningen Woningstichting St. Joseph kon al in 1947 de eerste naoorlogse woningen in Tiel opleveren. Op een stukje grond van het Roomsch-katholiek Parochiaal Armbestuur van de Dominicusparochie aan de Kromme Elleboog bouwde de stichting zes twee-onder-een-kapwoninkjes. Pas na de oplevering van de woningen werd de grond door het Armbestuur verkocht aan St. Joseph. De eerste na-oorlogse corporatiewoningen in Tiel waren meteen voor een lange periode de laatste. Alle andere woningen die in de eerste acht jaar na de bevrijding werden gebouwd, waren gemeentewoningen. Dat een woningcorporatie de woningen aan de Kromme Elleboog kon bouwen, kwam doordat St. Joseph de plannen voor deze woningen al jaren eerder had gemaakt 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 30

31 De Westroyensestraat, begin jaren 50 In 1950 ging de uitbreiding van Tiel weer een stap verder met de bouw van de Bomenbuurt, de wijk ten noorden van de Westroijensestraat tussen de Grotebrugse Grintweg en de spoorlijn. Duplexwoningen aan de Esdoornstraat, medio jaren 60 Tot dan toe waren alle woningen normale eengezinswoningen. In 1950 werden voor het eerst kleinere woningen gebouwd. Aan de Esdoornstraat en de Lindestraat kwamen duplexwoningen: in opzet normale eengezinswoningen, die gesplitst waren in een boven- en een benedenwoning. De bedoeling van het ontwerp was dat die splitsing tijdelijk was en dat de woningen na verloop van tijd teruggebouwd zouden worden naar grote eengezinswoningen. In Tiel is dat tot nu toe niet gebeurd; vanuit jongere eenpersoons huishoudens is nog steeds vraag naar deze woningen. In 1952 begon ook de groei naar het westen, waar bij de Dahliastraat en de Zonnebloemstraat het eerste stukje van de Bloemenbuurt werd gebouwd. Ook in de Bloemenbuurt, aan de Anjerstraat, verrezen de eerste bejaardenwoningen van Tiel: kleine woningen met een of twee slaapkamers en alle voorzieningen op de begane grond. pagina jaar volkshuisvesting in Tiel 100_jaar_volkshuisvesting-bw.indd :14:04

32 Oranjewijk Tiel bouwde ook ten noorden van de spoorlijn, in de Oranjewijk. Dit was echter maar beperkt mogelijk, want alleen een klein stuk grond tussen de Lingedijk en de huidige Burg. Meslaan behoorde tot het grondgebied van de gemeente Tiel. De rest behoorde tot de gemeente Wadenoijen. Op het grondgebied van Wadenoijen waren voor de oorlog bij de Julianalaan al luxe dure woningen gebouwd. Een doorn in het oog voor de Gemeente Tiel, want die liep de belastinginkomsten van deze bewoners met een hoger inkomen mis. De woningen die de Gemeente Tiel in de Oranjewijk bouwde, sloten goed aan bij de woningen in de Julianalaan. Het waren ruime woningen met een wat duurdere uitstraling. Geen arbeiderswoningen dus, maar bedoeld voor de middenklasse en de hogere ambtenaren. Wat Tiel ten noorden van de spoorlijn aan grond had, werd helemaal volgebouwd. In 1947, dus ook met het eerste contingent van na de oorlog, werden er 38 huizen gebouwd rond de Prins Bernhardlaan. In 1953 werd het laatste over- De woningen aan de Prins Bernhardlaan in aanbouw, Dezelfde woningen daarnaast in 2009 gebleven stukje aan de Prinses Irenelaan volgebouwd met 6 woningen. In diezelfde Oranjewijk blijken de 20 woningen van de Woningbouwvereniging Tiel een financieel blok aan het been van de gemeente. Vanwege de lage huren ten opzichte van de hoge hypotheek- en onderhoudslasten moest er jaarlijks veel geld bij, geld dat door de gemeente moest worden betaald. En dat terwijl de bewoners niet bepaald armlastig waren. De lasten waren mede zo hoog door de zware oorlogsschade aan dit complex, in 1940 ƒ ,65 en in 1944/1945 ƒ ,32. In 1946 schreef de Inspecteur der Volkshuisvesting:.. moge ik volstaan met er de aandacht van uw College voor te vragen voor de lage huren, welke voor deze woningen worden bedongen, nl respectievelijk ƒ 360, en ƒ 348, per jaar. In verhouding tot arbeiderswoningen zijn deze huren naar mijne mening veel te laag en het gevolg daarvan is een exploitatietekort van ƒ 1256,72. Reeds verscheidene jaren heb ik hiervoor Uwe aandacht gevraagd. De Hoofd- 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 32

33 ingenieur-directeur voor de Volkshuisvesting bevestigde dit later dat jaar, en deed de suggestie om de woningen te verkopen. Ook 16 van de 20 huurders hadden hier wel oren naar, zo schreven ze in Maar de Woningbouwvereniging Tiel wilde er nog niet aan. Pas in 1978, 30 jaar later, werd het merendeel van de woningen verkocht aan de huurders. Dhr. G.J. Ditzel, 1958 En wat deden de corporaties? Het volkshuisvestingslandschap zag er enkele jaren na de oorlog volledig anders uit, vergeleken met de situatie voor de oorlog. De gemeente Tiel was de grootste bouwer en had de meeste woningen. De drie Tielse corporaties waren nu ineens kleine spelers op de woningmarkt geworden. Daar kwam nog bij dat ze heel weinig te zeggen hadden over de woningen die ze nog wel hadden. Het hele overheidsbeleid was in die tijd sterk centralistisch. Het rijk bepaalde de woningcontingenten, de financiële middelen en het huurbeleid. De gemeente bepaalde waar, wat en hoe er gebouwd werd. De Woonruimtewet van 1947 bond de verdeling van woningen aan strenge regels. Toewijzen aan de eigen doelgroep was uit den boze. De Nutsstichting en de Woningbouwvereniging Tiel beperkten zich daarom tot het beheren van hun bestaande bezit. Uit verslagen van de Nutsstichting uit 1951 en 1952 blijkt dat het bestuur op dat moment geen brood zag in het bouwen van nieuwe woningen: er waren genoeg andere initiatiefnemers, de stichting had geen geldmiddelen voor projectontwikkeling en men zag er het nut niet van in om woningen te bouwen voor huurders die men niet zelf uit mocht kiezen. De Woningbouwvereniging Tiel had een zelfde houding. Daar kwam nog bij, dat zij het liefst middenstandswoningen wilde bouwen, maar daar kon in de jaren 50 geen sprake van zijn. Een centrale plaats in het bestuur van de Nutsstichting in deze tijd had dhr. G.J. Ditzel ( Ditzel Senior ). Vanaf 1948 was hij administrateur van de stichting en vanaf 1956 daarnaast secretaris van het bestuur. pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

34 In april 1958 werden 12 woningen aan de Begoniastraat opgeleverd. Bij deze gelegenheid werd een beeldje ingemetseld. Op de foto bestuurders van St. Joseph en andere genodigden. Naast het meisje staat bestuurder J. van Erp, de bewoner van het huis met het beeldje. In 1951 deed woningstichting St. Joseph een poging tot samenwerking. Het bestuur van St. Joseph stuurde de Nutsstichting een uitnodiging om te komen praten over het gezamenlijk bouwen van woningen. Het bestuur van de Nutsstichting besloot echter dat gezamenlijk bouwen zinloos geacht moet worden als alle voordelen van een dergelijk beheer verloren gaan door de financiële afhankelijkheid die bij het opzetten van een hedendaags bouwobject moet worden aanvaard. Er was van die zijde dan ook geen interesse om samen te werken met de andere plaatselijke corporaties, om zo een sterkere partij te zijn tegenover de gemeente. St. Joseph trok dus alleen de corporatie-kar. We zagen al dat deze stichting de eerste na-oorlogse woningen had gebouwd. Begin jaren 50 was dit ook de eerste corporatie die naast de gemeente weer mee ging doen met nieuwbouw. Deze actieve rol hing samen met de kracht van de katholieke zuil in Tiel. St. Joseph had nog steeds sterke banden met het NKV (de katholieke vakbeweging), en met de plaatselijke KVP (Katholieke Volks Partij). Veel informele lijnen binnen de katholieke zuil kwamen samen bij Daalderop, het bedrijf dat St. Joseph al vanaf het begin actief steunde. Als grote werkgever met een actieve sociale betrokkenheid had Daalderop veel invloed in Tiel. De corporatie kwam meteen weer goed op stoom. In bouwde St. Joseph vijf woningen aan de Meidoornstraat. Deze woningen sloten naadloos aan op het oude complex rond het Josephplein. Tegelijk werd in de Bomenbuurt, ook wel bekend als de Lok, een complex van 57 huizen aan de Iepstraat en de Magnoliastraat gebouwd. Ook in 1955 werden aan de Begoniastraat 12 huizen gebouwd. Een ingemetseld beeldje in de gevel van het huis op nr. 41 geeft uitdrukking aan de hervonden kracht van St. Joseph. In het huis met het beeldje woonde in die tijd een bestuurder van St. Joseph, dhr. J. van Erp. Een nieuwe corporatie De oorlog en de wederopbouw hadden de verzuiling binnen de Tielse bevolking, die voor de oorlog al scheurtjes vertoonde, verder doorbroken. De gezamenlijke vijand noodzaakte groepen die eerst langs elkaar heen leefden om samen te werken. Die noodzaak bleef bestaan toen na de oorlog de verwoeste stad opnieuw moest worden opgebouwd. De vooroorlogse verzuilde structuren en organisaties stonden in de jaren 50 echter nog recht overeind. Onderwijs, gezondheidszorg, vakbeweging, welzijnswerk: iedere groep had nog steeds zijn eigen voorzieningen. Zo ook het protestants-christelijke bevolkingsdeel in Tiel, zoals we in het eerdere hoofdstuk over de verzuiling zagen. Opmerkelijk was dat een eigen woningcorporatie ontbrak. In 1954 kwam daar verandering in. Dat had alles te maken met het hernieuwde elan waarmee het katholieke St. Joseph in die tijd zijn bezit aan het uitbreiden was. Op initiatief van M. van Herwijnen ( ) werd de Protestantse Woningbouwvereniging Patrimonium opgericht. Van Herwijnen was de eerste voorzitter. In de notulen van de oprichtingsvergadering op 24 juni 1954 stelt hij dat wij eigenlijk in Tiel maar één actieve woningbouwver. hebben nl de St. Joseph Woningbouwvereeniging. De anderen nl. de Nutsstichting en de Woningbouwver. Tiel stellen geen belang meer in woningbouw. Het zou dus mogelijk zijn dat wij straks alleen R.K. woningbouw in Tiel hebben en de Prot. Christ. groepen wensen dit recht toch ook te hebben aangezien nog altijd het grootste deel der bevolking Prot. Christ. is, al zij het dan dat men er maar weinig van merkt. 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 34

35 M. van Herwijnen, oprichter en eerste voorzitter van Woningbouwvereniging Patrimonium Gemeentelijke herindeling De gemeentegrenzen van Tiel verhinderden de logische groei en uitbouw van de stad. Door de ligging aan de Waal kon Tiel alleen groeien naar het noorden, het oosten en het westen. In het oosten had de gemeente zelf grondgebied om uit te breiden, maar zowel ten noorden als ten westen van de stad lag de gemeentegrens met de gemeente Wadenoijen vlak bij de oude stad. Begin jaren 50 was daar alle vrije ruimte opgebruikt. Bijzonder opvallend is dat er ook bij Patrimonium, net als bij St. Joseph, een link is naar het bedrijf Daalderop. Van Herwijnen en een collega-bestuurder waren hier werkzaam. Ze hadden op die manier regelmatig contact met het St. Joseph-bestuur, dat in de jaren 50 en 60 Daalderop bijna als thuisbasis had. Ze hoorden echter niet bij de inner circle van de volkshuisvestingsclub van Daalderop. De nieuwe woningbouwvereniging kwam al vrij snel aan de bak. In Tiel Oost werden in de periode woningen gebouwd aan en rond de Mr. Rinkstraat, in de Bloemenbuurt verrees een complexje van zeven huizen. Van het gedroomde protestants-christelijke bolwerk bleek echter, tot grote frustratie van het bestuur, geen sprake. Bijna alle woningen werden door de gemeente toegewezen. Slechts twee huizen konden worden verhuurd aan eigen leden, die de protestants-christelijke overtuiging waren toegedaan. Gezien de praktijk bij de andere corporaties was dit gemengde toewijzingsbeleid natuurlijk niet zo bijzonder. Ook daar was de verzuiling al jarenlang meer een zaak van de besturen dan van de bewoners. De tien eengezinswoningen die de gemeente Wadenoijen in 1954 aan de Dorpsstraat in Drumpt bouwde. Anno 2009 zijn ze eigendom van SVT. Al voor de oorlog ijverde Tiel voor een gemeentelijke herindeling om van die knellende banden bevrijd te worden. In 1954 werd deze wens vervuld, toen een wetsvoorstel van minister Beel over de herindeling werd aangenomen. Op 1 juli 1956 kwam het voorstel tot uitvoering. De gemeente Wadenoijen werd opgeheven en werd verdeeld over de gemeenten Tiel en Zoelen. In het oosten ruilden de gemeenten Tiel en Echteld enige stukken grondgebied, in het noorden werd wat geschoven tussen Zoelen en Tiel. Als resultaat had de gemeente Tiel nu een veel logischer opbouw met als grenzen het Amsterdam-Rijnkanaal en de Linge. Voor de volkshuisvesting mag niet onvermeld blijven dat de herindeling Tiel ook nog twee woningcomplexen opleverde, die vroeger van de gemeente Wadenoijen waren. Aan het Zoelensepad kreeg Tiel acht twee-onder-een-kap woningen uit 1948, aan de Dorpsstraat in Drumpt tien eengezinswoningen uit De frustratie van het bestuur van Patrimonium betrof niet alleen het knellende gemeentelijke toewijzingsbeleid. Men had er ook veel moeite mee dat men amper invloed had op wat er gebouwd werd. Het ging in wezen om grotere bouwstromen, die geheel door de gemeente waren ontwikkeld en die aan het einde van de rit kant en klaar aan de corporaties werden overgedragen. Uit de bouwstromen waaruit Patrimonium haar eerste woningen kreeg, ging bijvoorbeeld ook een deel van de woningen naar St. Joseph. Een buitenstaander zag het verschil niet tussen de katholieke en de protestantse woningen. pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

36 Structurele inzet van de corporaties In de tweede helft van de jaren 50 begon er landelijk en plaatselijk een omslag in het denken te ontstaan over de rol van de corporaties. De overheersende mening werd, dat de overheid zich wat meer terug zou moeten trekken en dat de corporaties een actievere rol zouden moeten krijgen. Landelijk kreeg deze visie gestalte in het advies van een in 1958 speciaal voor dit doel ingestelde staatscommissie, de Commissie De Roos. De commissie adviseerde om vast te leggen dat de woningcorporaties de eerst aangewezenen waren om projecten in de sociale sector te ontwikkelen en te bouwen, het nieuwbouwprimaat. In 1962 werd dit advies bij wet vastgelegd. Plaatselijk zien we dat de gemeente Tiel in die jaren een steeds sterker beroep deed op de corporaties om de rol van opdrachtgever voor de nieuwbouw op zich te nemen. St. Joseph en Patrimonium stonden hier van zichzelf al positief tegenover en hoefden niet omgepraat te worden. De andere twee corporaties geven zich wat langzamer gewonnen. De Nutsstichting ging in 1956 deelnemen aan de bouwstromen die op dat moment werden gerealiseerd in de Vogelbuurt, ook wel bekend als het Ooy. St. Joseph en Patrimonium waren al eerder op deze trein gestapt. Voor de verdeling van de woningen werd een simpele formule afgesproken, zo blijkt uit een verslag van een overleg tussen de gemeente en de corporaties: De burgemeester zei, dat samenwerking tussen de bouw verenigingen geregeld bouwvolume zou opleveren, indien de Bouwmij Holweg zou willen samenwerken met de woningbouwverenigingen. De verdeling zou zo veel mogelijk geschieden naar verhouding van de politieke vertegenwoordiging in de gemeenteraad. De bouw van 50 woningen in het Ooy in 1956 werd daarom begeleid door een commissie bestaande uit bestuursleden van de corporaties. Deze commissie werd belast met de onderhandelingen met zowel de architect als de aannemer. In het Ooy liet de gemeente nog lang niet alles aan de corporaties over. Toen de wijk in 1959 klaar was had de gemeente er 209 huizen, de Nutsstichting 47, Patrimonium 34 en St. Joseph 20. Dit was echter wel het laatste grootschalige bouwproject voor de gemeente. De Woningbouwvereniging Tiel liet zich nog wat moeilijker overhalen dan de Nutsstichting om opnieuw woningen te gaan bouwen. Ze moest hiervoor namelijk afstappen van haar principe om alleen middenstandswoningen te ontwikkelen. Eind jaren 50 ging ook deze corporatie om, maar het gebouwde resultaat van die beleidswijziging werd pas in 1960 opgeleverd. Daarover dus meer in het volgende hoofdstuk. Traditionele bouwmethoden Vanwege de gigantische bouwopgave na de oorlog werd in Nederland naar nieuwe methoden gezocht om zo snel mogelijk met beperkte middelen zo veel mogelijk huizen te bouwen. Eén van de oplossingen was de duplexwoning: een gemeenschappelijke voordeur leidde naar twee boven elkaar gelegen woningen. Het ontwerp was zodanig dat als de woningnood opgelost zou zijn de woning makkelijk omgebouwd zou kunnen worden tot een eengezins woning, wat overigens in de praktijk bijna nooit gebeurde. In Tiel zien we deze woningen in de Esdoornstraat en de Lindestraat. Een andere oplossing was de systeembouw. Met voorgefabriceerde betonnen elementen werd geprobeerd zo snel mogelijk een groot aantal woningen uit de grond te stampen. De huizen aan de Leeuweriklaan zijn bijna klaar, augustus jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 36

37 Ondanks de grote bouwproductie in de jaren 50 koos Tiel niet voor revolutiebouw, maar voor traditionele bouwmethoden nagekomen. Als reactie daarop werd door Molukkers in Ambon op 25 april 1950 de Vrije Republiek van de Zuid- Molukken (RMS) uitgeroepen. Vanwege deze ontwikkelingen kwam de demobilisatie van de KNIL-militairen in de knel. Onder deze vooral Molukse militairen bestond de vrees dat de Javaanse bevolking en Indonesische strijdkrachten op hen wraak zouden nemen. Via de Nederlandse rechter werd afgedwongen dat zij, met hun gezinnen, moesten worden overgebracht naar Nederland. Tijdelijk, was de verwachting, want de hoop was dat de Molukkers later alsnog in een of andere vorm de door hen gewenste eigen staat zouden krijgen, waarnaar zij veilig zouden kunnen terugkeren. Een idee-fixe, zo zou later blijken. Er was internationaal geen enkele steun was voor die eigen staat. Systeembouw is in Tiel, met uitzondering van de noodwoningen, niet toegepast. De bouwmethoden bleven opvallend traditioneel. Wel werd gestreefd naar efficiencywinst door standaardisatie. Met een beperkt aantal ontwerpen werden grote aantallen woningen gebouwd in een eenvoudig aan te leggen rechthoekige bebouwing in stroken. De traditionele Tielse bouwmethode bleek toekomstbestendiger te zijn dan de meeste systeembouw uit die tijd. In veel plaatsen zijn systeembouwwoningen uit de jaren 50 vanwege de slechte kwaliteit en allerlei bouwkundige problemen intussen gesloopt. In Tiel staan bijna alle woningen die in die tijd door de corporaties en de gemeente werden gebouwd nog fier overeind. Woonoord voor Molukkers Schutsluizen aan de Grotebrugse Grintweg, 1960 De Molukkers werden in allerlei geïmproviseerde huisvesting verspreid over Nederland opgevangen. In mei 1951 kwam in dat kader een groep van zo n 250 personen naar Tiel, waar de nieuwe inwoners op twee locaties kwamen te wonen. De grootste locatie was het woonoord Schutsluizen, barakken die aan de Grotebrugse Grintweg waren gebouwd voor de arbeiders die werkten aan de sluizen van het Amsterdam-Rijnkanaal. De tweede locatie was de villa Buitenzorg aan de Elzenpasch in Drumpt, tot 1956 gemeente Wadenoijen. Tijdelijke huisvesting voor Molukkers Een hoofdstuk apart binnen de Tielse volkshuisvesting in de jaren 50 is de huisvesting van de Zuid-Molukkers die in 1951 naar Tiel kwamen. Veel Zuid-Molukkers hadden voor Nederland gevochten in het KNIL (Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger) en werden daarom tijdens en na de onafhankelijkheidsstrijd van Indonesië gezien als collaborateurs. Bij de onafhankelijkheid was overeengekomen dat Indonesië een federale staat zou worden, maar die afspraak werd niet pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

