Harderwijk zijn wij samen

Transcriptie

1 Harderwijk zijn wij samen Visie op burgerschap als uitgangspunt voor maatschappelijke sturing en fysieke inrichting (Strategische Raadsagenda )

2 GEMEENTE HARDERWIJK Harderwijk zijn wij samen Visie op burgerschap A. Lotfolahian - A. Remmers - M. Roozendaal Versie 1.2

3 Inhoud 1 Inleiding Aanleiding... 2 Strategische Raadsagenda Uitvoeringskracht in verandering: de samenleving... 3 Fundamentele keuzes: waar ligt de verantwoordelijkheid? Proces: wat hebben we gedaan?... 4 Maand van Burgerschap: oktober Leeswijzer Burgerschap: het kader Burgerschapsstijlen Overheidsparticipatie Doe-democratie Actuele ontwikkelingen... 7 Landelijke actualiteiten... 7 Lokale ontwikkelingen Visie Wat is burgerschap?... 9 Wat gaan wij doen? De rol van inwoners Introductie overheidsparticipatietrap Bewoners en hun sociale netwerken Burgerschapsstijlen in Harderwijk Wat gaan wij doen? De rol van ondernemers en maatschappelijke organisaties Wat gaan wij doen? De rol van de gemeente Ambtelijke organisatie Bestuur Wat gaan wij doen? Uitvoeringsagenda P a g i n a 1

4 1 Inleiding Voor u ligt de visie op burgerschap als uitgangspunt voor maatschappelijke sturing en fysieke inrichting van de gemeente Harderwijk. Met de gemeente Harderwijk wordt in dit geval niet alleen de gemeentelijke organisatie bedoeld, maar de voltallige gemeenschap van Harderwijk en Hierden. De samenleving heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan de totstandkoming van deze geschreven visie. En ook de uitvoering ervan gebeurt samen met diezelfde gemeenschap. Burgerschap gaat namelijk over de mensen die wonen, werken, recreëren en/of onderwijs genieten in Harderwijk en Hierden. 1.1 Aanleiding Waarom een visie op burgerschap? Nederland was jarenlang een verzuild land. In de jaren 60 is de ontzuiling in gang gezet. Tegenwoordig is van verzuiling geen sprake meer. Voorzieningen zijn steeds meer algemeen toegankelijk. Tegelijkertijd raken mensen hun bekende verbindingskader kwijt. In Harderwijk en Hierden is deze ontwikkeling recenter dan elders in Nederland. Tegelijkertijd zien we individualisering en globalisering. Door de digitalisering is veel informatie binnen handbereik gekomen. Communicatie verloopt steeds meer op afstand. Hierdoor wordt onze wereld steeds groter en tegelijkertijd ook minder overzichtelijk. De verdergaande globalisering en het groter worden van de leefomgeving zorgen voor de groeiende behoefte aan kleinschaligheid. Vertrouwen in de buurt en wijkgericht werken zijn veel gehoorde termen in gemeenteland. Nu staat Nederland aan het begin van een aantal grote transities. De samenleving eist in toenemende mate een rol op in de uitvoering van taken. In Harderwijk geloven wij in de kracht van de samenleving. Dat is ons uitgangspunt. Door maatschappelijke initiatieven en de ontwikkelingen richting lokaal, dichtbij en maatwerk, staan wij voor de vraag: hoe sluiten we daar het beste op aan? En wat is de rol van de gemeente daarin? Bijkomend voelen wij - net als andere overheden - een stevige economische prikkel om onze taken en verantwoordelijkheden te heroverwegen. Is onze rol soms niet te groot geworden? In combinatie met onder andere de transities is de vraag op welk niveau taken het beste uitgevoerd kunnen worden: landelijk, regionaal of lokaal? Vanuit dit soort overwegingen hevelt de landelijke overheid een groot aantal taken over naar gemeenten, zoals de uitvoering van de jeugdzorg, een groot deel van de AWBZ-taken (Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten) en verantwoordelijkheden in het begeleiden van mensen naar de arbeidsmarkt (de Participatiewet). In de troonrede van 2013 sprak koning Willem-Alexander in dit kader van een participatiesamenleving. Naar aanleiding hiervan ontstond een brede discussie, maar de tendens van het gesprek is duidelijk. De landelijke en lokale overheid heeft de laatste decennia veel taken van de samenleving naar zich toe getrokken en het wordt steeds moeilijker om al die taken uit te voeren. Nu de samenleving een grotere rol vraagt, hoe kunnen we dat samen vormgeven en zorgen voor een actieve, leefbare en prettige gemeente om in te leven? Strategische Raadsagenda De gemeenteraad van Harderwijk is deze discussie vooruit geweest door het thema burgerschap al in 2010 te agenderen op de Strategische Raadsagenda (SRA). In deze SRA zijn drie onderwerpen bepaald waarop tijdens deze raadsperiode strategische keuzes gemaakt moeten worden. Per onderwerp wordt bepaald welke realistische en acceptabele doelen de gemeente wenst te behalen in de volgende periode. P a g i n a 2