38 Tiel West, jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 38

39 Hoofdstuk : Stadsuitbreiding In de jaren 60 en 70 was er in Tiel sprake van een enorme bouwproductie. De stad breidde zich uit naar het westen en vervolgens naar het noorden. De flatbouw deed zijn intrede, waarmee met name Tiel West een heel ander karakter kreeg dan andere wijken. Naast de gemeente en de corporaties gingen nog meer andere partijen zich bezig houden met sociale woningbouw. Meer invloed corporatiebesturen In de eerste helft van de jaren 60 pakten de corporatiebesturen weer een groot deel van de verantwoordelijkheid terug, die hen in de eerste jaren na de oorlog was af genomen. In 1962 werd het nieuwbouwprimaat voor de corporaties bij wet vastgelegd. Ze waren hiermee de eerste gegadigden voor nieuwe projecten in de sociale sector, en hoefden niet af te wachten of de gemeente bereid was om hen mee te laten doen. De rijksoverheid bepaalde via het verdelen van de woningcontingenten nog steeds elk jaar exact het aantal woningen dat Tiel mocht bouwen. De gemeente vulde dat bouwprogramma grotendeels in met een verdeling over de verschillende buurten en woningtypen. Voor het ontwikkelen van de woningen schakelden de corporaties veelal hun koepelorganisaties in, waarmee zij tijdens het bouwproces een krachtiger inbreng hadden. Voor de confessionele corporaties St. Joseph en Patrimonium was dat het Nederlands Christelijk Instituut voor de Volkshuisvesting (NCIV). De Nutsstichting en de Woningbouwvereniging Tiel waren aangesloten bij de Nationale Woningraad (NWR). Bij de toewijzing van de woningen had de gemeente nog steeds het laatste woord, omdat zij de woonvergunning moest verlenen. Het hele voorafgaande traject werd nu echter door de corporaties uitgevoerd, zij droegen de kandidaten voor. De corporaties hadden nog geen eigen kantoren. De spreekuren voor woningzoekenden leidden daardoor soms tot chaotische taferelen. Zo vertelde de heer H. Belgers, indertijd bestuurslid van Patrimonium, in een interview dat hij van een flat naar een eengezinswoning mocht verhuizen, omdat het hele trappenhuis vol stond met mensen die voor het spreekuur kwamen en zijn buren daar last van hadden. In zijn nieuwe huis was het voor de buurt ook duidelijk dat hij bestuurslid was: soms vulden de bezoekers heel de gang èn de voortuin van zijn huis. Onderhoud en administratie werden ook door de besturen verzorgd. St. Joseph had daarvoor het bezit verdeeld in drie buurten. In elke buurt woonde een bestuurslid, waar de huurders Het bestuur van St. Joseph rond 1960, met enkele genodigden, waarschijnlijk bij het slaan van een eerste paal van flatwoningen in de Hertogenwijk. Vlnr. E. van Straaten, M. Janssen (voorzitter KAB-bestuur), Pater Bus (geestelijk adviseur), dhr. Blauwhof (gemeente Tiel), A. van Os, P. Schröer (penningmeester), H. Driessen (secretaris), W. Rust (voorzitter), met helm en oliejas vanwege het bedienen van de heimachine, en J. Schoots. pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

40 Dhr. G.H. Ditzel ( Ditzel Junior ), vanaf 1976 tot aan zijn overlijden in 1982 secretaris van het bestuur van de Nutsstichting langs konden gaan om onderhoudsklachten door te geven. Vaak gingen de bestuursleden zelf met een gereedschapskoffer op stap om de problemen op te lossen! Het organisatorische aspect rondom beheer en onderhoud was voor het bestuur van de Woningbouwvereniging Tiel in 1960 aanleiding om met de Nutsstichting te praten over samenwerking. Een fusie bleek in die tijd nog een brug te ver, maar het overleg leidde er wel toe dat de in het vorige hoofdstuk al genoemde G.J. Ditzel, bestuurslid en administrateur van de Nutsstichting, ook voor de Woningbouwvereniging Tiel de administratie en het toezicht ging verzorgen. Beide corporaties betaalden hem hiervoor een toeslag. Hij werd bij dit werk bijgestaan door zijn zoon G.H. Ditzel ( Ditzel Junior ). Ditzel Junior, boekhouder bij Maatschappij De Betuwe volgde in 1976 Senior op als secretaris van de Nutsstichting. Van Oost naar West, van laag naar hoog In hoofdstuk vier zagen we dat de Woningbouw vereniging Tiel eind jaren 50 te kennen gaf weer actief te willen gaan bouwen, maar dat men daarvoor het principe alleen middenstandswoningen te willen bouwen moest loslaten. Het eerste bouwplan voor deze herintredende corporatie was dan ook een compromis. Het omvatte 32 ruime eengezinswoningen, twee-onder-een-kap of in korte rijtjes, die prima binnen de filosofie van deze corporatie pasten, en daarnaast 104 kleinere goedkope woningen. Flats in de Burgemeesterswijk rond Het voorste gebouw is zojuist voorzien van nieuwe kozijnen en gevelelementen, het achterste gebouw heeft nog het oorspronkelijke uiterlijk. 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 40

41 Het plan was niet alleen voor de kleine corporatie een grote stap. Ook voor de Tielse volkshuisvesting bevatte het twee radicale veranderingen. De eerste was dat de voornaamste bouwstroom, die tot dat moment in Tiel Oost lag, werd verlegd naar Tiel West. Verandering twee was het woningtype: voor het eerst werden in Tiel flats gebouwd. De straatnamen in deze nieuwe buurt werden vernoemd naar burgemeesters, zodat de wijk bekend zou worden onder de naam Burgemeesterswijk. De 104 kleinere woningen waren portiekflats, verdeeld over vijf flatgebouwen van vier verdiepingen hoog. De woningen hadden bergingen in het souterrain. Het plan voor de Burgemeesterswijk werd ontwikkeld door de Nationale Woningraad. De woningen werden in 1960 opgeleverd. Dienst Domeinen bouwt voor Zuid-Molukkers Het tweede grote woningcomplex in Tiel West werd niet door de gemeente of door een van de corporaties gebouwd, maar door de Dienst Domeinen van de Rijksoverheid. De woningen werden speciaal gebouwd voor de Zuid-Molukse ex-knil militairen en hun gezinnen. Eind jaren 50 werd duidelijk dat het verblijf van de Zuid- Molukkers in Nederland niet tijdelijk zou zijn. De commissie Verwey-Jonker werd ingesteld, met de vraag om met aanbevelingen te komen voor het te verwachten langdurig verblijf en de integratie van de Molukkers in Nederland. De commissie adviseerde om de Molukkers te huisvesten in normale woningen in speciaal voor hen te bouwen wijken. Zo kregen allerlei plaatsen, waaronder Tiel, hun Molukse wijk. In Tiel verliep dit proces opmerkelijk snel. Twee jaar na het advies van de Commissie Verwey-Jonker verhuisden de Tielse Zuid-Molukkers naar hun nieuwe woningen en werden de woonoorden aan de Elzenpasch en de Grotebrugse Grintweg gesloten. Het laatste woonoord in Nederland, Lunetten, zou nog tot 1989 in gebruik zijn. De Tielse Molukse wijk vormde de eerste bebouwing in de Hertogenwijk. De 71 eengezinswoningen lagen bij elkaar aan de Diderik Vijghstraat, Willem van Kesselstraat, Bisschop Adelboldlaan en de Lambert Hendrikstraat. Aan de Lambert Hendrikstraat kwam ook een eigen kerkgebouwtje. In mei 1961 werden de eerste woningen in de Ambonezenwijk door de nieuwe bewoners betrokken De Hertogenwijk groeit In het deel van de Hertogenwijk dat het dichtst bij het stadscentrum ligt, heeft de Woningstichting St. Joseph in de periode flink wat woningen gebouwd. In navolging van wat de Woningbouwvereniging Tiel in de Burgemeesterswijk had gedaan, werd gekozen voor het bouwen van flatwoningen: 64 portiekwoningen aan de Hertog Karellaan en 60 galerijwoningen aan de Graaf Waltgerlaan. De flats waren bedoeld voor diverse huishoudenssoorten. De meeste woningen hadden drie of vier kamers, maar er waren ook woningen met één slaapkamer, voor kleinere huishoudens, en woningen met vier of zelfs vijf slaapkamers, voor grote gezinnen. pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

42 Rondom de flatwoningen bouwde St. Joseph aan de Hertog Willemstraat en de Hertog Reinaldlaan in totaal 32 bejaardenwoningen. Net als de bejaardenwoningen die de gemeente eerder bouwde aan de Anjerstraat waren het kleine huisjes. De vriendelijke huisjes staan er nog, maar ze voldoen absoluut niet meer aan de eisen die tegenwoordig aan seniorenwoningen gesteld worden. Na St. Joseph kon Patrimonium weer aan de slag. Vanaf 1963 bouwde de Protestantse corporatie een complex van 55 eengezinswoningen aan de Jonge Schutskooilaan Nieuwe Tielseweg Jelis van Riemsdijklaan. Aansluitend werden in de Janus Erasmiusstraat negen bejaardenwoningen gebouwd, en aan de Diderik Vijghstraat 24 portiek woningen. De Gemeente Tiel bouwde tegelijkertijd tussen de Molukse wijk en de woningen van Patrimonium nog een rijtje van 10 eengezinswoningen aan de Jelis van Riemsdijklaan. Nog een nieuwe speler Eind jaren 50 had zich nog een nieuwe speler op de volkshuisvestingsmarkt gemeld. Enkele bedrijven, Verdugt, Daalderop, De Betuwe, Metawa en CLF (CelluloseLak- Fabriek) gingen samen de woningnood voor hun personeel te lijf. Ze bouwden eerst een klein complex eengezinswoningen in de Bloemenbuurt, en vervolgens namen ze met flinke aantallen flats en enkele blokken eengezinswoningen het resterende deel van de woningen in de Hertogenwijk voor hun rekening. De woningen werden gebouwd als Premiewoningen, met een eenmalige premie van het Rijk. Het waren lovenswaardige initiatieven, waarmee deze werkgevers zich duidelijk betrokken toonden bij het welzijn van hun personeel. Maar er was ook een keerzijde. De werknemer was niet alleen voor werk en salaris afhankelijk van de werkgever, maar ook voor zijn huisvesting. De bemoeienis van de werkgever met zijn personeel werd daarmee wel erg groot. De eengezinswoningen van De Industrie zijn in de loop der jaren bijna allemaal verkocht aan de huurders. De 96 flats aan de Hertog Arnoldlaan, Jonge Schuts kooilaan en Diderik Vijghstraat werden na enige tijd verkocht aan een investeringsmaatschappij. Sindsdien zijn de meeste flats op de particuliere markt verkocht. Een recente opname van de industrieflats aan de Hertog Arnoldstraat. Let op de gelijkenis met de andere foto op deze pagina: de flats zijn identiek aan die van St. Joseph aan de Hertog Karellaan. De portiekflats aan de Hertog Karellaan in aanbouw 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 42

43 Renovatieplannen Met al die mooie nieuwe woningen werd het kwaliteitsverschil met de oude corporatiewoningen steeds groter. Ook technisch gingen deze woningen natuurlijk gebreken vertonen, ze waren intussen zo n 40 jaar oud. Zo kwam in het bestuur van de Nutsstichting in 1961 voor het eerst een renovatieplan voor het Badhuisplein aan de orde. Men dacht aan het bouwen van douches, vervanging van de ijzeren ramen en het aanbrengen van plafonds. Het zou echter nog tot 1981 duren voordat deze gedachte realiteit werd. Wel werd in 1963 de Rode Pannenbuurt onder handen genomen. Er werd riolering aangelegd, waarna de privaten en beerputten vervangen konden worden door WC s. Verder werden de keukens verbouwd. Ook het complex aan het Josephplein begon zijn glans te verliezen, maar men zag nog geen mogelijkheden voor een grote opknapbeurt. In 1966 verloor het complex zelfs zijn kenmerkende torentje! Tot op heden is het nog niet teruggeplaatst... In 1966 moest het torentje op de woningen aan het Josephplein weggehaald worden vanwege het gevaar voor de omgeving. pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

44 De portiekflats aan de Maurikstraat, eind jaren 70 Tiel West Tegen 1965 was de hele Hertogenwijk tot aan de Diderik Vijghstraat volgebouwd. De volgende fase van de staduitbreiding was het resterende gebied in Tiel West, tussen het Inundatiekanaal en de spoorlijn. De straten kregen de namen van dorpen en streken in de Betuwe. Patrimonium bouwde verder vanaf de Molukse wijk: 64 eengezinswoningen aan de Diderik Vijghstraat, Zoelmondstraat en Wadenoijenlaan, 144 galerijflats met lift, eveneens aan de Wadenoijenlaan, en 36 bejaardenwoningen aan de Deilstraat. De bejaardenwoningen waren van het galerijtype: drie blokjes van 12 woningen, zes op de begane grond en zes aan een galerijtje op de eerste verdieping. begon Tiel een experiment met stadverwarming. Er werd gebruik gemaakt van de industriële warmte van het naastgelegen bedrijf Verdugt, aangevuld met een centraal ketelhuis aan de Tielerwaardlaan. Het experiment was geen lang leven beschoren. Het systeem was niet efficiënt en door de stijgende gasprijzen werd het veel duurder dan normale verwarming. Al na zeven jaar ging daarom de stekker eruit. Het ketelhuis staat er nog steeds; het monument van een duur fiasco is nu in gebruik als moskee. De gemeente bouwde in dit stukje van Tiel in 1968 zijn laatste sociale woningcomplex: acht houtskeletbouw woningen aan de Enspijkstraat. Een vernieuwende bouwmethode die weinig navolging kreeg. De Nutsstichting had een lange adempauze gehouden, nadat ze in woningen in het Ooy had gebouwd. Pas tien jaar later kon de vlag weer uit, maar meteen fors: het ging in totaal om 338 woningen! De corporatie bouwde in de tweede helft van de jaren portiekflats aan de Maurikstraat en 144 galerijflats met lift aan de Rijswijklaan, Neerijnenlaan en Avezaathstraat. Tussen de flats verrezen 72 eengezinswoningen. Aan de oostkant van de Teisterbantlaan, aan de Burg. van Welderenstraat, werden 32 galerij-bejaardenwoningen gebouwd. Stadsverwarming In de buurt waar de Nutsstichting had gebouwd, tussen Nieuwe Tielseweg, Teisterbantlaan en spoorlijn, De feestelijke ingebruikname in 1978 van wijkcentrum t Keteltje, het vroegere ketelhuis van de stadsverwarming. Anno 2009 fungeert het gebouw als moskee. 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 44

45 Premiewoningen Het uitbreidingsplan Tiel West bestond voornamelijk uit woningwetwoningen. Alleen langs de randen van de wijk was wat ruimte voor particuliere bouw. Het hele gebied dreigde daardoor nogal eenzijdig van opzet te worden. Patrimonium en St. Joseph deden hier wat aan, met de bouw van premie-huurwoningen in het duurdere marktsegment. Het waren ruime woningen, met een niet-doorsnee uiterlijk door het verspringende dak. Patrimonium bouwde 24 van zulke woningen, St. Joseph bouwde er, in fasen, 110. De woningen staan rond de Wadenoijenlaan Teisterbantlaan en bij de Rijswijklaan Tielerwaardlaan. Premie-huurwoningen van St. Joseph aan de Heesseltstraat Een deel van deze woningen kwam tot stand met subsidie van een aantal leden van het Industrieel Contact Tiel. In dit ICT waren de meeste grote bedrijven vertegenwoordigd. De bedrijven Daalderop, Maasglas, Verdugt, de Betuwe, Metawa, Oostendorp, Mobil Chemie en Bouwbedrijf Beutener namen financieel deel aan het project. Met hun bijdrage voor deze woningen waren de bedrijven verzekerd van extra huisvestingsmogelijkheden voor hun personeel. In de jaren 80 is een groot deel van deze woningen verkocht aan de huurders. Ook nu nog worden vrij komende woningen door SCW te koop aangeboden. pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

46 De Ridderweideflat. Hoewel oorspronkelijk niet gebouwd als seniorenhuisvesting, als zodanig wel erg succesvol Geen flats meer! In 1969 werd begonnen met het volbouwen van het laatste, meest westelijke, gedeelte van Tiel West. St. Joseph bouwde hier aan de Liendenlaan 192 galerijflats met lift. Toen de huizen klaar waren, bleek dat de markt voor dit soort woningen verzadigd was. De flats konden maar moeilijk verhuurd worden. St. Joseph met Patrimonium in haar kielzog weigerden daarom om in de rest van de wijk nog meer van dit soort flats te bouwen. Dit corporatiestandpunt werd overgenomen door de gemeente. Dat St. Joseph-bestuurder Schröer indertijd wethouder van Volkshuisvesting was, zal daar zeker aan bijgedragen hebben. De plannen voor de Haaftenlaan en Vurenlaan werden daarom radicaal omgegooid: er kwamen geen flats, alleen nog eengezinswoningen. Patrimonium en St. Joseph bouwden hier in 1974, opnieuw in eendrachtige samenwerking, 296 huizen. De flats aan de Liendenlaan betekenden de ommekeer, maar het waren nog niet de laatste flats. In 1971 bouwde de Woningbouwvereniging Tiel nog 105 portiekflats aan de Kesterenstraat en Ochtenstraat en in 1973 het appartementencomplex aan de Wilglaan. Daarna zouden de gestapelde woningen in Tiel alleen nog gebouwd worden voor senioren en kleine huis houdens. Twee voorbeelden zijn te zien aan de Wadenoijenlaan. Halverwege staat appartementencomplex de Klaverweide, in 1973 gebouwd door de Woningbouwvereniging Tiel. Op het meest westelijke punt staat de Ridderweideflat van St. Joseph uit Beide complexen worden bewoond door senioren en zijn nog steeds zeer gewild op de woningmarkt. Op naar Noord In 1974 was Tiel West helemaal volgebouwd. In Tiel Oost was nog een bouwlocatie over op de plaats van het vroegere woonoord voor de Molukkers Schutsluizen. Daar bouwde de Woningbouwvereniging Tiel in eengezinswoningen aan de Eiklaan en de 81 appartementen aan de Wilglaan. Maar toen was ook aan die kant van Tiel alle ruimte op. 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 46

47 In 1975 werd daarom de oversteek over de spoorlijn gemaakt naar Tiel Noord. Deze wijk zou heel anders van karakter worden dan Tiel West. Er kwamen voornamelijk laagbouw woningen en het woonerf deed op grote schaal zijn intrede. Woningbouwvereniging Tiel beet het spits af met de laatste projecten voor de fusie met de Nutsstichting. De vereniging bouwde in de Kloosterbuurt (genoemd naar het vroegere klooster Westroijen op deze plaats) 162 eengezinswoningen en aan de Hennepe 58 seniorenwoningen en 310 eengezinswoningen. Aansluitend volgde de combinatie St. Joseph Patrimonium, met 146 eengezinswoningen en 38 seniorenwoningen in de Schepenbuurt. In de Schepenbuurt (de straten zijn hier vernoemd naar oude scheepstypen) werd ook een groot complex duurdere eengezinswoningen gebouwd als belegging door het Philips pensioenfonds. De woningen waren qua opzet vergelijkbaar met de corporatiewoningen, maar ruimer en luxer uitgevoerd. Vanaf de jaren 90 is een deel van de woningen in dit complex verkocht op de particuliere markt. In 2003 werd het restant, 46 huizen, verkocht aan woningcorporatie SCW-Tiel, zodat deze woningen voor de huurmarkt beschikbaar konden blijven. 1978: Nieuwe gemeentelijke herindeling In de jaren 60 werden opnieuw plannen gemaakt voor een gemeentelijke herindeling in het Rivierengebied. In de eerste plannen kreeg Tiel daarin een prominente plaats en zou het oppervlak van de gemeente flink groeien. Door sterk lobbywerk van de omliggende gemeentes gingen deze plannen echter niet door. Uiteindelijk kwam de herindeling pas in De gemeente Zoelen werd opgeheven en verdeeld over de gemeentes Buren en Tiel. Tiel werd alleen aan de westkant uitgebreid met het gebied ten zuiden van de A-15. Daarmee kwamen de dorpen Wadenoijen en Kapel-Avezaath bij Tiel. Met deze dorpen kreeg het woningbezit van de Gemeente Tiel een flinke uitbreiding. In Kapel-Avezaath stonden 22 woningen van de gemeente Zoelen, in Wadenoijen 94. Een deel van die woningen dateerde nog van voor de eerdere herindeling in Die woningen waren dus nog door de gemeente Wadenoijen gebouwd. De Hennepe en de Kloosterbuurt, 1976, kort na de bouw. De scholen aan de Predikbroedersweg zijn nog in aanbouw. De Dreef in Wadenoijen. De woningen zijn net na de oorlog gebouwd door de gemeente Wadenoijen, waren vervolgens eigendom van de gemeente Zoelen en kwamen bij de gemeentelijke herindeling in 1978 in handen van de gemeente Tiel. Oorspronkelijk was het aantal gemeentewoningen groter geweest, maar de gemeente Zoelen had in de loop der jaren nogal wat huizen verkocht aan de bewoners. De dorpswoningen hadden een heel ander karakter dan de stadswoningen. Veel huizen hebben bijvoorbeeld grote tot zeer grote tuinen. Er zijn relatief veel twee-onder-een-kap woningen of kleine blokjes eengezinswoningen. pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

48 Bouwstijlen De jaren 60 was de tijd van de echte grootschaligheid. Bij de productie lag de nadruk op efficiëntie en kostenbeperking. Men probeerde het aantal types woningen zoveel mogelijk te beperken. De uitwerking hiervan was de publicatie van zogenaamde keuzeplannen. Een keuzecommissie beoordeelde ingediende bouwplannen en stelde deze via de koepelorganisaties NCIV en NWR beschikbaar voor andere corporaties. In totaal zijn er in heel Nederland zo n keuzeplanwoningen gebouwd. We zien deze typische jaren 60 rijtjeswoningen ook in Tiel West. Ook de bouw van flats werd gebaseerd op een basistype galerijflat dat steeds aangepast kon worden. In Tiel is dat heel duidelijk te zien bij de galerijflats aan het begin van de Wadenoijenlaan, die identiek zijn aan die aan de Avezaathstraat, de Neerijnenlaan en de Rijswijklaan. Bij de flats aan de Liendenlaan is de galerij wat langer, zodat ze meer woningen tellen, maar verder komt ook daar de opzet overeen. De standaardflat die op veel plaatsen in Tiel West is te vinden. Dit is de Neerijnenlaan, begin jaren 80. Een nieuw fenomeen in de jaren 60 en 70 was de bejaardenwoning. We zien in die tijd een snelle ontwikkeling, in wezen een emancipatie. Rond 1960 moest de bejaarde tevreden zijn met een piepklein huisje, 20 jaar later kon de doelgroep kiezen uit een breder scala ruime volwaardige seniorenwoningen, laagbouw zowel als appartementen. Veranderingen bij de corporaties Vanaf eind jaren 60 vonden er belangrijke organisatorische veranderingen plaats bij de Tielse corporaties. Het woningbezit van de corporaties was intussen flink gegroeid. Dit vroeg veel inzet van de bestuurders in die tijd, omdat al het te verrichtten werk in de avonduren moest plaatsvinden. De voorzichtige vormen van samenwerking, die al eerder waren ingezet, werden gaandeweg steeds intensiever. We zagen al aan het begin van dit hoofdstuk dat er een bestuurlijke samenwerking was tussen de Nutsstichting en Woningbouwvereniging Tiel. Er werden in de jaren 70 nog steeds veel woningen gebouwd volgens standaard-ontwerpen, die in meerdere plaatsen werden gebruikt. Tegelijkertijd kwam er meer aandacht voor het sociale aspect. De bewoners kregen meer invloed en er werden gemeenschappelijke ruimtes gecreëerd. De projecten waren kleinschaliger. Woonerven met bochtige straten moesten meer een buurtgevoel creëren. We zien voorbeelden daarvan aan de Vurenlaan, de Hennepe en in de Kloosterbuurt. Daar zijn de woningen nog tamelijk eenvormig, maar een stapje later, in de Schepenbuurt, wordt ook daarmee wat speelser gevarieerd. Ook de confessionele corporaties Patrimonium en St. Joseph gingen in de loop der jaren steeds nauwer samenwerken. Het duidelijkst is dat te zien bij enkele projecten in Tiel West, zoals de Premie-huurwoningen en de woningen aan de Vurenlaan, die ze samen ontwikkelden. In mei 1970 ging St. Joseph weer een stap verder, en nam een medewerker in dienst. Het was de heer Jurrie Reulen, die ging werken als onderhoudsopzichter. Gezien de twee tandems St. Joseph Patrimonium en Nutsstichting Woningbouwvereniging Tiel zou men 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 48

49 verwachten dat Reulen ook voor Patrimonium zou gaan werken. Dit was echter niet het geval, integendeel: hij ging gedeeltelijk voor de Nutsstichting aan de slag! Er werd afgesproken dat hij van de Nutsstichting een vergoeding kreeg van 20 gulden per woning per jaar. Reulen werkte de eerste jaren vanuit een souterrain onder de flats aan de Hertog Karellaan. In 1972 kreeg hij de flat boven het souterrain erbij als kantoor. In dat jaar hield de samenwerking met de Nutsstichting op en ging hij ook voor Patrimonium werken. Hij kreeg er zelfs een collega bij. De Nutsstichting en de Woningbouwvereniging Tiel hielden in die tijd kantoor aan de Wadenoijenlaan. In 1973 werd door hen de eerste huuradministrateur aangenomen; deze was officieel in dienst bij de Woningbouwvereniging Tiel. Hij kon de administratieve chaos, die op dat moment bij beide corporaties heerste, niet goed de baas worden. Een in 1975 aangenomen administrateur, Wim van Gerven, lukte dit wel. De eerste Tielse corporatiemedewerker, Jurrie Reulen, inspecteert een galerijvloer van een flat aan de Graaf Waltgerlaan, 1978 Start van de renovatie van het Badhuisplein. Links op de foto de eerste SVT-directeur Wim van Gerven. In de witte jas wethouder Piet Schröer. Op 1 januari 1977 was de Stichting Volkshuisvesting Tiel (SVT) een feit. De fusiecorporatie bezat 1460 woningen. In 1979 werd administrateur Wim van Gerven benoemd tot directeur. Hij bleef die functie bekleden tot aan zijn overlijden in In 1979 betrok SVT een kantoorpand aan de Stationsstraat. Ook Patrimonium en St. Joseph gingen steeds intensiever samenwerken, maar een echte fusie liet nog even op zich wachten. In 1978 richtten ze wel een officieel samenwerkingsverband op, de stichting Samenwerking Christelijke Woningcorporaties (SCW). De organisatie had toen al zeven mensen in dienst, waaronder hoofdadministrateur, later directeur, Stef Schoots. Een andere opvallende naam in het personeelsbestand is Piet Schröer. Schröer was eerder actief geweest als penningmeester en voorzitter van St. Joseph. Naast zijn part-time dienstverband bij SCW was hij wethouder in Tiel. In 1979 verhuisde SCW vanuit de Hertog Karellaan naar een nieuw kantoorpand aan de Groenendaal. In 1980 volgde de officiële fusie. Handig: de nieuwe naam Stichting Christelijke Woningcorporatie had dezelfde afkorting als het samenwerkingsverband, SCW. Voor de volledigheid: in de geest van de tijd ( Aksie!! ) werd de naam toen geschreven als Stichting Christelijke Woningkorporatie. SCW had ten tijde van de fusie 1522 woningen. De samenwerking tussen de Nutsstichting en Woningbouwvereniging Tiel kreeg een extra zetje door een brief van het college van B&W in 1974, waarin het college schreef dat het de overdracht van het gemeentelijk woningbezit in overweging zou nemen, mits de plaatselijke corporaties serieus probeerden te fuseren. Het streven was dat er hoogstens twee corporaties zouden overblijven. (Het zou na deze brief overigens nog jaren duren voordat de overdracht van de gemeentewoningen aan de corporaties daadwerkelijk in gang gezet zou worden.) Ze begonnen fusiebesprekingen en in juni 1976 werden de nieuwe statuten goedgekeurd. pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

50 Alle personeelsleden van SCW voor het nieuwe kantoor, oktober V.l.n.r. T. Links, L. Schröer, H. van Lienden, G. Werkhoven, F. Schuitemaker, T. Schoots, J. Reulen, S. Schoots, P. Schröer. Inspraak! Met de samenwerking en fusies en door de intrede van de professionals veranderde het werk van de corporatiebesturen grondig. De rol van het bestuur verschoof van uitvoerend naar beleidsbepalend. De uitvoering werd gedelegeerd aan de medewerkers op basis van een door het bestuur goedgekeurde onderhoudsplanning en begroting. We mogen de periode die daaraan voorafging niet idealiseren. Zo was er geen duidelijk inzicht in de technische staat van woningen, er bestonden geen onderhoudsplanningen, onderhoudsklachten werden niet geregistreerd, huurcontracten ontbraken of waren juridisch niet in orde, er was geen systematische afhandeling van verhuizingen. Maar daar stond tegenover dat de lijnen tussen huurders en bestuurders kort waren. De bestuurders, die vaak in een corporatiewoning woonden, zorgden voor de huurincasso, woningtoewijzing en klachtenafhandeling. Ze waren aanspreekbaar en wisten wat er speelde in hun woningen. De Bewonersraad van SCW in 1979 verschillende wijken. Vanaf 1979 ging men nog een stap verder: er werden in het bestuur van SVT 5 leden namens de bewoners benoemd. Binnen SCW kwam men tot een soortgelijke vorm. Na de fusie ontstonden BewonersKontaktGroepen met als overkoepelend orgaan de Bewonersraad. De vier BKG s hadden, net als de Kontaktcommissies van SVT, elk een stadsdeel als basis. Zij hielden zich voornamelijk bezig met huurders- en wijkzaken. De Bewonersraad bestond uit een afvaardiging van de vier BKG s en hield zich meer bezig met de beleidszaken van SCW. De Bewonersraad had onder meer de benoeming en herbenoeming van leden van het bestuur tot haar taak, waarvan er in het begin twee op voordracht van de Bewonersraad werden benoemd en de overigen op voordracht van het Algemeen Bestuur. Naast de officiële Kontaktcommissies en Bewoners- Kontakt Groepen waren op diverse plekken in Tiel bewonerscommissies actief, zoals bij de Liendenlaan, Hertog Karellaan en Graaf Waltgerlaan. Het ontstaan van deze commissies was mede te danken aan huurdersorganisaties We zien zowel bij SCW als bij SVT dat de besturen rond de fusie naar andere wegen zochten om enerzijds hun eigen bestuurdersrol een nieuwe invulling te geven en anderzijds de stem van de bewoners te blijven horen. Dat paste ook in de tijdgeest. Inspraak was in die tijd het sleutelwoord. In de nieuwe statuten die werden gemaakt als voorbereiding op de fusie tussen de Nutsstichting en de Woningbouwvereniging Tiel werd ingespeeld op de nieuwe ontwikkelingen. In 1978 leidde dit tot het ontstaan van de Kontaktraad SVT en een vijftal Kontaktcommissies, afkomstig uit de 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 50

51 als LOHB (Landelijk Overleg Huurders Belangen) en POTH (Periodiek Overleg Tielse Huurders). Zij stimuleerden huurders om voor hun eigen belangen op te komen. In de Rode Pannenbuurt werd in 1977, vanuit de Wijk raad Tiel Oost, de commissie tot behoud van de Rode Pannenbuurt opgericht (later de Vrienden van de Rode Pannenbuurt ). Directe aanleiding was het plan van de gemeente Tiel om de woningen van dit complex te slopen in verband met de toekomstige bestemming openbaar groen met parkeren. De sloopplannen veroorzaakten natuurlijk grote onrust onder de bewoners. SVT liet daarom een inspectie uitvoeren naar de mogelijkheden van renovatie. Toen dit alsnog mogelijk bleek te zijn, werd de bewonerscommissie nauw betrokken bij de renovatieplannen. In 1978 ontstond nog een renovatiecommissie: die van het Badhuisplein. Groot verschil met de renovatiecommissie van de Rode Pannenbuurt was dat de oprichting op het Badhuisplein werd geïnitieerd door SVT zelf. Bewoners van het Badhuisplein werd gevraagd deel te nemen aan een dergelijke commissie zodat SVT bij planvorming rekening kon houden met de wensen van de bewoners. Gastarbeiders Eind jaren 60 kwamen de eerste gastarbeiders naar Tiel. Enkele grote Tielse werkgevers, onder andere Daalderop, De Betuwe en glasfabriek De Maas, zaten dringend om personeel verlegen. De arbeiders uit Portugal, Turkije en Marokko hielpen hen uit de brand. Begin jaren 70 nam hun aantal sterk toe, maar lange tijd bleef het idee overheersen dat de gasten slechts enkele jaren in Nederland zouden verblijven. De huisvesting van de buitenlandse medewerkers had dan ook een tijdelijk karakter. Velen verbleven in pensions, bij de glasfabriek stond een woonoord. In de tweede helft van de jaren 70 werd duidelijk dat het verblijf niet tijdelijk zou zijn. Met name de Turken en Marokkanen vestigden zich definitief in Tiel en lieten hun gezinnen overkomen. Veel gezinnen werden in de flats van de Industrie in de Hertogenwijk gehuisvest, de rest zocht huisvesting via de andere sociale verhuurders. De corporaties kregen er zo een heel nieuwe klantgroep bij. De vaak grote gezinnen hadden behoefte aan goedkope, grote woningen. Vooral de flats van SCW in de Hertogenwijk en de portiekflats van SVT aan de Maurikstraat voldeden aan deze eisen. Daarnaast was er in deze buurten indertijd Veel gastarbeiders die eind jaren 70 hun gezin lieten overkomen vonden huisvesting in de Hertogenwijk. De foto s zijn genomen in de Graaf Waltgerlaan. een grote verhuisgeneigdheid, zodat er relatief veel woningen leegkwamen. Binnen enkele jaren verkleurden deze complexen dan ook. Vooral de Hertogenwijk, waar zowel in de flats van SCW als in die van de Industrie veel migranten kwamen te wonen, kreeg al snel het etiket migrantenwijk. pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

52 Bouwen en wonen voor en door jongeren. Een project kleine woningen van SCW aan de Walburgbinnensingel wordt gebouwd door leerling-bouwvakkers. Voorzitter Bernard Wilke metselt op 15 april 1985 samen met leerlingen een herdenkingssteen in. 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 52

53 Hoofdstuk : Professionalisering en samenwerking In de jaren 80 werd het Tielse volkshuisvestingslandschap verder opgeschud. Aan het einde van het decennium waren er nog maar twee grote spelers actief, SVT en SCW. De professionalisering van de organisaties hield gelijke tred met de groei. Er werd nog steeds flink gebouwd, maar de groei vlakte af. Veel energie ging nu zitten in grootschalige renovaties. Intussen werd de volkshuisvesting geconfronteerd met een nieuw fenomeen: krakers Overname Domeinenwoningen door SCW Groeide tot nu toe het aantal partijen dat actief was op het terrein van de Tielse volkshuisvesting alleen maar, vanaf 1980 zien we een proces van concentratie en schaalvergroting. De eerste speler die zich terugtrekt van de Tielse Woning markt is de Dienst der Domeinen, ofwel de Nederlandse Staat. In 1979 nam SCW de Domeinenwoningen (zoals ze binnen SCW ook nu nog worden genoemd) in de Molukse wijk in beheer. In nauw overleg met de Molukse gemeenschap werden de huizen grondig gerenoveerd. Dit was geen eenvoudig proces, omdat er veel argwaan was ten opzichte van de overheid. Er was zelfs een groep huurders, die weigerde de huur te betalen vanwege vroegere toezeggingen aan de KNIL-militairen dat de Staat hun huisvesting zou verzorgen. Nadat de conflicten waren opgelost en de woningen waren gerenoveerd, kon SCW met een schone lei beginnen. In 1984 werd SCW juridisch eigenaar van de Domeinenwoningen. Dorp in de stad Intussen ging de stadsuitbreiding van Tiel gestaag door. De volgende stap daarin was het plan Drumpt. Het dorpje Drumpt werd hiermee opgeslokt door de bebouwde kom van Tiel. Dit ging niet zonder slag of stoot; de oorspronkelijke bewoners wilden het eigen karakter van het dorp behouden. Dat is gelukt, het dorp is nog steeds goed herkenbaar. De wijk er omheen kreeg een speelse opzet met kwalitatief goede en ruime woningen. De Willem van Kesselstraat in de Molukse wijk in 1984, kort na de ingrijpende renovatie. pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

54 Rond 1982 bouwde SVT er 39 laagbouw senioren woningen aan de Buitenlust en 89 eengezinswoningen aan het Achterveld, SCW 60 eengezinswoningen en 62 seniorenwoningen aan de Tien Hond en Veertien Hond. De sociale huurwoningen waren gezamenlijk ontwikkeld door SCW en SVT, met dezelfde architecten en aannemers voor beide projecten. De nieuwe woningen van SVT aan de Buitenlust in Drumpt, 1983 Het Philips Pensioenfonds bouwde in Drumpt voor de duurdere huurmarkt een complex eengezinswoningen. Later werden de woningen verkocht aan een investeerder, die weer een deel doorverkocht op de particuliere markt. In 2003 kocht SVT het restant, 38 huizen, met de bedoeling deze woningen voor de huurmarkt te behouden. Later bleek dit idee niet haalbaar, reden voor de corporatie om een deel van de woningen die vrij komen toch weer te verkopen op de particuliere markt. In Drumpt zien we een kentering in de verhouding huurwoningen koopwoningen. De wijk heeft een groter aandeel koopwoningen dan bijvoorbeeld Tiel West of de Hennepe en de Schepenbuurt in Tiel Noord. Die verschuiving van huur naar koop zou zich in latere jaren verder doorzetten. Aandacht voor kleine huishoudens Eind jaren 70 vroeg de kraakbeweging landelijk luidkeels aandacht voor de problemen van jonge kleine huishoudens op de woningmarkt. De woningproductie bestond al jaren bijna volledig uit huizen voor gezinnen en een klein gedeelte woningen specifiek voor senioren. De vraag veranderde echter. Jongeren gingen sneller op zichzelf wonen en stichtten niet direct een gezin. Er ontstond daarmee behoefte aan kleine woningen voor één- en tweepersoonshuishoudens. Ook in Tiel werd die vraag opgepakt. Dat was voor een stukje te danken aan de kraakbeweging, die er lokaal actief was. Vooral studenten van de middelbare land- en tuinbouwschool op biologisch-dynamische grondslag Warmonderhof maakten er deel van uit. Maar ook een groep als de Vrouwen Advies Commissie voor de Woningbouw (VAC) pleitte voor meer aandacht voor jongerenhuisvesting. In 1977 kwam er een stuurgroep met als doel het creëren van woningruimte voor één- en tweepersoonshuishoudens. In de stuurgroep zaten, naast de gemeente en de corporaties, de Stichting Huisvesting Buitenlandse Werknemers, de VAC en zelfs de VVV. Er werden plannen in gang gezet en begin jaren 80 werden er flink wat woningen voor de doelgroep gebouwd. Naar de afkorting Huisvesting Alleenstaanden Tweepersoonshuishoudens werden deze woningen HAT-woningen genoemd. Een andere gangbare naam was van Dam-eenheden, naar 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 54