5 De gemeenteraad heeft burgerschap als volgt gedefinieerd: Burgerschap is: beseffen dat de stad wijk buurt straat, de school van de kinderen, de speeltuin om de hoek, het plein en het sportveld ook van jou zijn en daarnaar handelen. In concrete termen heeft de gemeenteraad een aantal basiselementen van een visie op burgerschap benoemd. Het gaat daarbij om participatie in de samenleving, inspraak bij beleidsvorming, duiding van de rol van de gemeente en het maatschappelijk middenveld in de Harderwijkse samenleving en buurtgericht werken. Met het vaststellen van een visie op burgerschap en het instemmen met de bijbehorende uitvoeringsagenda, voldoet de gemeenteraad aan haar zelfbepaalde opdracht en kan de volgende fase van het proces worden betreden: het in alle facetten in realiteit brengen van de geformuleerde visie. Een mooie uitdaging voor de nieuwe gemeenteraad die begin 2014 wordt gekozen. Uitvoeringskracht in verandering: de samenleving Op sommige terreinen eist de samenleving een grote rol op, omdat mensen in toenemende mate zelf keuzes willen maken in plaats van leunen op moeder overheid. Denk bijvoorbeeld aan inwoners die zelf een bank oprichten of een energie- of voedselcoöperatie. Op andere terreinen vraagt de overheid meer van de samenleving. Denk aan de tegenprestatie bij uitkeringen of een groter beroep op de sociale omgeving van zorgvragers. Gemeenten worden door de veranderingen in de samenleving gedwongen om keuzes te maken over de uitvoering van taken. Voeren we deze taken zelf uit of laten we dat over aan de samenleving? En wie kan dat in de samenleving het beste doen: inwoners zelf, ondernemers, een gesubsidieerde uitvoeringsorganisatie? Kortom: de uitvoeringskrachten in de samenleving veranderen. Dit transformatieproces staat nog in de kinderschoenen. Voor de samenleving betekent het soms meer doen, voor de overheid een transformatie waarbij ze moet leren minder te doen. Deze transformatie beperkt zich niet tot het fysieke of sociale domein, maar is merkbaar over de volle breedte van de samenleving en van overheidstaken. Fundamentele keuzes: waar ligt de verantwoordelijkheid? In dit transformatieproces moet een aantal fundamentele keuzes worden gemaakt. Zowel door de samenleving als de overheid. Waarvoor willen inwoners zelf verantwoordelijk zijn en kunnen we die ruimte aan hen geven? En welke verantwoordelijkheden blijven bij de overheid? In hoeverre kan de overheid rekenen op de medeverantwoordelijkheid van inwoners voor hun sociale en fysieke omgeving? Met andere woorden: wat verwachten onze inwoners van ons en wij van hen? Hoe wordt invulling gegeven aan het begrip burgerschap? Het geven van invulling aan burgerschap is bij uitstek een lokaal proces. In de startnotitie is een aantal uitgangspunten opgenomen voor het gesprek met Harderwijkers en Hierdenaren over burgerschap. Zelfs op lokaal niveau bestaan verschillen tussen wijken en buurten. Deze verschillende burgerschapsstijlen kwamen tot uitdrukking tijdens de stadsgesprekken die in de maand oktober zijn gevoerd. In paragraaf 2.1 en 3.2 gaan wij hier verder op in. Tijdens deze gesprekken zijn de uitgangspunten die in de startnotitie zijn benoemd aan inwoners voorgelegd. Het resultaat leest u in deze visie, waarin nader wordt ingegaan op de lokale invulling van burgerschap in de gemeente Harderwijk. P a g i n a 3