55 HATjes van SVT aan de Kwelkade, 1983 de staatssecretaris van Volkshuis vesting die verantwoordelijk was voor de subsidie regeling. Het waren kleine appartementjes, met maximaal één slaapkamer, maar vaak enkel bestaande uit een woon-slaap kamer met open keuken. SCW bouwde 28 HAT-woningen aan de Honingstraat. SVT bouwde 42 HAT-woningen aan de Kwelkade en 14 aan het Achterveld (Drumpt). Begin jaren negentig kocht zij nog een complex met 15 HAT woningen aan de Anna Henrixlaan van een ontwikkelaar. Verbouwen voor 1 & 2 SCW bouwde ook op een onconventionele manier voor kleine huishoudens. Zoals we in het vorige hoofdstuk zagen, liep de verhuur van de flatwoningen aan de Liendenlaan in die jaren niet zo vlot. Vooral de grote vierkamerflats waren duur en daardoor niet erg gewild. Rond 1980 werd daarom begonnen met het splitsen van leeggekomen vierkamerwoningen in telkens twee apparte- mentjes met een woonkamer en een kleine slaapkamer. In totaal zijn op deze manier tien HAT-woningen aan de voorraad toegevoegd. Grootschaliger en bijzonder spraakmakend was de verbouw door SCW van het voormalige St. Andreasziekenhuis aan de St. Walburgbinnensingel in Het gebouw was in 1982 leeggekomen na de bouw van het nieuwe ziekenhuis Rivierenland aan de President Kennedylaan. Die nieuwbouw was mogelijk na de fusie enkele jaren eerder van de Tielse ziekenhuizen Bethesda en St. Andreas en de stichting Interconfessionele Gezondheidszorg Culemborg. In het vijf verdiepingen tellende hoofdgebouw, de polikliniek, het oude Gasthuis en de verpleegsterswoningen werden in totaal 104 HAT-eenheden gecreëerd, waarvan 24 zonder zelfstandige voorzieningen. De 24 niet-zelfstandige eenheden, die twee aan twee een keuken en een natte cel deelden, bleken vanaf het begin niet in die vorm te verhuren. Ze werden daarom samen gevoegd tot 12 appartementen met zelfstandige voor zieningen. Zicht vanaf de toren van de St. Maartenskerk op de jongerenhuisvesting in het voormalige ziekenhuis St. Andreas. Opname uit pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

56 Varkenscyclus? Al snel bleek dat Tiel wel erg enthousiast had gereageerd op de vraag naar kleine woningen. Tiel had al veel flatwoningen, waar de meeste bewoners maar enkele jaren bleven wonen en waar dus flink verhuisd werd, zodat het aanbod voor de jongere doelgroep al vrij groot was. Met al die HAT-woningen die nu in korte tijd werden toegevoegd was de markt verzadigd. Vooral in de kleine éénkamerwoningen waren maar weinig woningzoekenden geïnteresseerd. Om de woningen toch te verhuren kwamen soms huurders in aanmerking die het niet zo nauw namen met de normen. In sommige complexen kwam het daardoor tot woonoverlast en dreigende verpaupering. Slechts met intensief sociaal beheer konden de corporaties een goed woonklimaat in stand houden. In het verbouwde ziekenhuis aan Andreashage waren de problemen nog wat groter. Het complex had niet zozeer sociale problemen door de bewoners, maar door de gemeenschappelijke ruimten. In november 2006 werd het complex voor jongerenhuisvesting aan Andreashage, nog geen 25 jaar oud, gesloopt. Door de aard van het gebouw, met grote onoverzichtelijke gangen, liften en verborgen hoekjes, was het een ideaal speelterrein voor de jeugd uit de omgeving. Soms werden s nachts de bergingsgangen en trappenhuizen door daklozen gebruikt als slaapplaats. SCW moest veel investeren, in bijvoorbeeld het afsluitbaar maken van het gebouw, extra schoonmaakkosten en een huismeester, om het complex voor de huurders leefbaar te houden. Een brand die in 1998 enkele woningen in de voormalige polikliniek verwoestte, was voor SCW aanleiding om zich te bezinnen op het voortbestaan van het complex. Uiteindelijk werd besloten om het hele voormalige ziekenhuis, met uitzondering van het historische Gasthuis, te slopen en het gebied te herontwikkelen. De sloop kreeg in 2006 zijn beslag. Rauwenhof Al nam het tempo langzaam af, de stadsuitbreiding van Tiel ging onverbiddelijk verder. Toen Drumpt rond 1982 af was, werd begonnen met de naastgelegen nieuwe wijk Rauwenhof. Het aandeel koopwoningen steeg weer wat verder, maar toch bestond nog een groot deel van de wijk uit huurwoningen. Opvallend is wel dat de huurwoningen een slag kleiner en ook wat soberder waren dan bijvoorbeeld in Drumpt. Een verdere kostenbesparing is gezocht in het ontwerp van de woningen, bijvoorbeeld door gebruik te maken van grote dakvlakken. De kostenbesparing was nodig vanwege enerzijds de afnemende subsidiemogelijkheden en anderzijds de in die tijd torenhoge rente op de leningen die moesten worden afgesloten. SCW bouwde in de periode in Rauwenhof in totaal 146 eengezinswoningen en 16 seniorenwoningen. Bij een deel van de woningen werd met een pakket aan maatregelen geprobeerd om een zo laag mogelijk energiegebruik te bereiken. De huizen kreeg drie-laags glas en een extra dik isolatiepakket. Er werd een nieuw verwarmingssysteem toegepast: heteluchtverwarming. Het hele scala aan maatregelen bewees zijn waarde. De woningen hebben een extreem laag gasverbruik van gemiddeld 700 m 3. De heteluchtverwarming bleek echter kwetsbaar en moeilijk in te regelen, zodat het project in die vorm geen navolging vond. SVT bouwde in deze periode ook in Rauwenhof: 133 eengezinswoningen en 24 seniorenwoningen. 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 56

57 In Rauwenhof werd ook een groot aantal HAT-woningen gebouwd. Van de eerdere projecten had men al geleerd dat er geen éénkamerwoningen gebouwd moesten worden. Ook op andere manieren werden de recente ervaringen verwerkt, bijvoorbeeld door zoveel mogelijk te kiezen voor een individuele ontsluiting van de appartementen. Deze HAT-projecten voldeden daardoor beter aan de De Piet Mondriaanstraat met twee typen eengezinswoningen. Deze woningen zijn van SCW. SVT heeft in dezelfde buurt identieke huizen. Eengezinswoningen van SVT aan de Simon Vestdijkstraat in Rauwenhof, 1984 verwachtingen en zijn ook heden ten dage nog steeds succesvol. SVT bouwde 123 HATjes aan de Antoon Coolenstraat en Wilhelmina Druckerstraat, SCW 72 rond de Mina Krusemanstraat en Anne de Vriesstraat. Rauwenhof fase II Tussen 1987 en 1989 werd Rauwenhof verder volgebouwd met 90 eengezinswoningen van SCW en 87 eengezinswoningen en 12 appartementen van SVT. Daarbij waren twee opmerkelijke projecten. Een complex van 32 eengezinswoningen dat SCW bouwde aan de Nicolaas Beetsstraat is het vermelden waard, omdat daar acht woningen geschikt werden gemaakt als huisvesting voor een dependance van psychiatrisch ziekenhuis Wolfheze (tegenwoordig GGZ De Gelderse Roos ). Dat paste in het beleid van die tijd om de cliënten in de psychiatrie uit het isolement van de inrichtingen in de bossen te halen, en de zorg te integreren in de normale woonwijken. De jongerenappartementen van SCW aan de Mina Krusemanstraat in Rauwenhof zijn gedeeltelijk boven een watergang gebouwd. Het project van 130 eengezinswoningen bij het Vincent van Goghplein en de Piet Mondriaanstraat is opmerkelijk omdat het, net als enkele jaren eerder in Drumpt, in een bijzondere innige samenwerking tussen SVT en SCW tot stand kwam; het is in wezen één complex woningen Ter hoogte van de Jozef Israëlsstraat, die ongeveer halverwege het buurtje loopt, werd de wijk doormidden gedeeld; de woningen ten westen ervan waren voor SVT, die ten oosten voor SCW. Direct naast het project bouwde SVT aansluitend een complexje met 12 appartementen aan de Willem Marisstraat. pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

58 Grootschalige renovatie Nadat in de jaren 70 de grote bouwproductie van de na-oorlogse periode over zijn hoogtepunt heen was, kwam er landelijk meer aandacht voor de renovatie van de vooroorlogse woningen. Dit proces begon in de grote steden, maar de aanpak van de daadkrachtige Amsterdamse wethouder Jan Schaefer ( In geouwehoer kan je niet wonen ) vond al snel door het hele land navolging. Het kabinet-den Uyl zorgde in 1977 met de Interim Saldo Regeling voor ruime financiële mogelijkheden, waarmee een groot deel van de Nederlandse vooroorlogse woningvoorraad kon worden verbeterd. Begin jaren 80 kwam ook in Tiel de renovatiegolf op gang. Al het vooroorlogse corporatiebezit werd ingrijpend gerenoveerd, evenals de vooroorlogse gemeentewoningen aan de St. Walburgbuitensingel. Ook het vroeg na-oorlogse complex de Lok van SCW in de Bomenbuurt werd op die wijze opgeknapt. Het achter stallig onderhoud werd weggewerkt en de woningen werden voor zover mogelijk geïsoleerd. De indeling en voorzieningen als keuken en badkamer werden aangepast aan de eisen van de tijd. De renovaties van de Rode Pannenbuurt, het Badhuis plein, het St. Josephcomplex, de Walburgbuitensingel en de Lok waren allemaal ingrijpende processen. Huurders werden bijvoorbeeld tijdelijk in een wissel woning gehuisvest. Speciaal daarvoor had de gemeente een complex wooncontainers geplaatst aan de Peppellaan, dat voor alle renovatieprojecten in die periode is gebruikt. In de volksmond heette het complex al snel Peppelonia. Na de renovatie moesten de huurders wennen aan een veel hogere huur: In de Rode Pannenbuurt bijvoorbeeld betaalden bewoners voor de renovatie ƒ 66,25 per maand, na de renovatie ƒ 224,45. Na het voltooien van de renovatie in 1983 van de SCW-woningen in de Bomenbuurt mogen de eerste bewoners weer vanuit hun wisselwoning terugverhuizen naar hun eigen huis. Bestuurder Driessen (rechts) geeft het startsein. Alle woningen hebben aan de voorzijde een extra uitbouw ( klompenhok ) gekregen. 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 58

59 Op de vleugels van de democratiseringsgolf werd bij de renovaties intensief overlegd met bewonerscommissies, wat ontegenzeglijk het draagvlak voor de soms moeilijke processen heeft vergroot. Veel commissieleden bleven ook na die tijd actief binnen de participatiestructuren van de corporaties. Kangoeroes aarden niet in Tiel Naast de renovatiegolf werd er in het kader van de stadsvernieuwing ook flink nieuw gebouwd. Diverse locaties in en rond het centrum werden door de corporaties ingevuld met sociale woningbouw. De vlag gaat uit ter gelegenheid van de oplevering van de gerenoveerde woningen in de Rode Pannenbuurt in september deze nieuwe straat bouwde SCW tien eengezins woningen en 27 appartementen. In 1995 is het appartementencomplex aan de Brugstraat voorzien van een lift, waarmee het ook voor senioren geschikt is. In 1987 kwam aan de Oude Haven op de plaats van de vroegere garage Moll een complex seniorenwoningen boven winkels gereed. Een gouden greep; de doelgroep wist deze woningen midden in de drukte van het centrum erg te waarderen. SVT bouwde in de periode diverse kleinere appartementen complexen in de binnenstad: 20 woningen voor bejaarden en onvolledige gezinnen aan de Achterweg, zes woningen aan de Weerstraat, tien aan de Ambtmanstraat en 19 aan de St. Walburgstraat. SCW voegde in die periode een complexje van vier appartementen aan de Walburgbinnensingel toe aan het bezit dat ze daar al had. Bij de Brugstraat/Adamshof werd een oud wijkje met bijzonder slechte huizen, de Bola-buurt, gesloopt. Voor een betere verkeersafwikkeling werd de Brugstraat verlegd. Aan SVT-woningen aan de Achterweg in aanbouw, 1982 pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

60 Positief misschien voor de volkshuisvesting, maar we moeten ook beseffen hoe emotioneel deze gebeurtenissen waren voor bijvoorbeeld de mensen die bij de bedrijven hadden gewerkt. Er is niet erg zorgvuldig met de oude bebouwing, het Tielse industrieel erfgoed, omgegaan. Alleen met goed zoeken vinden we nu nog iets terug van de Maatschappij De Betuwe, de rest is allemaal verdwenen. Kangoeroewoningen aan Klein Amsterdam, Het experiment bleek niet de oplossing voor het vergrijzings probleem. Een speciale vermelding verdient het stadsvernieuwingsproject van SCW aan Klein Amsterdam (1987). Een steegje met slechte kleine huisjes werd gesloopt, een complex van negen eengezinswoningen, acht bovenwoningen en acht seniorenwoningen kwam ervoor in de plaats. Seniorenhuisvesting stond op dat moment uitdrukkelijk op de agenda, het besef dat de grijze golf eraan kwam begon goed door te dringen in volkshuisvestingsland. In dat kader probeerde SCW aan Klein Amsterdam een nieuw concept uit: er werden acht kangoeroewoningen gebouwd, combinaties van een seniorenwoning op de begane grond met daarboven een ruime bovenwoning. De gedachte was dat de benedenwoningen verhuurd konden worden aan mensen die zorg nodig hadden, en dat de bovenwoningen dan betrokken zouden worden door bijvoorbeeld familieleden, die deze mantelzorg konden verlenen. Jammer genoeg mislukte het experiment. Toen de woningen klaar waren, was er geen enkele kandidaat gevonden die belangstelling had voor het concept. De woningen werden daarom los van elkaar verhuurd. Dat het experiment niet is geslaagd, betekent overigens niet dat het hele project is mislukt. Alle woningtypen zijn nog steeds erg in trek. Het eerste grote terrein dat beschikbaar kwam, was dat van de Tinfabriek Kurz aan de Binnenweg/Hogestraat. Een pareltje volgens industrieel archeologen, maar de omwonenden dachten daar waarschijnlijk anders over: zij zagen alleen een donkere hoge blinde muur. Nadat het terrein was ontdaan van de ernstig verontreinigde grond, werd het in 1988 door SVT ingevuld met 27 eengezinswoningen. Op een terrein direct daarnaast, aan de Binnenweg en de Binnenhoek, werden in dezelfde tijd de slechte panden die er stonden (waaronder het roemruchte jongerencentrum de Spil ) gesloopt. De Binnenhoek kreeg meer ruimte voor het verkeer en SCW realiseerde in dit stadsvernieuwingsgebied 16 eengezinswoningen en een complex met Met de bouw van de woningen op het Kurz-terrein bereikte SVT de mijlpaal van 2000 woningen. Op de foto geeft directeur Wim van Gerven de gelukkige nieuwe bewoners de sleutel van dat 2000 ste huis. Industrieterrein Kurz Rond het centrum van Tiel waren van oudsher diverse grote industrieën gevestigd. Vanaf de jaren 80 verdwenen geleidelijk aan al deze vestigingen, door verhuizing (o.a. Daalderop), fusie (De Betuwe) of sluiting (Kurz) van het bedrijf. De gebouwen werden gesloopt en de terreinen kwamen beschikbaar voor woningbouw. 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 60

61 De hoek Hogestraat Binnenweg anno Eengezinswoningen en appartementen van SVT op het voormalige Kurzterrein. Links op de voorgrond de achterzijde van de appartementen van SCW aan de Akkerstraat. 75 appartementen, merendeels bedoeld voor senioren. In dezelfde bouwstroom werden elders in de binnenstad, aan de Hucht en aan de Kerkstraat, 11 appartementen meegenomen. De appartementen aan de Hucht kwamen op de plaats van het vroegere instructiebad OZITS. Gemeente Tiel draagt woningen over Al in 1974 had de gemeente Tiel aangegeven dat zij van plan was om haar woningbezit te zijner tijd over te dragen aan de Tielse corporaties. Het duurde echter tot 1988 voor het zover was. Belangrijkste oorzaak van deze ver traging was de Tielse gemeenteraad, die de zeggenschap over de gemeentewoningen eigenlijk niet kwijt wilde raken. Toen uiteindelijk het overdrachtsbesluit was genomen, volgde nog een periode van intensief onderhandelen tussen corporaties en gemeente. Er waren nogal wat verschillen van inzicht, die eerst opgelost moesten worden. Daarbij ging het (natuurlijk) over geld, maar belangrijker nog was de onderhoudstoestand van de woningen. De huizen, veelal uit de jaren 40 en 50, waren niet op dezelfde systematische manier onderhouden als de cor poratiewoningen en hadden daardoor nogal wat achter stallig onderhoud. Uiteindelijk werd overeengekomen dat alle woningen nog van de gemeente een grote onderhoudsbeurt zouden krijgen, waarmee ze allemaal technisch gezien op een zelfde basisniveau zouden komen. In november 1988 werden de huizen overgedragen aan de corporaties; 479 gingen er naar SCW en 494 naar SVT. Het onderhoudsplan van de gemeente was toen overigens nog niet helemaal gereed en liep nog enkele maanden door. Ook het passeren van de akte bij de notaris liet nog een tijd op zich wachten: dat gebeurde pas op 29 december November 1988, de gemeentewoningen worden overgedragen aan de corporaties. De directeuren van SCW en SVT, hun besturen en de Tielse Wethouders van den Burg (zittend, midden) en Grooten (recht daarachter) zetten samen deze historische stap. pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

62 In verschillende steden werden in die tijd pogingen ondernomen om het woningbezit per wijk te concentreren bij één corporatie, om zo het wijkbeheer te vereenvoudigen. Het lag voor de hand om bij de verdeling van de gemeentewoningen in ieder geval aan te sluiten bij het bestaande corporatiebezit, om zo een efficiencywinst te bereiken. De onderhandelaars kozen hier echter niet voor, zodat beide corporaties in de meeste wijken een versnipperd bezit hielden. Uitzondering waren de dorpen Wadenoijen en Kapel-Avezaath: daar gingen alle gemeentewoningen over naar SCW. Reden voor deze gemiste kans is dat de onderhandelaars op dat moment het idee hadden dat SVT en SCW binnen enkele jaren zouden fuseren tot één Tielse corporatie. De Tielse geschiedenis op het gebied van woonwagens is een apart hoofdstuk. Nadat de Rijksoverheid in 1968 de Woonwagenwet aannam, die het rondtrekken van woonwagenbewoners verbood en hen dwong in centra te gaan wonen, werd in Tiel één van de laatste regionale centra aangelegd. Het regionale centrum in Tiel bestond uit 100 standplaatsen. Het aantal bewoners was wisselend, maar lag steeds tussen de 400 en 500 personen. In de beginjaren lag er ook een zogenaamd passantenkamp bij voor woonwagenbewoners die op doorreis waren. Het Tielse centrum was voor die tijd erg modern: er was een eigen rioolwater-zuiveringsinstallatie, een lagere school, een kerk, een dokterspost en zelfs een manege, sport velden en sloopterreinen. Elke woonwagen had elektriciteit en water, alleen gas was er niet. Bij de verdeling van de gemeentewoningen over de twee corporaties stond daarom voorop dat beide corporaties qua grootte en aard van het woningbezit exact gelijkwaardig zouden worden. Dit zou de latere fusieonderhandelingen gemakkelijker maken. Het zal duidelijk zijn dat dit proces niet is gelopen zoals de toenmalige corporatiedirecteuren en gemeentebestuurders dachten. Er zijn sindsdien geen concrete stappen naar fusie gezet. Woonwagens Onderdeel van de deal over de overdracht van de gemeentewoningen was dat de corporaties ook het beheer van de woonwagens en woonwagenstandplaatsen in Tiel over zouden nemen. Vlak voor de overdracht van de gemeentewoningen rondt wethouder Bert Grooten het groot onderhoud van de woningen in de Bevrijdingsbuurt af. Doordat op dit centrum meerdere groepen of families van woonwagenbewoners verplicht bij elkaar kwamen te wonen, was er geen sprake van een homogene groep bewoners. In 1972 ontstond hierdoor een crisissituatie die resulteerde in een gewelddadige uitbarsting. Er werden enorme vernielingen aangericht aan het centrum. De complete infrastructuur en gebouwen werden met de grond gelijk gemaakt. Deze uitbarsting tezamen met de reeds in gang gezette ommekeer in het Rijksbeleid deed het bestuur van het Woonwagenschap Gelders Rivierengebied besluiten tot sanering van het grote regionale centrum en het verspreiden van de bewoners over kleine woonwagenlocaties. Het gros van de bewoners wilde echter in Tiel blijven. De provincie honoreerde dit, met als gevolg dat de gemeente Tiel, niet alleen in vergelijking met de overige regiogemeenten, maar ook in vergelijking met grote gemeenten als Arnhem en Nijmegen, een relatief hoge provinciale taakstelling toebedeeld kreeg voor wat betreft het aantal te realiseren standplaatsen. In de jaren 80 en 90 ontstonden vervolgens de meeste kleine woonwagenlocaties in Tiel. Het beheer (niet het eigendom) van deze locaties werd bij de overdracht van het gemeentelijke woningbezit overgedragen aan SVT. De financiële afspraak was dat SVT de locaties ging beheren volgens een open-einde rekening; het tekort werd jaarlijks door de gemeente aangevuld. De keuze voor SVT boven SCW voor het woonwagen beheer had twee redenen. SCW had kort daarvoor met de overname van de voormalige Domeinenwoningen net een bijzonder gecompliceerde klus met diverse haken en ogen geklaard. 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 62