6 1.2 Proces: wat hebben we gedaan? Om tot een visie op burgerschap te komen zijn in 2010 en 2011 gesprekken gevoerd in de commissie Samenleving en de gemeenteraad. In 2012 werd voor de eerste keer een stadsconferentie georganiseerd rondom het thema. Deze stadsconferentie stond in het teken van het delen van kennis en ervaringen. Onder andere oud-minister en voorzitter van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) Pieter Winsemius heeft verteld over zijn inzichten. In 2013 is hieraan vervolg gegeven met het opstellen van de startnotitie, waarin de uitgangspunten van het beleid zijn uitgewerkt. Deze is in september 2013 door de gemeenteraad vastgesteld. Maand van Burgerschap: oktober 2013 In oktober 2013 is de gemeente het gesprek aangegaan met Harderwijkers en Hierdenaren over de geformuleerde uitgangspunten. Deze maand is bestempeld als Maand van Burgerschap Harderwijk. De gemeente heeft op uiteenlopende manieren de dialoog met inwoners gezocht via stadsgesprekken, de inzet van social media (o.a. Twitter en Facebook) en een afsluitende tweede stadsconferentie. Stadsgesprekken Er is nadrukkelijk niet alleen gekozen voor de traditionele methode van gesprekken in zaaltjes van wijk- en dorpshuizen, maar juist voor het actief opzoeken van diverse inwoners om terugpakkend op de vier burgerschapsstijlen een representatief beeld te krijgen. We noemen dat stadsgesprekken. Deze vonden plaats op diverse tijdstippen en locaties in Harderwijk en Hierden. Onverwachte gesprekken op straat en in de kantine Op zaterdagochtend 12 oktober voerden wij in winkelcentrum Stadsdennen en bij voetbalvereniging Hierden gesprekken met bezoekers. Hetzelfde deden wij op donderdagavond 17 oktober in winkelcentrum Drielanden en op woensdagochtend 23 oktober in winkelcentrum Stadsweiden. Op straat of in de kantine spraken wethouders, medewerkers van de gemeente en opbouwwerkers van ZorgDat inwoners aan. De gesprekken waren informeel en willekeurig. Wij spraken op die manier meer dan 120 inwoners, uit allerlei wijken, van verschillende leeftijden en achtergronden. De gesprekken gingen over ervaringen met de gemeente en waar inwoners vinden dat de gemeente een grotere of kleinere rol kan innemen. De onderwerpen die zij aansneden hadden met name te maken met zorg, welzijn en de openbare ruimte. Onderwerpen die mensen direct raken. Georganiseerde gesprekken Op dinsdagavond 8 oktober tijdens de Wmo-carrousel in het stadhuis en op donderdagavond 17 oktober in MFC De Bogen zijn gesprekken georganiseerd. Tijdens de Wmo-carrousel waren met name professionals werkzaam in of betrokken bij de zorg aanwezig. De uitnodigingen voor het gesprek in De Bogen zijn willekeurig verstuurd. Ook is de bijeenkomst aangekondigd in de lokale en sociale media. De mensen die naar deze bijeenkomsten kwamen waren meer voorbereid op een gesprek met de burgemeester, medewerkers van de gemeente en opbouwwerkers van ZorgDat. Voor alle gespreksdeelnemers was er ruimte en tijd om veel vragen te stellen. De onderwerpen die aan bod kwamen waren zeer divers. De reacties op deze diversiteit in aanpak waren in één woord: positief. Zowel van inwoners die verrast waren om de gemeente op deze plekken te spreken en een luisterend oor vonden voor een goed gesprek. Als ook van medewerkers die het spannend en ontzettend leuk vonden om met inwoners te praten terwijl er nog geen concreet beleid of plan is gemaakt. Over en weer is vaak het woord begrip gevallen: de intensieve gesprekken hebben wederzijds tot nieuwe inzichten geleid. Quotes en andere interessante uitkomsten uit de stadsgesprekken zijn op allerlei plekken in deze visie terug te vinden ter ondersteuning van beleidskeuzes. P a g i n a 4