63 Daarnaast was SVT met haar eigen onderhoudsdienst ook beter toegerust voor de taak. Door het intrekken van de Woonwagenwet in 1999 behoorden woonwagenbewoners vanaf dat moment tot de doelgroep van het reguliere volkshuisvestingbeleid. De gemeente besloot toen het beheer weer zelf te regelen, mede vanwege de oplopende kosten die door SVT in rekening werden gebracht. Een gespecialiseerd bedrijf, Nijbod Consultancy BV, werd hiervoor ingehuurd. Het eigenlijke doel hiervan was dat de situaties op de locaties in een periode van drie jaar genormaliseerd moesten worden, zodat daarna een volledige overdracht (dus naast het beheer ook het eigendom) kon plaats vinden van gemeente aan SVT. Voor SVT was dit echter geen vanzelfsprekendheid. De corporatie wist intussen wat er allemaal bij het beheer kwam kijken en wilde niet als enige partij daarvoor de volle verantwoordelijkheid dragen. Tiel kent inmiddels dertien woonwagenlocaties, variërend van twee tot tien standplaatsen. Het regionale woonwagenkamp aan het Inundatiekanaal, maart 1970 Sinds eind 2008 vinden opnieuw gesprekken plaats tussen de gemeente en SCW en SVT over een mogelijke overdracht van de huidige centra aan een apart daarvoor op te richten stichting, waarin alle betrokken partijen zouden moeten deelnemen. Professionalisering corporaties De snelle groei van het woningbezit, grootschalige renovaties, een systematisch aanpak van het onderhoud, huurdersparticipatie: de jonge werkorganisaties van SCW en SVT kregen het in de jaren 80 razend druk. Het aantal medewerkers groeide mee met het woningbezit; vooral bij de overname van de gemeentewoningen volgde logischerwijze een flink uitbreiding. De organisaties kregen al snel een professionele structuur, met afdelingen voor administratie en voor onderhoud en projecten. Vanaf midden jaren 80 kwam daar zowel bij SCW als bij SVT een afdeling verhuur- en bewonerszaken bij, die de verhuur van nieuwe en vrijkomende woningen verzorgde en daarnaast verantwoordelijk was voor contacten met bewoners en sociaal beheer. De snelle professionalisering was een lastige overgang voor de vroegere doe-besturen. Het moderne besturen op afstand viel sommigen zwaar. Sommige bestuursleden bleven nog lang heel praktisch bezig. Ze hadden geen rol meer in het dagelijks werk, maar via bijvoorbeeld bestuurscommissies voor technische zaken en nieuwbouw zaten ze nog erg dicht op de praktijk. pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

64 De werkwijze wat betreft onderhoud verschilde bij SVT wezenlijk met die van SCW. SCW besteedde al het onderhoudswerk uit aan externe aannemers. De medewerkers van de afdeling onderhoud verzorgden alleen de klachtenregistratie, de planning en het toezicht. SVT had een grote onderhoudsdienst met eigen vaklieden. Daar werd dus zowel met externe bedrijven als met de eigen interne aannemer gewerkt. Mede vanwege de benodigde ruimte voor de onderhoudsdienst verhuisde SVT in 1982 van de Stationsstraat naar een ruime locatie aan de Lutterveldweg. Het kantoor, dat SCW in 1978 aan de Groenendaal had betrokken, bleek al snel weer te klein. Na het besluit over de overname van de gemeentewoningen werd daarom een nieuw kantoor gebouwd aan de Spoorstraat, dat medio 1989 werd opgeleverd. De medewerkers van SVT voor het kantoor aan de Lutterveldweg, De Huisvestingscentrale Tiel De woningtoewijzing was een werkterrein waarvan de besturen slechts met heel veel moeite afscheid konden nemen. Dat gold niet alleen voor de corporatiebesturen, maar ook voor het gemeentebestuur. Tot ver in de jaren 80 functioneerde er een stedelijke bestuurscommissie Woningtoewijzing, met de toenmalige wethouder Grooten en bestuurders van beide corporaties, geflankeeerd door respectievelijk een ambtenaar en de corporatiemedewerkers. Deze commissie besprak alle woningtoewijzingen en urgentie-aanvragen. Het samenwerkingsverband van de corporaties en de gemeente kreeg de naam Huisvestingscentrale Tiel. De woningen werden indertijd toegewezen volgens een ingewikkeld puntensysteem. Naast dit formele systeem werden er, door alle partijen, ook ongeschreven regels gehanteerd over het maximum aantal migrantenhuishoudens per galerij of per straat. Op 7 juli 1989 wordt het kantoor van SCW geopend. Alle personeelsleden poseren voor het nieuwe gebouw. Anno 2009 is het gebouw weer te klein en bouwt SCW samen met het Regionaal Archief Rivierenland een nieuw kantoorgebouw. In eerste instantie was deze afspraak, met de beste be doelingen, gemaakt om ongewenste concentratie tegen te gaan en een soepele integratie te bevorderen. Echter, toen op veel plaatsen de maxima bereikt waren, dreigde dit discriminerend uit te pakken voor de woningzoekenden van buitenlandse afkomst. Gaandeweg werden de gehanteerde marges dan ook verruimd en later geheel losgelaten. 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 64

65 Het ingewikkelde puntensysteem voor de woningtoe wijzing was niet goed inzichtelijk voor de woningzoekenden. Zelfs voor de corporatiemedewerkers was het moeilijk uit te leggen. Naast de inschrijfduur speelden allerlei andere variabelen een rol, zoals leeftijd en het al dan niet beschikken over zelfstandige huisvesting. De woningzoekenden schreven zich in en hoorden vervolgens niets, totdat ze aan de beurt waren. Maar omdat afwachten moeilijk is, zaten de wekelijkse spreekuren voor woningzoekenden overvol. In 1996 besloten de gemeente en de corporaties om het over een heel andere boeg te gooien. Er werd een transparant systeem ontwikkeld, louter gebaseerd op de inschrijfduur. Woningen werden verhuurd volgens het aanbodmodel: woningzoekenden hoefden niet meer af te wachten, maar konden zelf reageren op de woningen die de corporaties aanboden. De woningen werden aangeboden in een advertentie in huis-aan-huis blad Extra Nieuws (later Stad Tiel ) en via internet, het nieuwe medium dat zich in die jaren snel ontwikkelde. Alle verhuringen werden verantwoord in de aanbod advertentie, waarmee de woningzoekenden ook inzicht kregen in hun plaats op de wachtlijst en hun kansen op de woningmarkt. De Huisvestingscentrale Tiel werd louter een zaak van de corporaties, de gemeente hield alleen op hoofd lijnen een controlerende taak. De regels van het model waren vastgelegd in een samenwerkingsovereenkomst met de gemeente, zodat ook de tot dan toe formeel nog bestaande woonvergunning kon vervallen. Volkshuisvesting in de jaren 90 Rond 1990 veranderde het beleidsterrein van de volkshuisvesting ingrijpend. Vanaf de wederopbouw bemoeide de rijksoverheid zich intensief met het hele terrein van de volkshuisvesting. De overheid zorgde voor leningen en subsidies, droeg alle risico s en bepaalde de spelregels. De corporaties hadden maar een beperkte inbreng, veel ruimte voor eigen beleid was er niet. Rond 1990 kwam daar verandering in. De bevolking groeide niet meer zo snel, en de demografen hadden uitgerekend dat de bouw van nieuwe woningen wel Staatssecretaris Ennéus Heerma verbond met zijn nota Volkshuisvesting in de jaren 90 voor eeuwig zijn naam aan de Nederlandse volkshuisvesting een tandje minder kon. Op die manier kon er flink bezuinigd worden in de volkshuisvestingsbegroting. In de praktijk werd zichtbaar dat het woningtekort daalde. Ook in Tiel zagen we voorbeelden van sociale huurwoningen die niet meer zo in trek waren. De conclusie was: de echte woningnood in Nederland is zo goed als voorbij. Het ging de meeste woningzoekenden niet meer om een dak boven hun hoofd, maar om een mooier, beter huis. De huurder werd consument. In 1988 vertaalde staatssecretaris Heerma dit in zijn nota Volks huisvesting in de jaren 90 : er kwam minder nieuwbouw en het beheer van woningen moest meer aandacht krijgen. De overheid deed een flinke stap terug, de markt ging een grotere rol spelen. De corporaties moesten verzelfstandigen, ze kregen meer vrijheid, maar ook meer verantwoordelijkheid. Ze moesten voortaan zelf de risico s dragen en sociale ondernemers worden. Basis daarvoor was de brutering. Met de bruteringsoperatie werden subsidies van het Rijk aan de woningcorporaties weggestreept tegen leningen die de corporaties bij het Rijk hadden gesloten. Het ging hierbij landelijk om bedragen van 36,8 miljard gulden aan (toekomstige) subsidies en 26,6 miljard gulden aan leningen. In 1993 werd dit allemaal definitief vastgelegd in het Besluit Beheer Sociale Huursector (BBSH). Naast de landelijke beleidswijziging was er ook een veranderende houding in de lokale politiek. Uit onderzoek bleek dat Tiel een relatief arme en laag opgeleide bevolking had. Ook had de stad te veel goed kope huurwoningen en te weinig koophuizen. Het beleid richtte zich daarom op de bouw van meer luxe koopwoningen, om daarmee een koopkrachtige en beter opgeleide bevolking naar Tiel te lokken. Voor de corporaties werd daarmee niet meer automatisch een plaats ingeruimd in de nieuwbouwwijken. Daarnaast werd hen gevraagd om zich ook te richten op de koopsector en op de duurdere huursector. pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

66 voorheen de veilinghal van Septer stond, werd een complex met 53 seniorenappartementen in het luxe segment gebouwd. Pensioenfonds ABP stond mede aan de basis van dit project, maar haakte halverwege de rit af, waarna SVT de kar verder alleen trok. Met de Veilinghof mikte SVT op een nieuwe doelgroep, de welgestelde senioren. De doelgroep bleek onverwacht groot, het project was (en is) een groot succes. Senioren willen meer! Eerder in dit hoofdstuk lazen we al dat de Tielse volkshuisvesters doordrongen raakten van de noodzaak om te bouwen voor de groeiende groep senioren. SVT nam die handschoen eind jaren 80 op en ontwikkelde twee bijzonder geslaagde appartementencomplexen. Aan de Achterweg, op de plaats van het vroegere verpleeghuis Vrijthof, kwam het complex De Brug met 63 appartementen. Het complex beoogde meer te zijn dan alleen een verzameling woningen. Het werd een woongroep voor ouderen, waar de bewoners zelf medeverantwoordelijk zijn voor het reilen en zeilen in het complex en voor elkaar. Aan de Veilinghof, naast het station, op de plaats waar Seniorencomplex De Brug aan de Achterweg Maart 1995: bouwvakkers leggen de laatste hand aan de luxe huurappartementen van SCW aan de Gasthuislingelaan Sportparklaan. SCW ontwikkelde in dezelfde periode ook huisvesting geschikt voor senioren, maar met een heel ander uitgangspunt. In de dorpen Wadenoijen en Kapel-Avezaath bouwde de corporatie in totaal 25 levensloopbestendige eengezinswoningen: woningen met drie slaapkamers, waarvan één op de begane grond, en ook de badkamer beneden. De huizen waren daardoor geschikt zowel voor gezinnen als voor senioren; mensen kunnen er in principe hun hele leven blijven wonen. Enkele jaren later ontwikkelde SCW een soortgelijk project van 16 woningen in Passewaaij. In 1994 ontwikkelde SCW haar eerste woon-zorg complex, Lingeborch, naast het verzorgingshuis Lingewaarde aan de Gasthuislingelaan. Het complex telde 30 zelfstandige seniorenappartementen. De bewoners konden naar behoefte zorg inkopen bij het naastgelegen verzorgingshuis en gebruik maken van voorzieningen als de recreatiezaal. Direct naast Lingeborch bouwde SCW, geïnspireerd door het succes van De Veilinghof van SVT, voor de bovenkant van de huurmarkt drie appartementengebouwen met in totaal 36 luxe seniorenwoningen. 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 66

67 Voorzitter Driessen van SCW en wethouder Grooten metselen een gedenksteen in bij de eerste woningen in uitbreidingswijk Passewaaij. Behalve de huurwoningen bouwden de corporaties voor het eerst ook projecten met koopwoningen. Ze richtten zich daarbij vooral op de sociale koopwoningen, bereikbaar voor starters en woningzoekenden met de wat smallere beurs. Gaten vullen In de stadsuitbreiding nam de rol van de corporaties af, maar bij de stadsvernieuwing en bij het inbreiden bleven ze voorop lopen. De grote oversteek: Passewaaij Eind jaren 80 was de laatste uitbreidingswijk in Tiel Noord, Rauwenhof, helemaal volgebouwd. Er moest een nieuwe wijk ontgonnen worden. De Waalsprong was nog een stap te ver, maar de oversteek over het Inundatiekanaal werd wel gewaagd. In 1990 gingen de eerste palen de grond in voor de nieuwbouwwijk Passewaaij. Van het begin af was duidelijk dat de wijk vooral zou bestaan uit koopwoningen. Toch mochten de corporaties de kastanjes uit het vuur halen: SCW bouwde de eerste 36 woningen, aan het Conferencepad en de Notarisappel. Daarna werd het moeilijker om in de mega-wijk tussen de koopwoningen de huurwoningen van de corporaties te vinden. SCW bouwde er nog 27 aan het Conferencepad en het Benonipad (1992), 76 in de kruidenbuurt (Duifkruid e.o.) en 38 in de vissenbuurt (Vlagzalm e.o.). SVT bouwde 32 woningen aan de Morel, Meikers, Opalweg en Benonipad, 62 woningen aan de Pimpernel/ Klaproos en 52 woningen in buurt 8 (Meander/Wadi). Door SCW ontwikkelde koopwoningen aan de F.J. Ebbenstraat in Passewaaij, 1995 SVT vulde gaatjes op die nog over waren in Tiel Oost: acht eengezinswoningen aan de Wulpstraat en 14 aan de Peppellaan. In het centrum bouwde SVT appartementencomplexjes aan de Kleine Plantage en de Tweede Achterstraat. In 1992 werden in het kader van de stadsvernieuwing rond de Hogeweidseweg flink wat krotten gesloopt. SCW bouwde er 22 woningen. Aan de Esdoornstraat, op de plaats van de vroegere Finse School, kwamen 13 huizen. Aan de Gasthuisstraat bouwde SCW 17 appartementen. Tegen het eind van het decennium verlosten de corporaties Tiel van twee rotte plekken in de binnenstad, De Tol en de Koornmarkt. Opvallend bij deze stadsvernieuwingsprojecten was de aandacht voor het behoud van het historisch erfgoed. Aan de nieuwste woningen in Passewaaij werden steeds hogere milieu-eisen gesteld. De huizen zijn bijvoorbeeld voorzien van zeer zware isolatiepakketten. Ook zien we nieuwe ontwikkelingen als zonneboilers en kleine warmtekracht installaties. Het regenwater wordt niet meer op het riool geloosd, maar opgevangen in Wadi s en in de grond opgenomen. pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

68 Het gebied de Tol (Tolhuisstraat Westluidensestraat) lag voor een deel al sinds de beschietingen van de Tweede Wereldoorlog braak. De rest van het gebied was langzaam verkrot. Projectontwikkelaars hadden er hun tanden op stukgebeten, maar er kwam niets van de grond. Uiteindelijk nam SVT de handschoen op, en creëerde er een prachtig stadsvernieuwingsproject van in totaal 75 appartementen en enkele bedrijfsruimten. Opmerkelijk is dat het project in twee delen is opgezet; een historisch stuk, waarin een deel van de oude gevels is bewaard, en, in goede harmonie, een modern contrast. Het binnenplein van het complex kreeg de naam Van Gervenplein, ter herinnering aan de in 1999 overleden directeur van SVT. Het project kreeg de Binnenstadsprijs Tegenover de Tol, aan de Koornmarkt, lag het kantorencomplex van de PGEM. In 1988 verhuisde de PGEM naar de Nieuwe Tielseweg en kwam het complex leeg te staan. Het verloederde snel en brandde gedeeltelijk af. Ook hier kwamen projectontwikkelaars met wilde plannen, maar werd uiteindelijk SCW als reddende engel binnengehaald. Overigens niet voor het hele complex: het rijksmonument Het Hooge Huys werd door de Turkse gemeenschap aangekocht en in gebruik genomen als moskee. Op de rest van het terrein bouwde SCW 35 appartementen voor senioren. Ook hier werd een historische gevel gespaard en opgenomen in het nieuwe complex, dat in 1998 de Binnenstads Publieksprijs kreeg. Complex De Koornmarkt anno De Tol, een combinatie van klassiek en modern. 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 68

69 De BewonersKontaktGroepen en BewonersRaad van SCW hadden een eigen kantoor aan de Walburgbinnensingel. In 1989 werd deze ruimte uitgebreid. Op 22 september van dat jaar werd de ruimte feestelijk in gebruik genomen. Voorzitter Van der Voort van SCW en Wethouder Grooten verrichtten de opening door de deur plat te lopen. Voordat de bouw van De Tol en De Koornmarkt begon, is uitgebreid archeologisch onderzoek gedaan. Daarbij is veel waardevol materiaal naar boven gehaald, waarmee de geschiedenis van Tiel weer wat verder ingetekend kon worden. Belangrijkste vondst was een deel van een schip uit de Vikingtijd, dat was ingegraven als kademuur. Ontwikkelingen op het terrein van de huurdersparticipatie De invloed van de bewoners op de dagelijkse gang van zaken bij de corporaties was in de jaren tachtig goed geregeld. Vanaf 1980 werd het bestuur van SCW ondersteund door een vijftal commissies waarin naast medewerkers en bestuurders ook leden van de Bewonersraad zitting hadden. De commissies adviseerden het bestuur en maakten zelf ook voorstellen voor het te voeren beleid. SVT kende een zelfde structuur: de Kontaktraad was in 1980 omgevormd naar een Bewonersraad en vanaf 1986 werden drie adviescommissies ingesteld waarin ook leden van de Bewonersraad zitting hadden. Bij deze herstructurering werden de Kontaktcommissies van SVT opgeheven. Wel werd voor de samenstelling van de Bewonersraad uitgegaan van een bepaalde afvaardiging per wijk. Vanaf 1992 werden de adviescommissies vervangen door de kommissie konsumenten belangen. Hierin zaten leden van de Bewonersraad, het managementteam en het bestuur. De bevoegdheden waren statutair geregeld. De wijkvergaderingen vervielen toen. Terwijl in 1988 nog was afgesproken dat het aantal leden van de Bewonersraad van SVT mocht toenemen tot 35, werd in 1993 besloten dat het aantal leden via natuurlijk verloop zou dalen tot 10. Bij SCW bleven de BewonersKontaktGroepen nog tot 2004 actief. Toen de corporaties in 1989 de woningen van het gemeentelijk woningbedrijf overnamen, werd overleg gevoerd met het Periodiek Overleg Huurders Tiel op welke wijze de positie van de huurders van de gemeentewoningen gewaarborgd bleef. De huurders die verenigd waren in dit overleg werden opgenomen in de bewonersparticipatiestructuren van de beide corporaties. Met de invoering van het Besluit Beheer Sociale Huursector (BBSH) in 1993 veranderde er veel in de bestuursstructuur van SCW en SVT. Het model Directie - Algemeen Bestuur werd eerst gedurende een overgangsperiode, vanaf 1995, vervangen door drie-lagen structuur met een Directie, Raad van Beheer en Raad van Toezicht. Vervolgens kregen de corporaties hun huidige twee lagen structuur: een directeur/bestuurder en een Raad van Commissarissen. Bij SCW werd dit model in 2000 ingevoerd en bij SVT in 2001, bij beiden met een Raad van Commissarissen van vijf leden. Bij SVT wordt één zetel op voordracht van de huurders ingevuld, bij SCW zijn dat er twee. Hiermee kwam een einde aan de verregaande betrokkenheid van bewoners uit de jaren tachtig en begin jaren negentig. De invloed van bewoners werd nu meer op afstand geregeld en niet meer via deelname aan commissies die met het dagelijkse beleid van de corporatie te maken hadden. pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