7 Social media De gemeente Harderwijk gebruikt Twitter en Facebook om inwoners te informeren over actualiteiten. De gemeente onderzoekt - ter vervanging van het burgerpanel - naar manieren om de nieuwe media in te zetten om in gesprek met inwoners te komen, op te halen wat er leeft en vragen te beantwoorden. Het traject rondom burgerschap is de eerste keer dat Twitter en Facebook zijn ingezet om de visie van inwoners op te halen. Op Facebook is bijvoorbeeld in oktober iedere week een poll geplaatst. Tweets, Facebookberichten en ander nieuws werden gedeeld met onder andere ikvoorelkaar.nl. De voorbereidingstijd van deze acties was kort. Het aantal reacties liep gedurende de maand terug. Uit een analyse van de reacties blijkt dat met name inwoners die de gemeente actief volgen (bijvoorbeeld leden van wijkteams) reageren op de vragen en stellingen. Het aantal reacties was nog te laag om er conclusies aan te kunnen verbinden. Stadsconferentie Samen aan de slag! Op 5 november 2013 werd voor de tweede keer een stadsconferentie georganiseerd. Dit keer vormde dit de afsluiting van de Maand van Burgerschap. De avond stond in het teken van het thema Samen aan de slag!. De sprekers Imrat Verhoeven en Marja Jager-Vreugdenhil gingen in op de manier waarop de gemeente Harderwijk de uitkomsten van stadsgesprekken in de praktijk kan invullen, bijvoorbeeld door per beleidsterrein aansluiting te zoeken bij natuurlijke netwerken en verbanden in de samenleving. Vervolgens gingen de aanwezigen zelf aan de slag om in drie workshops bouwstenen aan te reiken over de rol van inwoners, ondernemers en maatschappelijke organisaties en de gemeente in een actieve en betrokken samenleving. De resultaten zijn onderdeel van de voorliggende visie op burgerschap. Interne klankbordgroep Het ontwikkelen van een visie op burgerschap is ook een intern proces voor de gemeente als organisatie waar mensen werken. Een veranderende rol van de (lokale) overheid vraagt een andere rol van de professional die werkzaam is bij of namens de gemeente. Gedurende het traject in 2013 is een interne klankbordgroep betrokken geweest bij het thema. De leden van de klankbordgroep komen vanuit de volle breedte van de gemeentelijke organisatie: iedere afdeling is vertegenwoordigd. De klankbordgroep bespreekt concrete casussen en vragen over burgerschap. Zij zoekt een antwoord op de vraag hoe de gemeente haar rol in de samenleving op een andere manier kan invullen en hoe de medewerkers om kunnen gaan met vragen uit de samenleving. De klankbordgroep vervulde daarmee een kritisch, meedenkende rol in het proces dat leidde tot deze visie. 1.3 Leeswijzer In hoofdstuk 2 grijpen we kort terug op de uitgangspunten en begrippen uit de Startnotitie Burgerschap als uitgangspunt voor maatschappelijke sturing en fysieke inrichting en op een aantal actuele landelijke en lokale ontwikkelingen die zich de afgelopen maanden hebben voorgedaan. Hoofdstuk 3 gaat vervolgens in op de uitwerking van de visie voor Harderwijk. Welke keuzes maakt Harderwijk samen met haar inwoners? Wat zijn de gevolgen van die keuzes en wat gaan inwoners, maatschappelijke organisaties, ondernemers en de gemeente daarvan merken? In hoofdstuk 4 sluiten we af met een uitvoeringsagenda. Hier staan concrete afspraken op voor de komende periode. Er staan doelstellingen op die een langere adem vergen en concretere afspraken die de komende jaren uitgewerkt worden. Met het vaststellen van deze visie op burgerschap en de uitvoeringsagenda, geeft de gemeenteraad aan haar opvolgers kaders mee voor beleidsontwikkeling en -vernieuwing in de komende coalitieperiode en daarna. Hiermee staan we tenslotte nog maar aan het begin van een andere rolverdeling tussen overheid en inwoners. P a g i n a 5