70 Stedelijke vernieuwing in de praktijk. De oude flats aan de Maurikstraat zijn onherkenbaar na het groot onderhoud en de nieuwbouw op de kopse kanten aan het Jaagpad, voltooid in jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 70

71 Hoofdstuk 7 De 21 e eeuw: Nieuwe uitdagingen vragen nieuwe antwoorden Na bijna 100 jaar volkshuisvesting in Tiel bracht de 21 ste eeuw de corporaties nieuwe uitdagingen. Niet langer stond de woning, de stenen, centraal, maar de klant: huurders, woningzoekenden en samenwerkingspartners van de corporatie. Energiebesparing nam een steeds prominenter plaats in. De volkshuisvesters moesten anticiperen op de demografische ontwikkelingen: verdere vergrijzing en, wie weet, krimp van de bevolking. De maatschappelijke context waarin de corporaties opereren veranderde ook. Er ontstonden nieuwe vormen van samenwerking, met elkaar, met bestaande samenwerkingsrelaties en met nieuwe partijen. Het zoeken naar antwoorden op al die vragen is een proces dat anno 2009 nog volop doorgaat. De klant in beeld Het werd voor de corporaties steeds belangrijker om de klant te kennen. Hun mondige, kritische klanten wilden meer keuzevrijheid. Ze stelden aan de corporaties, als verhuurder, hoge eisen; aan de dienstverlening, aan het niveau van de woning en aan de woonomgeving. De mening van de huurder telt! SCW en SVT beleefden een omschakeling van een organisatie waarbinnen de woning centraal stond naar een die de consument, de klant, centraal stelde. Kennis van de wensen van de klant werd een cruciale peiler, op basis waarvan de corporaties beslissingen nemen. In 2002 werd daarom door SCW en SVT gestart met een groot onderzoek onder de huurders, waarin gekeken werd naar de tevredenheid over de woning, de buurt en de dienstverlening. Dit onderzoek wordt elke twee jaar herhaald. Daarnaast is hard gewerkt aan een meer klantgericht beleid, zoals meer keuzevrijheid bij onderhoud en renovatie en zelfs vervanging van de keuken op het moment dat de klant dat wil. Omdat in de jaren negentig de verzelfstandiging van de corporaties verder vormgegeven werd, ontstond de behoefte bij de overheid om de wettelijk vastgestelde positie van huurders ten opzichte van verhuurders opnieuw vast te stellen. Dit leidde tot de invoering van de Wet op het overleg huurders verhuurder (WOHV) in De WOHV gaf richtlijnen voor een optimale bewoners participatie, door middel van een huurdersorganisatie of consumentenplatform en bewonerscommissies (per complex). Om deze richtlijnen te vertalen naar de Tielse praktijk werd bij de bewonersraad van SCW de commissie Tijdplan ingesteld. In 2002 werd besloten de partici patiestructuur per 1 januari 2004 te wijzigen in een consu mentenplatform met complexcommissies. De Bewonersraad werd nu de Stichting Huurdersplatform SCW. Bij SVT werd de Bewonersraad omgezet in de Stichting Bewonersraad SVT. In een samenwerkingsovereenkomst tussen het bestuur en de Stichting Bewonersraad werden de overlegafspraken vastgelegd. Het overleg tussen SCW en de Molukse gemeenschap neemt een apart plaats in binnen de bewonerspartici patie. Na het overleg ten tijde van de overdracht en de renovatie van de woningen hield de corporatie regelmatig contact met de stichting Buah Hati over de zaken die spelen in de Molukse wijk. Dit overleg is geïntensiveerd nu de toekomst van de wijk ter sprake komt bij de stedelijke vernieuwing in de Hertogenwijk. Klantgericht beleid: huurders van SCW kunnen kiezen voor een extra luxe keuken met inbouwapparatuur. De meerprijs ten opzichte van de standaardkeuken wordt in de huur verrekend. Die nieuwe kijk op klantgericht werken paste niet zo goed bij de bestaande structuren voor bewonersparticipatie. Met name de representativiteit van de huurdersorganisaties kon soms in twijfel worden getrokken. Van de andere kant werd de wetgeving op dit punt juist dwingender. In het BBSH was al opgenomen dat corporaties huurders en bewoners bij het beleid en beheer moeten betrekken. pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

72 Stedelijke vernieuwing Bijna een eeuw na de bouw van de eerste woningen van de Tielse corporaties werd het tijd voor grootschaligere aanpak van woongebieden in Tiel. Naast uitbreidingen van de stad (met name de nieuwbouwwijk Passewaaij) werd nu ook gekeken naar de stedelijke vernieuwing van de stad. Een eerste grote stedelijke herstructurering vond plaats in de tweede helft van de jaren negentig, toen op het terrein van de voormalige jam- en conservenfabriek De Betuwe op grote schaal woningen werden gebouwd. De wijk bestaat bijna volledig uit koophuizen. Het enige huurproject, De Perserij, werd gebouwd door SCW. Het is een complex met 32 seniorenwoningen en 12 aangepaste woningen voor huurders met een lichamelijke handicap, die intensieve hulp nodig hebben. Stichting Fokus, die deze zorg levert, huurt in het complex een zorgunit. De gevel van De Perserij is een waarheids getrouwe weergave van die van de oorspronkelijke perserij van De Betuwe. Tegenover het voormalige Betuwe-terrein vond ook een vorm van grootschalige stedelijke vernieuwing plaats. Hier stond van oudsher de fabriek van Daalderop. Projectontwikkelaar Proper Stok bouwde hier een divers aanbod aan woningen, voornamelijk koopappartementen. Voor dit project is ook een stukje oude sociale woningbouw aan de Grotebrugse Grintweg gesloopt. SVT begon al in 1992 met de stadsvernieuwing aan de Maurikstraat. Wat klein begon met het idee om de entrees van enkele flats te verfraaien werd een omvangrijk plan met sloop, renovatie, nieuwbouw en herpositionering van woningen. Voor SVT was deze herstructureringsopgave het eerste serieuze project om haar nieuwe rol als volkshuisvester in de breedste zin van het woord vorm en inhoud te geven. Er was daarom ook sprake van een lange voorbereidingstijd. Uiteindelijk werd het project in 2005 opgeleverd. Een blok flatwoningen was gesloopt en op die plaats werd een nieuw complex koopappartementen gebouwd, De Waardenburgh. Een blok flatwoningen werd omgezet in sociale koopwoningen en de overige flats werden gerenoveerd. Er was ook veel aandacht voor de woonomgeving: er werden parkeervoorzieningen gebouwd tussen de appartementenblokken en daar omheen werden groenzones aangelegd. Op de kopse kanten van de flatcom- De vroegere Perserij van Maatschappij De Betuwe, een laatste restant Tiels industrieel erfgoed. In het Walburgkwartier heeft SCW het voormalige Hyacinthusklooster gerestaureerd en verbouwd tot 11 wooneenheden. De kapel van het klooster is ook weer in oude luister hersteld. 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 72

73 plexen verscheen nieuwbouw. Oorspronkelijk was deze nieuwbouw bedoeld voor een combinatie van wonen en werken. Omdat het lastig bleek de appartementen te verkopen, is een deel later omgezet in huur. De belangrijkste binnenstedelijke ontwikkeling is die van het St. Walburgkwartier, het gebied rond de Dominicuskerk in de binnenstad. Deze locatie, waar vroeger het St. Andreas ziekenhuis en de huisjes aan de Kromme Elleboog stonden, krijgt een geheel nieuwe invulling. SCW gaat hier, na vele jaren van voorbereiding, samen met een projectontwikkelaar 92 nieuwe woningen bouwen. Het project krijgt de naam Hof van Walburg. Voor de nabije toekomst liggen er nog tenminste twee belangrijke uitdagingen voor de woningcorporaties in Tiel: de stedelijke herstructurering van Tiel Oost en van de Hertogenwijk. Tiel Oost dateert zoals we eerder zagen grotendeels uit de jaren vijftig van de vorige eeuw. De woningen en ook de openbare ruimte moeten intussen hoognodig op meerdere terreinen verbeterd worden. SCW en SVT werken samen met de gemeente Tiel aan een integrale aanpak van deze buurt. SVT heeft concrete plannen om in de Vogelbuurt 24 woningen met grote bouwtechnische gebreken te slopen en hiervoor deels andere woonvormen terug te bouwen. In het kader van de stedelijke vernieuwing rond de Maurikstraat in Tiel West heeft SVT een oud flatgebouw gesloopt en vervangen door koopappartementen voor senioren, De Waardenburgh. De Vier Gravinnen, het nieuwe centrum van de Hertogenwijk. pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

74 De integrale aanpak bij wijkverbetering zien we vooral terug bij de ontwikkeling van de Hertogenwijk. SCW zet zich al jaren in voor een goede planvorming voor deze buurt, waarbij alle relevante partners betrokken worden. Een eerste resultaat daarvan is het grote nieuwbouwproject De Vier Gravinnen, dat anno 2009 in aanbouw is. Het wordt een multifunctioneel woongebied waar wonen, diensten en zorg met elkaar gecombineerd worden. Naast De Vier Gravinnen zijn er in de wijk twee speer punten. In het gedeelte van de wijk rond de Hertog Karellaan staan verouderde flatwoningen en te kleine seniorenwoningen. De buurt vereist een intensief sociaal beheer. Gezocht wordt daarom naar een combinatie van sociale en fysieke ingrepen. Tweede speerpunt is de Molukse wijk. SCW en de bewonersorganisatie Stichting Buah Hati denken daar samen na over de toekomst van de buurt. Hoe kunnen de woningen opgeknapt worden? Zijn de huizen geschikt te maken voor ouderen? Moeten er misschien woningen vervangen worden? Kwaliteit van de bestaande woningvoorraad Het plegen van groot onderhoud of renovatie is een vast onderdeel van de levenscyclus van de woningen. SCW en SVT maken daarom voortdurend plannen voor de aanpak van bestaande complexen. Hierbij wordt steeds gekeken in hoeverre de woningen nog voldoen aan de eisen die de corporaties en hun klanten aan de woningen stellen. Dit heeft in de eerste jaren van de 21 e eeuw een aantal mooie verbeteringen opgeleverd. SCW pakte de 197 flatwoningen aan de Liendenlaan grondig aan: een renovatie aan de binnenkant met nieuwe keukens en badkamers. Maar ook de buitenkant en de gemeenschappelijke voorzieningen kwamen aan de beurt: o.a. nieuwe liften, collectieve CV en vervanging van de keukengeisers door een collectieve warmwatervoorziening. Een nouveauté die snel navolging kreeg was het aanbieden van een collectieve schotelinstallatie voor de TV- en radioontvangst. Daarmee konden de tientallen beeldbepalende rommelige schotels van de gevels verdwijnen. Bij SVT onderging het flatcomplex aan de Wilglaan een grote metamorfose. Deze flatwoningen uit 1973 werden grootschalig aangepakt. Ook het gebouw zelf onderging een grote verandering; de entree verhuisde van de donkere achterkant naar een veel overzichtelijker punt aan de voorzijde. De liften en het trappenhuis werden vernieuwd. Het flatcomplex aan de Wilglaan is weer bij de tijd met een vernieuwde centrale ingang. 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 74

75 Onderdeel van deze aanpak was ook het vrijmaken van de woningen op de begane grond van dit complex, met de bedoeling hier een wijkservicepunt te ontwikkelen. Verderop in dit hoofdstuk komen we daar op terug. Ook de appartementencomplexen aan de Neerijnenen Rijswijklaan en de drie flats aan de Avezaathstraat in Tiel West werden aangepakt. Niet alleen werd er groot onderhoud verricht aan de woningen en de gemeenschappelijke ruimten, er werd veel aandacht besteed aan de inrichting van de directe omgeving van de flats. Rond het complex Neerijnen- en Rijswijklaan werd door SVT in samenwerking met de gemeente Tiel en Waterschap Rivierenland een fraai Waterpark aangelegd. Zeer recent is de aanpak door SCW van de flats aan de Wadenoijenlaan. Ook hier wordt, naast de aanpak in de woningen, gekeken naar verbetering van de gemeenschappelijke ruimten. Drie van de zes flatgebouwen zijn bijzonder gewild bij senioren, vanwege de gunstige ligging naast het wijkwinkelcentrum. SCW speelt hier op in door bij deze woningen bij het groot onderhoud extra voorzieningen voor deze doelgroep aan te brengen en de woningen en gemeenschappelijke ruimten beter toegankelijk te maken. Uitbreiding van het werkgebied In het begin van de nieuwe eeuw keken de corporaties verder dan de grenzen van Tiel. Beide corporaties wilden ook buiten de gemeentegrens kunnen groeien en vroegen daarom een regionale toelating aan. Toen in 1999 de gemeente Buren aangaf haar gemeentelijk woningbezit (752 woningen) te willen verkopen, hadden diverse regionale corporaties belangstelling. Uiteindelijk koos Buren voor SVT. Vanaf de overdracht in 2002 is SVT als toegelaten instelling zowel in de gemeente Tiel als in de gemeente Buren actief. In dezelfde periode verwierf SCW, samen met een projectontwikkelaar, een grondpositie in de gemeente Geldermalsen. De markt voor bouwgrond binnen de gemeente Tiel zat in die tijd grotendeels op slot door de posities die projectontwikkelaars eerder hadden ingenomen en door onvoldoende effectieve samenwerking tussen gemeente en corporaties. SCW zag deze aankoop, grenzend aan de gemeente Tiel, dan ook als een uitwijkmogelijkheid om toch voor haar doelgroep woningen te reali- In 2006 met steun van SCW gebouwde huisjes in zigeunerdorp Adoni in Roemenie. seren. Sindsdien is binnen Tiel de markt weer opengebroken en is ook de samenwerking verbeterd, zodat de plannen van SCW voor Geldermalsen nog niet verder zijn uitgewerkt. SCW kijkt overigens niet alleen over de gemeentegrens, maar zelfs over de landsgrens. Via een betrokken medewerker ondersteunt zij financieel en praktisch sociale woningbouw voor Roma en Sinti in Roemenië. Nieuwbouw in en buiten de stad Naast de grotere stadsvernieuwingsprojecten hebben SCW en SVT nog veel meer plannen voor de nieuwbouw van woningen. Op het voormalige Rio-terrein aan de Nieuwe Tielseweg Heiligestraat gaat SCW samen met een projectontwikkelaar 18 huur- en 31 koopwoningen bouwen. In de uitbreidingswijk Passewaaij heeft SVT een grondpositie weten te verwerven, waardoor vanaf 2012 ook hier woningen gebouwd gaan worden. Hoewel het geen nieuwbouw van de corporatie zelf betreft, ondersteunt SCW in Kapel-Avezaath, aan de Muggenborch, starters op de koopmarkt. Op deze locatie wordt gebouwd volgens het collectief particulier opdrachtgeverschap pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

76 (CPO). Dat betekent dat de toekomstige woningeigenaren gezamenlijk optreden als opdrachtgever, en zelf de architect en aannemer selecteren. SCW koopt de grond van de gemeente en geeft deze vervolgens tegen een gunstig erfpachttarief uit aan de woningeigenaren. De woningen die in Collectief Particulier Opdrachtgeverschap met ondersteuning van SCW worden gebouwd in Kapel- Avezaath Energie: waar liggen de mogelijkheden Een grote uitdaging in de 21 e eeuw is het energievraagstuk. Als de kosten voor energie blijven stijgen, dan zullen de energielasten meer nog dan de huurprijzen de woon lasten voor de huurders gaan bepalen. Daarnaast voelen de corporaties een verantwoordelijkheid op het gebied van energiebesparing in relatie tot het milieu. Bij groot onderhoud en bij nieuwbouw troffen SCW en SVT al diverse maatregelen om energie te besparen en deze ontwikkeling zet zich alleen maar verder door. Inmiddels is van alle sociale huurwoningen in Tiel het energielabel bekend. Veel oudere complexen hebben een D label of lager. Beide corporaties werken daarom aan een energiebeleid waarin de mogelijkheden van energiebesparing per complex worden vastgelegd. Natuurlijk kunnen nooit alle huurwoningen naar bijvoorbeeld een B label, daarvoor zijn de bouwkundige mogelijkheden niet altijd aanwezig. Toch kijken de corporaties ook bij de Flats van SVT aan de Avezaathstraat zijn in al in 1997 voorzien van zonneboilers oudere woningcomplexen naar de mogelijkheden die daar wel haalbaar zijn. Leefbaarheid Voor woningcorporaties is het bevorderen van de leefbaarheid in buurten en wijken nu al tien jaar één van de kerntaken. In 1997 werd leefbaarheid als extra prestatieveld opgenomen in het Besluit Beheer Sociale Huursector (BBSH). SCW en SVT kijken dus al geruime tijd verder dan alleen hun eigen woningen. Van oorsprong keken de corporaties vooral vanuit hun bezit naar het thema leefbaarheid, 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 76

77 Handen uit de mouwen in Tiel Oost nu gaat de aandacht meer uit naar de huurders en de leefomgeving. Leefbaarheid omvat het hele terrein van samenleven op wijk- en buurtniveau: zowel de fysieke kant (de buurt netjes houden) als de sociale kant (betrokken zijn bij de wijk). Dat SCW en SVT zich inzetten voor leefbaarheid, is eigenlijk niet meer dan logisch. De corporaties zijn goed op de hoogte van wat er speelt in de wijk, en hebben als eigenaar van de woningen ook belang bij een leefbare woonomgeving. De corporaties hebben daarom al diverse initiatieven ontwikkeld op dit vlak. In hun tweejaarlijkse huurdersonderzoek wordt uitgebreid stilgestaan bij de woonomgeving. Daarnaast stimuleren de corporaties allerlei initiatieven om met name bewoners zelf betrokken te maken en te houden bij hun leefomgeving. Al een aantal keer werd de actie Handen uit de mouwen gehouden: een actie waarbij de bewoners samen met de gemeente, de corporaties en andere organisaties hun buurt opknappen. SCW initieerde het landelijke Kan Wel! project in Tiel West. Hierbij konden bewoners uit de wijk met ondersteuning van een buurtcoach leefbaarheidsinitiatieven uitvoeren. Het leidde tot een reeks activiteiten, van een buurtbarbecue bij seniorenflat De Ridderweide tot het aanbrengen van extra vuilnisbakken bij de flats aan de Liendenlaan. In 2009 heeft dit initiatief een lokaal vervolg gekregen in Tiel Noord met OK! voor een goed buurtidee. SVT ging nu ook meedoen aan het project; de lokale welzijnsorganisatie Mozaïek nam de uitvoering op zich. Ook hier is het pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

78 Prachtouders aan het werk in Tiel West technisch beheer van vastgoed en dat zorgverleners zich moeten kunnen concentreren op de zorg nam ze twee zorgcentra over, Lingewaarde aan de Gasthuislingelaan en Westlede aan de Buurmalsenstraat, en een complex aanleunwoningen, Groenstede aan het Groenlandsstraatje. Het eerder besproken project De Vier Gravinnen in de Hertogenwijk wordt mede gebouwd om het verouderde verzorgingshuis Westlede te vervangen. De cliënten die nu een verzorgingskamer huren in Westlede gaan in De Vier Gravinnen een zelfstandige woning huren van SCW. Een ander project nieuw project op dit gebied is het complex van 34 zorgwoningen voor senioren dat SCW bouwt naast het verpleeghuis Vrijthof aan de Burg. Meslaan. weer de bedoeling de bewoners te stimuleren zelf met ideeën te komen voor de verbetering van de leefbaarheid in hun eigen straat of buurt. In Tiel West ging in dat jaar ook het project prachtouders van start, een initiatief vanuit de Marokkaanse gemeenschap om de overlast van jongeren in dit deel van de stad tegen te gaan. Het project is met hulp van onder andere SCW, SVT, gemeente, Mozaïek en politie opgezet. Ook voor andere doelgroepen zijn in Tiel diverse combinatieprojecten gerealiseerd. SVT ontwikkelde een woonvorm voor verstandelijk gehandicapten bij zorgboerderij Thedinghsweert. SCW verbouwde de oude Villa Spoorenberg aan de Nieuwe Tielseweg (in 1872 gebouwd door J.H. Bruynis, de oprichter van Maatschappij de Betuwe ) tot een Thomashuis. Hier woont een kleine groep lichamelijk en/of geestelijk Zorg en welzijn De corporaties hadden van oudsher de gemeente als vaste partner voor het realiseren van projecten. In de afgelopen tijd kwamen daar nieuwe vormen van samenwerking met andere partners bij. Dit had alles te maken met de extramuralisering van de zorg: Ouderen, mensen met een verstandelijke of lichamelijke beperking en psychiatrische patiënten horen volgens die visie niet thuis in grote zorginstellingen, maar moeten midden in de maatschappij kunnen leven. De eerste ontwikkelingen op dit terrein dateren al van begin jaren 80, maar extramuralisering is pas het laatste decennium tot beleid verheven en ingebed in de financiering van de zorg. Zo kregen de corporaties nieuwe klantgroepen. Steeds vaker werken ze samen met zorg- en welzijnspartijen om combinatieprojecten van wonen met zorg te ontwikkelen. Hierbij moet gedacht worden aan zorg in brede zin: niet alleen woningen voor ouderen, maar ook woningen voor mensen met een lichamelijke of psychische beperking. SCW zette daarbij zwaar in op de ouderenhuisvesting. Vanuit de filosofie dat corporaties goed zijn in het 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 78

79 gehandicapten, met begeleiding van een inwonend beheerdersechtpaar. In 2009 transformeerde SCW nog zo n historisch gebouw. In het voormalige St. Hyacinthusklooster aan het St. Walburgkerkpad kwamen 11 appartementen voor mensen die daar met begeleiding van de J.P van den Bentstichting zelfstandig kunnen wonen. SCW realiseerde in 2008 een Thomashuis in Villa Spoorenberg aan de Nieuwe Tielseweg Kort voor het verschijnen van dit boek werd bekend dat SCW weer een dergelijk project kan bijschrijven op haar conduitestaat. De corporatie kocht het Oud Burger Mannen- en Vrouwenhuis aan de Ambtmanstraat en gaat ook dit gebouw restaureren. Het zal worden verbouwd tot een kleinschalige zorgvoorziening met 11 wooneenheden voor dementerende ouderen, volgens het Herbergier - concept. Zo n Herbergier vertoont veel gelijkenis met het Thomashuis. En daarmee is de cirkel van de geschiedenis weer rond, want zoals we in hoofdstuk één zagen begon de geschiedenis van de Tielse volkshuisvesting met de Gasthuizen aan de Gasthuisstraat en de Ambtmanstraat. Niet alleen de combinatie wonen en zorg is basis voor de samenwerking met zorgpartijen. De corporaties nemen ook een faciliterende rol op zich als het gaat om het aanbieden van zorggerelateerde diensten. Zo verbouwde SVT een voormalige school aan de Doodewaardlaan tot eerstelijns zorgcentrum, waarin 13 Tielse huisartsen gezamenlijk hun praktijk onderbrachten. In 2009 is dit centrum verder uitgebreid met een aantal ruimten voor ondersteunende medische diensten, zoals fysiotherapie. SCW verbouwde in 2001 het monument De Catharinaschool aan de Binnenmolenstraat tot een centrum voor dagopvang. De Stichting Thuiszorg en Maatschappelijk Werk verkocht in 2008 met een sale and lease back constructie een wijkgebouw aan de Wadenoijenlaan aan SCW. In de Hertogenwijk bouwde SVT een school voor jeugdhulpverlening en een medisch kinderdagverblijf. In de tweede fase van dit project zijn in nieuwbouwappartementen opgeleverd, waarvan 12 voor een bijzonder ouderinitiatief: de Twaalfsprong. Ouders van kinderen met een verstandelijke beperking zijn op zoek gegaan naar geschikte zelfstandige woonruimte voor hun kinderen. Ook hier begeleidt de J.P. van den Bentstichting de bewoners. Het uit 1805 daterende Gasthuis aan de Ambtmanstraat is in 2009 aangekocht door SCW. Het wordt verbouwd tot kleinschalige zorgvoorziening voor dementerende ouderen. De vergrijzing en krimp In Tiel is, net als in heel Nederland, sprake van een vergrijzing van de bevolking. Dit betekent dat het aandeel ouderen in de bevolkingssamenstelling toeneemt. Dit wordt enerzijds veroorzaakt door de geboortegolf van vlak na de Tweede Wereldoorlog en een dalend geboorte cijfer in de jaren zestig en zeventig van de twintigste eeuw. Daarnaast neemt de levensverwachting van de mensen in Nederland nog steeds toe. Tiel heeft landelijk gezien een relatief jonge bevolking. Toch moeten ook in Tiel de corporaties rekening houden met een verder stijgend aandeel ouderen in de bevolking en daarmee ook onder de klanten. Mensen blijven langer zelfstandig wonen in plaats van te verhuizen naar een traditioneel verzorgings- of bejaardentehuis. Het huidige woningenbestand is daar niet voldoende op berekend. Het opvangen van de voortgaande vergrijzing is daarom ook pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

80 voor SCW en SVT een grote uitdaging. Samen met de gemeente Tiel zijn er afspraken gemaakt over het aanbod van zogenaamde zorggeschikte woningen, woningen waarin mensen met een lichamelijke beperking zelfstandig kunnen wonen en waar mensen in een bepaalde mate zorg aan huis kunnen ontvangen. Dit stelt specifieke eisen aan een woning: de drempelhoogtes, de doorgang van de deuren en de oppervlakte van de keuken en badkamer. In een eerste stap is gekeken welke gelijkvloerse woningen in Tiel nu al geschikt zijn voor ouderen. Dit werd onderzocht aan de hand van een classificatiesysteem met sterren. Het aantal sterren geeft hoe toegankelijk de woning is en in welke mate bewoners er met een rollator of rolstoel kunnen bewegen. Tegelijkertijd werd de vraag naar zorggeschikte woningen in beeld gebracht aan de hand van de bevolkingsprognoses voor Tiel. Daarmee kon worden uitgerekend hoe het woningbestand in Tiel moet worden aangepast en uitgebreid om in deze veranderende vraag als gevolg van de vergrijzing te voorzien. De corporaties zijn hier al mee begonnen. De Ridderweideflat aan de Wadenoijenlaan werd opgeplust naar een beter toegangsniveau voor ouderen en mindervaliden. Hetzelfde gebeurde met seniorencomplex Groenstede. Bij verschillende andere projecten, zoals de Klaverweide van SVT, staan soortgelijke aanpassingen op stapel. De corporaties SCW en SVT hebben zich voorgenomen zo veel mogelijk woningen rollatorproof te maken. Lokale samenwerking Al in 1995 werd een eerste overeenkomst tussen de gemeente en SCW en SVT gesloten naar aanleiding van het BBSH. Dit waren zogenaamde procesafspraken hoe lokaal werd omgegaan met de prestatievelden uit dit BBSH. In 1999 begonnen SCW, SVT en de gemeente Tiel met het maken van echte prestatieafspraken. Deze waren gebaseerd op het volkshuisvestingsplan van de gemeente uit 1998 en de samenwerkingsovereenkomst BBSH. Dit proces leidde uiteindelijk tot vaststelling van de eerste prestatieafspraken in juni Onderwerpen die aan de orde kwamen, waren onder meer het wonen in Tiel in de toekomst, de doelgroepen van het woonbeleid en de kwaliteit van het wonen. Eind 2003, toen er een nieuwe wethouder volkshuisvesting was aangesteld, werd een poging ondernomen om te komen tot nieuwe prestatieafspraken. Deze poging strandde echter in Het mislukken wordt geweten aan de stroeve verhouding tussen de corporaties en de gemeente in die periode. Het bleek voor alle partijen lastig om de nieuwe rol, die het BBSH voor hen in petto had, goed in te vullen. Echte nieuwe prestatieafspraken werden pas gemaakt in 2008, nadat de corporaties in 2007 nauw betrokken waren bij het opstellen van de Tielse woonvisie De corporaties besloten gezamenlijk een bod uit te brengen op deze woonvisie: een aanbod van SCW en SVT om bij te dragen aan de ambities die in de Woonvisie werden benoemd. Het aanbod vormde de directe aanleiding voor Overigens: ook het effect van de vergrijzing is eindig. Na 2030 zijn de meeste babyboomers er niet meer, zodat er dan misschien een overschot ontstaat aan seniorenwoningen. Dit vormt tegen die tijd voor de corporaties weer een nieuwe uitdaging! 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 80

81 Ook op het gebied van de woonruimteverdeling is voor de regionale insteek gekozen. In het vorige hoofdstuk zagen we dat de huurwoningen in Tiel van SCW en SVT werden toegewezen via de Huisvestingscentrale Tiel. Medio jaren 90 had SCW al eens een poging ondernomen om binnen heel Rivierenland tot een soortgelijk samenwerkingsverband te komen. Op het moment dat dit plan zo goed als klaar was, kregen enkele deelnemers koudwatervrees en ging het op het laatste moment niet door. Na enkele jaren waagde SCW een nieuwe poging om de samenwerking weer van de grond te tillen, nu met meer succes. In 2005 werd het nieuwe regionale toewijzingsde onderhandelingen over de prestatie afspraken. In september 2008 werden deze afspraken door wethouder Verspuij en de beide directeur-bestuurders van de corporaties ondertekend. Deze afspraken betekenden de start van een nieuwe periode van nauwe samenwerking en transparantie tussen de drie partijen. Regionale samenwerking Een van de langer bestaande vormen van regionale samenwerking is de SWR, Samenwerkende Woningcorporaties Rivierenland. Dit verband is al in 1993 opgericht door 11 corporaties. Doel was het behartigen van de gezamenlijke belangen op het gebied van volkshuisvesting. Onderwerpen waarover zij in de beginjaren spraken, waren de huisvestingswet, de uitvoering van de Wet Voorzieningen Gehandicapten, het besluit woning gebonden subsidies en het instellen en faciliteren van een regionale klachtencommissie. Nog steeds is de SWR actief om de regionale belangen van de woningcorporaties in het Rivierengebied te behartigen. Belangrijke onderwerpen in deze tijd zijn de regionale en provinciale woningbouwprogramma s en activiteiten op het gebied van zorg en welzijn, waarbij de corporaties een faciliterende rol kunnen vervullen. Naast dit grotere regionale verband werd eind 2002 een eerste verkenning met 6 corporaties ondernomen om te kijken of er mogelijkheden lagen voor een vergaande samenwerking op het gebied van personeelszorg, automatisering Op 25 september 2008 ondertekenen wethouder Verspuij en de beide corporatiebestuurders hun samenwerkingsovereenkomst. en projectontwikkeling. Naast SCW en SVT waren dit de SWB uit Lienden, en de toenmalige BCW uit Culemborg, CWL Leerdam en Woningbouwvereniging Geldermalsen. De uiteindelijk juridische oprichting van het verband, W6 genoemd, vond plaats op 12 april Hoewel er duidelijk meerwaarde werd gezien in deze vorm van samenwerking bleek het niet haalbaar om de organisatie in stand te houden. SVT verliet de W6 al eind Toen vervolgens BCW Culemborg en de Woningbouw vereniging Geldermalsen fuseerden en deze nieuwe fusieorganisatie vervolgens plannen had om te fuseren met CWL Leerdam waren de verhoudingen niet meer in evenwicht en pasten de oorspronkelijke doel stellingen van de W6-organi satie niet langer bij de deel nemende corporaties. Begin 2008 werd daarom besloten de W6 als aparte entiteit op te heffen. Het nieuwe regionale verhuursysteem Woongaard werd in 2005 met veel publiciteit in de markt gezet, onder andere met deze poster. pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

82 model onder de naam Woongaard geïntroduceerd. Naast de beide Tielse corporaties participeren hierin de corporaties uit Culemborg en Geldermalsen, Lienden, Beneden Leeuwen en Druten. Het model biedt woningzoekenden op de markt van sociale huurwoningen een uitbreiding van de keuzemogelijkheden. Die uitbreiding is niet alleen geografisch, de woningzoekende heeft ook keuze uit drie verschillende modellen: het aanbodmodel, het lotingmodel en het optiemodel. Dit nieuwe verhuursysteem werd ontwikkeld door Tineke Booi (Orka-advies). Ruim 20 jaar eerder had zij in Tiel voor de corporaties en de gemeente het toewijzingsmodel voor de Huisvestingscentrale Tiel gemaakt. Nieuwe uitdagingen De 21 e eeuw biedt woningcorporaties SCW en SVT nieuwe uitdagingen op het brede gebied van wonen. Waar de 20 e eeuw voor een groot deel in het teken heeft gestaan van de Woningwet, woningnood, de wederopbouw en bouwproductie, zien we voor de 21 e eeuw nieuwe vragen. Niet langer draait het om de stenen : huurders, woningzoekenden en samenwerkingspartners staan centraal bij de corporaties. Steeds meer wordt door SCW en SVT de samenwerking gezocht met partijen op het gebied van zorg en welzijn, maar ook met collega-corporaties, de gemeente en de regio, en natuurlijk met elkaar. Anno 2009 zijn de directeur-bestuurders van SCW, Herman Suijdendorp, en van SVT, Klaas Pos, het gezicht van de twee Tielse corporaties. Klaas Pos heeft in juni 2009 aangegeven dat hij zich in de loop van het jaar om gezondheidsredenen zal terugtrekken uit die functie. We vroegen Klaas en Herman om naar de toekomst te kijken en hun visie te geven op een aantal actuele uitdagingen en vragen. 1. De rol van de corporatie verschuift van alleen maar verhuurder van woningen naar die van een brede spil in de wijk. Naast haar basistaak, wonen, krijgt zij nu ook verantwoordelijkheid op het gebied van zorg, welzijn, werkgelegenheid en onderwijs. Is dat wel een rol die bij corporaties past? De bestuurders zijn het er over eens: Schoenmaker, blijf bij je leest!. Met andere woorden: corporaties moeten zich richten op het wonen. Natuurlijk, ze staan centraal in de wijken, midden in de maatschappij, maar het is niet de SCW-directeurbestuurder Herman Suijdendorp Klaas Pos, directeurbestuurder van SVT taak van de corporaties om alle vraagstukken die er liggen naar zich toe te trekken. Wel kunnen ze door middel van samenwerking met andere partijen meewerken aan het genereren van de eigen kracht in een wijk. Naast het eigen wonen van de corporaties zien beide heren ook een rol in het faciliteren en ondersteunen van activiteiten in een wijk. De kern ligt echter altijd bij wonen. 2. Van oorsprong is de aandachtsgroep of doelgroep van de corporatie beperkt geweest tot die van mensen die op basis van hun inkomen niet in staat zijn om zelf in huisvesting te voorzien. Dit werd aangevuld met bijzondere doelgroepen : mensen die om een andere reden niet in staat zijn in hun eigen woonruimte te voorzien. Voor de 21e eeuw is de vraag in hoeverre corporaties nieuwe klantgroepen zien ontstaan. Verschuift de aandacht daardoor niet te ver weg van de oorspronkelijke doelgroep? Is de corporatie nog wel bezig voor mensen met een kleine portemonnee? Ook hier is duidelijke overeenstemming. De kerntaak ligt in het zorgen voor woonruimte voor mensen die niet zelf in hun woonruimte kunnen voorzien. Dat is allereerst de primaire doelgroep, ofwel mensen met een inkomen tot de huurtoeslaggrens. Daarnaast zijn er de mensen die tot de zogeheten bijzondere doelgroepen behoren, zoals mensen met een verstandelijke beperking en dak- en thuislozen. Het is belangrijk dat de woningvoorraad in Tiel van voldoende omvang is en de juiste prijs/kwaliteitverhouding heeft voor deze mensen. Voor mensen met een zorgvraag worden afspraken gemaakt met de zorgaanbieders. De corporaties nemen hierin niet zelf de leiding, maar hebben een faciliterende rol. Klaas Pos nuanceert de stelling: Wat betreft het ontstaan van nieuwe klantgroepen voor de corporatie: dan praten we toch voornamelijk over nieuwe vormen van onze bijzondere doelgroepen. Voor mensen met bijvoorbeeld een verstandelijke of lichamelijke beperking die vroeger gewoon thuis bleven wonen in hun eigen dorp of stad wordt nu steeds meer naar mogelijkheden gezocht voor een bepaalde vorm van zelfstandig wonen. Binnen de doelgroep van zorgvragers wordt de vraag naar woonruimte meer gedifferentieerd, verschillende soorten beperkingen vragen om verschillende vormen van huisvesting. Daarmee vormen zij weliswaar deels een nieuwe klantgroep, maar in feite is het een verdieping van hetgeen er al is. Overigens zien wij voor de bijzondere doelgroepen wel een gevaar in de bezuinigingsplannen van de overheid 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 82

83 op het gebied van zorg. Het wordt ook voor corporaties daardoor moeilijk om hun faciliterende rol voor deze doelgroepen uit te voeren. Herman Suijdendorp ziet ook een rol voor de corporaties in een heel ander marktsegment: We hebben onze primaire doelgroep, de lagere inkomens. Maar SCW zet zich ook in voor secundaire doelgroepen: huishoudens met inkomens boven de huurtoeslaggrens met woon wensen die verder gaan dan wat de gemiddelde corporatie woning biedt, in huur- en in koopconstructies. Dat is belangrijk voor de regiofunctie die Tiel ambieert. De stad zal zich sterker moeten profileren op de regionale woningmarkt en op die van vooral Nijmegen en Arnhem om ook die doelgroep voor Tiel te interesseren. 3. Zijn de corporaties niet te rijk? Er wordt wel gezegd dat ze hun geld oppotten en veel te weinig investeren in kwalitatief goede woningen en een goede leefomgeving. Woningcorporaties zijn betrokken bij de samenleving. Zij investeren naar vermogen in de kwaliteit van wonen en in de leef- en woonkwaliteit in buurten en wijken. Steeds meer zijn corporaties veranderd van vastgoedgerichte naar mensgerichte sociale ondernemingen met een maatschappelijk rolopvatting. Het is voor buitenstaanders vaak lastig te begrijpen hoe het Corporaties zijn letterlijk steenrijk financieel bij een woningcorporatie in elkaar zit. Herman Suijdendorp: Corporaties zijn steenrijk, dat geld zit letterlijk in de stenen. Maar corporaties zijn niet geldrijk, ze hebben geen geld op de plank liggen. Pos: Vaak wordt ook vergeten dat woningcorporaties financieel aan strikte regels en normen gebonden zijn. Door de recente overheidsmaatregelen, zoals de vennootschapsbelasting en de Vogelaarheffing moeten ze juist goed opletten op welke manier ze hun financiële middelen inzetten. En trouwens, SCW en SVT investeren wel degelijk! Herman Suijdendorp: SCW staat midden in de maatschappij en investeert in de komende 10 jaar zo n 135 miljoen in onderhoud en beheer van haar woningvoorraad, in energiemaatregelen, in grootonderhoud- en verbeterprojecten, in nieuwbouwprojecten en in de leefbaarheid van buurten en wijken. Kortom, SCW presteert maximaal naar vermogen en komt de inspanningsverplichting naar haar huurders en de stad binnen het polsstokbereik na. Dat geldt ook voor SVT. Klaas Pos: SVT maakt op een zorgvuldige manier geld vrij om te kunnen blijven investeren in een goede woonomgeving, nieuwbouwprojecten en kwalitatief goede woningen. Omdat wij het belangrijk vinden dat de huren van onze woningen betaalbaar zijn leveren wij bij nieuwbouwprojecten forse eigen bijdragen. Met behulp van gerichte risicoanalyses maken we bewuste keuzes. pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

84 4. Een nieuwe uitdaging die nu al speelt is het beheersen van de woonlasten. In deze tijd worden woonlasten voor een belangrijk deel bepaald door de energieprijzen, de kosten voor elektriciteit en gas. Moeten corporaties verplicht worden een maximaal plafond in te stellen voor de woonlasten? Wat dan boven dat plafond uitstijgt, is een kostenpost voor de corporatie zelf. Moeten corporaties op deze wijze gedwongen worden tot het uiterste te gaan als het gaat om energiebesparende maatregelen in hun woningen? Beide bestuurders beamen dat met name de kosten voor energie in de toekomst de hoogte van de woonlasten gaan bepalen. De corporaties voelen er zich verantwoordelijk voor maatregelen te nemen om de stijging van de energielasten (en daarmee dus de woonlasten) beheersbaar te houden. Afdwingen van het nemen van maatregelen door de overheid is dus niet nodig. Zo heeft SCW een energiebeleid opgesteld waarin alle maatregelen op energiegebied voor de komende 10 jaar zijn vastgelegd. Herman Suijdendorp: De maatregelen leiden niet alleen tot een reductie van de CO 2 uitstoot met zo n 20 %, maar zijn er ook op gericht de energiekosten fors terug te dringen. Het is mogelijk dat deze maatregelen tot een hogere huurprijs gaan leiden, maar de hogere huurlasten worden dan gecompenseerd door lagere energielasten. Ook SVT ziet het als haar maatschappelijke verantwoordelijkheid om naar mogelijkheden te zoeken en maatregelen uit te voeren om de energielasten niet te hoog te laten worden. Maar Pos blijft realistisch: Het bereiken Het energielabel: de corporaties willen een trede hoger van een energielabel klasse A voor alle woningen is niet haalbaar om na te streven. Maar SVT zoekt binnen haar mogelijkheden naar het optimale! 5. Luisteren corporaties wel genoeg naar hun klanten? Het is belangrijk nieuwe concepten te ontwikkelen waarin maximale keuzevrijheid wordt gegarandeerd: bijvoorbeeld de corporatie levert het casco en de huurder is vrij binnen dat casco de woning naar eigen smaak te ontwikkelen. Moet keuzevrijheid van de klant de richtinggevende motivatie van corporaties worden? SCW en SVT kiezen beiden niet voor ongelimiteerde keuzevrijheid voor hun klanten. Wel geloven ze er in dat het erg belangrijk is om goed te luisteren naar klanten om te weten wat hun wensen zijn ten aanzien van het wonen en de dienstverlening door de corporatie. SCW kent een zogeheten vraaggericht beleid. Herman Suijdendorp: Op dit moment werken wij bijvoorbeeld al vraaggericht bij het vervangen van keukens. Huurders van SCW geven zelf aan wanneer zij hun keuken willen vervangen. In onze showroom maken wij voor hen met ons keukenontwerp computerprogramma een 3D-beeld, waarmee we de huurder zijn/haar toekomstige keuken kunnen laten zien, en vooral het verschil tussen de verschillende keuzemogelijkheden. De keuze varieert van een standaardkeuken tot een luxe keuken met inbouwapparatuur. In de toekomst willen we dit beleid uitbreiden naar andere thema s zoals toilet en badkamer. Maximale keuzevrijheid is ook voor SVT een brug te ver. Klaas Pos: SVT geeft de kaders aan waarbinnen we onze klanten keuzevrijheid geven. Vanuit onze doelstellingen bouwen en verhuren wij woningen voor de langere termijn. Dit betekent dat een bepaalde mate van duurzaamheid en verhuurbaarheid gegarandeerd moet zijn. Goed luisteren naar de klanten gebeurt ook op andere terreinen. SCW werkt in het kader van dorp- en wijkontwikkeling met bewonerssessies waarin bewoners een beeld kunnen geven van hun toekomstwensen voor de wijk of hun dorp. Herman Suijdendorp geeft aan: De toekomstwensen van de bewoners nemen wij dan vervolgens mee in de uitwerking van onze plannen. SVT hecht er veel belang aan om goed te luisteren naar specifieke klantgroepen, zoals mensen met een lichamelijke beperking. Klaas Pos licht toe: Door de bezuinigingen op WMO maatregelen worden relatief kleine aanpassingen in de woningen niet zondermeer uitgevoerd. Corporaties 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 84

85 kunnen hier wellicht een rol in krijgen. Door het zogenaamde sterrensysteem houden we al goed rekening met het zorggeschikt maken van woningen, maar we moeten werken aan een vorm waarbij corporatie en klant samen tot een goede oplossing komen op het moment dat de mogelijkheden vanwege overheidsbezuinigingen beperkter worden. 6. Is de oude rol van corporaties als volgens de Woningwet door de minister toegelaten instelling achterhaald? Moet, zoals sommige corporaties propageren, het bestel afgeschaft worden en moeten corporaties zelf de verantwoordelijkheid (kunnen) nemen om voor de doelgroep te blijven bouwen? Klaas Pos is geen voorstander van het afschaffen van het bestel: Het is een verworven recht van corporaties om als toegelaten instelling te werken in de Nederlandse maatschappij. Het is ons bestaansrecht om op deze wijze volkshuisvestelijke vraagstukken op ons te nemen. Het afschaffen van het bestel is dus geen juiste ontwikkeling en zou in de praktijk tot grote problemen kunnen leiden omdat datgene waarvoor corporaties werkzaam zijn op die manier gemakkelijk uit het oog verloren kan worden. Ook Herman Suijdendorp ziet geen meerwaarde in de keuze om uit het bestel te stappen: De positie van woningcorporaties is sterk aan verandering onderhevig. We ontwikkelen voortdurend omdat onze omgeving verandert en andere vragen en verwachtingen heeft. De overwe- ging en redenering om eventueel uit het corporatie bestel te stappen zou ten koste gaan van de gezamenlijke verantwoordelijkheid van woningcorporaties, gemeenten en rijksoverheid voor de volkshuisvesting. Het vercommercialiseren van de volkshuisvestelijke sector zou alleen maar verliezers opleveren. Bovendien zouden we hierdoor onze bijzondere situatie, gebaseerd op het principe van gezamenlijke verantwoordelijkheid en betrokkenheid, in Europa kwijtraken. De bijzondere positie van de corporatie moet door de overheid ook in financieel opzicht niet geremd worden. Herman Suijdendorp: Het signaal vanuit corporaties richting de Rijksoverheid met het verzoek om de gedwongen projectsteun voor de aandachtswijken (de zogenaamde Vogelaarwijken) en de belastingmaatregelen voor corporaties terug te draaien is zonder meer terecht. Deze maatregelen werken namelijk contraproductief op de gevraagde extra inzet van woningcorporaties. In de praktijk moeten corporaties zelfs meer geld afdragen dan particuliere ondernemingen met vergelijkbare activiteiten! Klaas Pos voegt toe: Het is niet verkeerd als er vanuit de overheid steeds een toetsing plaatsvindt om te kijken of we nog met de goede dingen bezig zijn, volgens de algemeen aanvaardbare en maatschappelijk vastgestelde normen. Maar diezelfde overheid moet dan niet met tegenwerkende maatregelen komen die het voor een corporatie alleen maar moeilijker maken om deze goede dingen ook daadwerkelijk te doen. SCW ging rechtstreeks in gesprek met haar huurders in Wadenoijen, maart 2009 pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

86 7. Corporaties zijn altijd het eerste aanspreekpunt als er op het gebied van de volkshuisvesting iets moet gebeuren. Vroeger namen ook andere partijen, zoals de gemeente en het bedrijfsleven initiatieven op dit gebied. Waar passen zij en andere partners, zoals zorginstellingen en welzijnsinstellingen, in deze tijd in het vraagstuk van volkshuisvesting? De rol van de overheid op het gebied van wonen, zorg en welzijn in de tijd van de verzorgingsstaat was groot. Nu is er echter sprake van decentralisatie en deregulering. De overheid is nog verantwoordelijk voor budgetten en kwaliteitnormen, de daadwerkelijke uitwerking wordt lokaal opgepakt. Klaas Pos: Vooral op het gebied van zorg en welzijn doen partijen, door de financiële maatregelen die vanuit de overheid genomen zijn, een groter beroep op de corporatiesector. Door op een open en transparante wijze met elkaar in beeld te brengen waar gezamenlijke kansen en mogelijkheden liggen, ontwikkelen zich mooie vormen van samenwerking. Omdat corporaties vanuit hun maatschappelijke verantwoordelijkheid ook deze vorm van dienstverlening kunnen uitoefenen, is het een logische zaak dat zij op het gebied van het wonen steeds meer de partij zijn waarmee samengewerkt wordt. Ook volgens Herman Suijdendorp heeft de verzelfstandiging van het veld wonen, zorg en welzijn ertoe geleid dat woningcorporaties meer pro-actief en vaak risicodragend de samenwerking met zorg- en welzijnspartijen hebben gezocht. Corporaties zijn netwerkorganisaties, die als een spin in het web samen met bewoners, overheden, bedrijven en instellingen werken aan prettig wonen Een groen sedumdak: isolatie én waterberging SCW gaat er vanuit dat deze ontwikkeling zich in de 21ste eeuw doorzet. In het kader van kleinschalig en vraaggericht werken in de buurt of in zogenaamde servicegebieden zal de onderlinge afhankelijkheid van partners in de sectoren wonen, welzijn en zorg steeds groter worden. Willen we kleinschalig werken en onze doelstelling halen om vraaggerichte producten en diensten aan onze klanten te leveren, dan zullen we bredere samenwerkingsverbanden met elkaar aan moeten gaan. Breder in de zin van resultaatgericht samenwerken in een netwerk met prestatie afspraken, duidelijkheid en transparantie. De ambitie van SCW impliceert een andere visie dan in de 20ste eeuw. Nu zijn we nog netwerkorganisaties voor wonen, welzijn en zorg. In de toekomst willen we doorgroeien naar een veel hechter samenwerkingsverband, waarbinnen de inzet van SCW gericht blijft op de eigen corebusiness het wonen en zij daarmee faciliterend wil zijn voor onder meer welzijn en zorg. 8. Als ik in Tiel een helemaal nieuwe wijk mocht bouwen, dan zou die er zo uit zien: Herman Suijdendorp vertelt: Ik zou vanuit een realistische kijk op de behoeften van en wensen uit de samenleving in Tiel als uitgangspunt kiezen voor een gedifferentieerde samenstelling van deze wijk, 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 86

87 zowel wat betreft doelgroepen als woningtypen. Dit alles met een knipoog naar de oorspronkelijke kwaliteiten van de Hanzestad die nog steeds herkenbaar zijn in Tiel. Het is van belang bij de stedenbouwkundige inrichting aandacht te hebben voor water. Tiel heeft een probleem met de opvang en berging van kwel- en oppervlaktewater. Water biedt ook een kans om extra kwaliteit in de omgeving te realiseren en dat zal dan ook in de plannen tot uiting komen. Het toepassen van mos sedumdaken is daarvan ook zo n voorbeeld. Misschien voor de hand liggend, maar duurzaam bouwen, zou ik zowel op het gebied van materiaaltoepassing als van energie op-maat willen toepassen. Zogeheten KoudeWarmteOpslag en Collectieve verwarmingsoplossingen maken daarvan ook onderdeel uit. In het kader van veiligheid en woonkwaliteit zou het parkeren zoveel mogelijk ondergronds of in zogenaamde koffers uit het zicht gerealiseerd moeten worden. Ik kies niet voor openbaar groen, dat van niemand is, maar voor gemeenschappelijk groen. De bewoners zijn zelf verantwoordelijk voor het beheer en onderhoud daarvan. Daartoe wordt door bewoners een wijkklusdienst opgericht, die ook activiteiten organiseert voor de wijk in het kader van het buurtgevoel en de saamhorigheid. De gemeente en SCW faciliteren dit met geld en kennis. Industrieterrein Medel biedt economisch perspectief Auto s onder de grond voor wijken met een open karakter? pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

88 Het waterplein kan waterberging en kwaliteit in de woonomgeving met elkaar combineren Klaas Pos schetst zijn kijk: Mijn basis zou zijn te inventariseren wat de behoeftes en wensen vanuit de inwoners van Tiel zijn. Daarnaast zou ik een brede inventarisatie opstellen van alle ontwikkelingen die van invloed zijn of worden op zo n wijk. Denk bijvoorbeeld aan de uitbreiding van Medel, de economische ontwikkeling van de stad Tiel, maar ook de vergrijzing. Er zou goede aandacht moeten zijn voor het totaalplaatje: het gaat niet alleen om de juiste woningen, maar ook om voorzieningen, zowel economisch als sociaal-cultureel, welzijn, sport en onderwijs. Er moet een goede oplossing komen voor het parkeren, zodat de wijk een open karakter blijft behouden. energie in relatie tot woonlasten en steeds verdergaande samenwerking met andere partners op bijvoorbeeld het brede gebied van wonen, zorg en welzijn. SCW en SVT zijn echter duidelijk: hun bestaansrecht ontlenen zij nog steeds aan de oorspronkelijke doelstelling waarmee zij al 100 jaar de markt van de volkshuisvesting in Tiel bedienen: het zorgen voor kwalitatief goede woonruimte voor mensen die niet in staat zijn zelf in woonruimte te voorzien. De uitdagingen die zij voor zich zien, zijn feitelijk maatschappelijke veranderingen die ervoor zorgen dat de rol van de corporaties er een is van samenwerking met vele andere partijen, waarbij zij zelf oog houden voor hun kerntaak: het wonen. Tot slot De wereld van de corporaties is volop in beweging. We zien nieuwe uitdagingen op het gebied van dienstverlening, 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 88

89 pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

90 Verantwoording Geraadpleegde literatuur Guikers, P. en Otten, P. Betrokken bewoners. Tiel, 2004 Harten, J.D.H. Sporen in het landschap. Utrecht 1997 Heiningen, Huub van. Versteend Verleden. Tiel, 1999 Historische Werkgroep Tiel, redactie Borm, drs. T.J.M en Jongh, R. de. Biografisch Woordenboek van Tiel, deel 1 t/m deel 3. Tiel, 2003, 2004, 2006 Historische Werkgroep Tiel, redactie Jongh, R. de en Slager-Dijkstra, A.M.W. Biografisch Woordenboek van Tiel, deel 4. Tiel, 2007 Historische Werkgroep Tiel, redactie Smit, dr. E.J.Th.A.M.A. Tussen Toverlantaarn en Teletekst. Tiel, 1991 Houtkoop, A en Lathouwers, N.F.M. Oud Tiel in beeld. Tiel, 1976 Infoboek , uitgave ter gelegenheid van het 75-jarig bestaan van SVT. Tiel, 1986 Kempen, drs. B.G.A. en Velzen, N. van. Werken aan wonen, 75 jaar Nationale Woningraad. Almere, 1988 Meijer, K. E100 en de naoorlogse rechtspraak met betrekking tot onroerend goed. Rotterdam, 2008 Ministerie van VROM, commissie Zeggenschap en versterking positie huurders(-organisaties). Verbetering positie en zeggenschap huurders. s Gravenhage, 2005 Nijhof, drs. P. Oude fabrieksgebouwen in Nederland. Amsterdam, 1985 Smit, dr. E.J.Th.A.M.A. en Kers, H.J. De Geschiedenis van Tiel. Tiel, 2001 Steeg, Th. van der en Ubink, M. Een analyse van de vernieuwing van de Maurikstraat in Tiel. Haarlem, 2005 Taihuttu, Max. Siapa Sangka, 35 jaar Molukkers in Tiel. Tiel, 2006 Vereniging Oudheidkamer voor Tiel en Omstreken, Kalendarium van Tiel. Tiel, 1993 Geraadpleegde website: International Institute of Social History, Digitaal museum van de volkshuisvesting, Geraadpleegde archieven: Archief Stichting Volkshuisvesting Tiel waarin opgenomen - Notulenboeken en archieven Nutsstichting Tiel - Notulenboeken en archieven Woningbouwvereniging Tiel Archief Stichting Christelijke Woningcorporatie Tiel waarin opgenomen - Notulenboeken en archieven St. Josephstichting Tiel - Notulenboeken en archieven Woningbouwvereniging Patrimonium Tiel Archief Gelderland in cijfers Archief Gedeputeerde Staten Gelderland, Tiel Archief Tielse huurcommissie Archief VAC Tiel jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 90

91 Afbeeldingen (Bij meerdere afbeeldingen per pagina zijn deze alfabetisch genummerd. Bij afbeeldingen die meerdere pagina s beslaan, zijn deze genummerd naar de pagina waarop het grootste deel van de afbeelding zich bevindt.) Jan Bouwhuis, Tiel: pagina 6, 8B, 9A, 30B, 33B, 38, 47A, 49B, 52, 64A, 64B, 67A, 68B, 69, 74, 77, 80A. Archief Jan Bouwhuis, Tiel: pagina 3, 8C, 9C, 13C, 15, 16, 17B, 18, 20A, 20B, 26A, 32A, achterzijde omslag. Gerrit Bouwhuis (archief Jan Bouwhuis): voorzijde omslag B, pagina 13A, 19A, 19B, 19C, 22, 26B, 28, 29A, 29B, 30A, 33A, 34, 36, 37A, 37B, 41B, 43C, 63. Paul Otten: voorzijde omslag A, pagina 4 5, 13B, 35B, 43A, 44C, 45, 46, 47B, 55, 56, 57A, 57C, 61A, 66A, 66B, 67B, 68A, 70, 71, 72, 73B, 76A, 78B, 80B, 83, 84, 88C, Archief SCW: pagina 17A, 25, 39, 42, 49A, 50A, 51A, 51B, 53, 58A, 58B, 60A, 75, 76B. Archief SVT: pagina 10, 14, 40B, 44A, 48A, 48B, 54A, 54B, 57B, 59A, 59B, 60B, 61B, 78A, 82B. Regionaal Archief Rivierenland, Tiel pagina 7, 31B, 43B, 44B, 50B, 62, 79. Brabants Historisch Informatie Centrum, Den Bosch: pagina 23A, 23B. Dolte stedenbouw, Utrecht: pagina 88A, 88B. Archief mw. A. Ditzel, Tiel: pagina 40A. Archief PvdA Tiel: pagina 24. Archief R. van Herwijnen, Tiel: pagina 35A. Aviodrome Luchtfotografie, Lelystad: pagina 27. Bedrijvenpark Medel, Tiel: pagina 87B. Bureau A2: pagina 81. Gelderland Bibliotheek, Arnhem: pagina 31A. Joods Historisch Museum, Amsterdam: pagina 21. Museum Maluku, Utrecht, coll. J.J. de Lima: pagina 41A. Raphael Drent, Tiel: pagina 73A. RVU, Hilversum: pagina 8A. Simkens fotografie, Leende: pagina 82A. pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

92 Volop bouwactiviteit langs de Nieuwe Tielseweg, juli Op de achtergrond is zojuist het complex De Waarden van SVT opgeleverd, op de voorgrond bouwt SCW aan De Vier Gravinnen. 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 92

93 pagina jaar volkshuisvesting in Tiel

94 100 jaar volkshuisvesting in Tiel pagina 94

95 pagina jaar volkshuisvesting in Tiel