8 2 Burgerschap: het kader De startnotitie Burgerschap als uitgangspunt voor maatschappelijke sturing en fysieke inrichting duidde reeds een aantal belangrijke wetenschappelijke en beleidspublicaties over het thema burgerschap. In de startnotitie zijn de verschillende burgerschapsstijlen toegelicht en ook de begrippen overheidsparticipatie en doe-democratie zijn geïntroduceerd in Harderwijk. In dit hoofdstuk worden ze nog eens kort herhaald. Deze begrippen vormen het uitgangspunt voor de stadsgesprekken en het denkkader van de verdere uitwerking van de visie. 2.1 Burgerschapsstijlen De WRR onderscheidt vier burgerschapsstijlen, namelijk: 1. Verantwoordelijken: een actieve burger die maatschappijkritisch is, maar ook zelf initiatief neemt uit ideologische motieven en niet alleen uit eigen belang. 2. Plichtsgetrouwen: de plichtsgetrouwe burger wordt gekenmerkt door een tegenstrijdigheid. Enerzijds is hij betrokken bij de (vooral lokale) omgeving en overheid, maar anderzijds voelt hij een grote afstand tot de overheid. Hij staat ervoor open een bijdrage te leveren, maar heeft vaak moeite met het volgen van de complexe ontwikkelingen in de samenleving. 3. Pragmatici: de pragmatische burger is meer reactief ingesteld. Hij speelt slim in op ontwikkelingen die zijn eigen leefwereld raken en zorgt er dan voor dat zijn stem gehoord wordt. Van de overheid verwacht deze burger een duidelijk kader maar tegelijkertijd terughoudendheid. 4. Buitenstaanders: deze groep is een lastig te bereiken groep burgers voor de overheid. De afstand is groot, de betrokkenheid bij en het vertrouwen in de overheid is bij deze groep mensen laag. Zij zijn vooral gericht op behoeftebevrediging en de korte termijn en zien de overheid eerder als obstakel dan als een ondersteunende kracht. Vaak is een burgerschapsstijl dominant aanwezig in een wijk of buurt. Het is van belang dit soort informatie mee te nemen bij beleidskeuzes of projecten gericht op de samenleving. Veel kan worden geleerd door niet alleen te kijken naar het wat met betrekking tot gedrag van bewoners, maar vooral het waarom. Het geeft een verklaring waarom sommige projecten en structuren wel werken in de ene wijk, maar niet effectief zijn in een andere wijk of buurt. In hoofdstuk 3 komen we op de burgerschapsstijlen terug. De gemeente kan een belangrijke rol spelen bij het toerusten van vrijwilligers en actieve bewoners zodat zij met de gemeente maatschappelijke vraagstukken kunnen aanpakken. Ook kan de gemeente burgerschapsvorming bij jongeren stimuleren. De maatschappelijke stage is een manier om jongeren bewust te maken van het belang van vrijwilligerswerk en je belangeloos inzetten voor de samenleving. Het is nog onduidelijk of dit instrument na 2014/2015 vervolg krijgt in Harderwijk. 2.2 Overheidsparticipatie Burgerparticipatie is de laatste decennia een populair begrip geworden. De overheid initieert plannen en projecten en probeert daar bewoners bij te betrekken, liefst vroegtijdig. Langzaam maar zeker is deze aanpak aan het kantelen naar een meer volgende rol van de overheid en een meer initiërende rol van bewoners. Vaak is dit veel effectiever. Denk aan wijk- of buurtverenigingen of burgercomités die ontstaan zonder overheidsbemoeienis, maar juist als reactie op besluiten van de overheid over dingen die bewoners in hun directe omgeving raken. Bijvoorbeeld het verdwijnen van een school of het plaatsen van een hondentoilet. Bij overheidsparticipatie ligt het initiatief bij inwoners en de overheid kan, indien gewenst en nodig, aansluiten of faciliteren en bij voorkeur bureaucratische obstakels wegnemen. P a g i n a 6

9 2.3 Doe-democratie De doe-democratie is in beginsel een participatiedemocratie: het participeren, het meedoen van burgers in het publieke domein staat voorop. Het gaat in de doe-democratie niet zozeer om burgers die op een keuzeformulier of met handopsteken aangeven welke beleidsoptie (A of B) ze prefereren, het gaat veeleer om burgers die door te doen laten zien waar ze staan. Als je een schone straat wilt, ga dan vegen; als je meer sociale cohesie wilt, organiseer dan ontmoetingen; als je een verloederde speeltuin hebt, knap hem op. (Bron: Nicis, Burgerschap in de doe-democratie) In een doe-democratie hebben inwoners een beleidsbepalende stem. Dat vereist wel dat zij voldoende geïnformeerd zijn om mee te beslissen en tijd investeren in de beleidsvoering. De gemeente moet inwoners faciliteren om deze rol te kunnen pakken en voor inwoners en buurten komt meer nadruk te liggen op zelfsturing. Verantwoordelijkheid nemen en krijgen voor de eigen leefomgeving, in zowel fysieke als sociale context. Basale kenmerken voor succes van de doedemocratie zijn enthousiasme, dialoog en vertrouwen. Uitgaan van het initiatief van de samenleving. Gemeenten en maatschappelijke organisaties die de ruimte bieden aan de samenleving en onnodige bureaucratische drempels opheffen. De doe-democratie gaat dus om maatschappelijke initiatief en sociaal ondernemerschap. Bewoners nemen eigen initiatieven waarin zij zelf maatschappelijke vraagstukken oppakken. Door dit te doen geven zij aan dat zij willen meedenken en meebeslissen. Enerzijds gaat het om burgerbetrokkenheid vanuit een sociaal verantwoordelijkheidsgevoel, waarbij het initiatief bij de inwoner ligt. Anderzijds gaat het om ruimte voor democratische bevoegdheden van bewoners, waarbij de gemeente een actieve rol speelt (overheidsparticipatie) door bijvoorbeeld bureaucratische obstakels weg te nemen. Het samenspel van burgerparticipatie en overheidsparticipatie geeft gestalte aan de participatiesamenleving. 2.4 Actuele ontwikkelingen Hoewel de startnotitie nog geen half jaar geleden is afgerond, is er landelijk en lokaal het nodige gebeurd in relatie tot het thema burgerschap. Hier wordt in deze paragraaf kort op ingegaan. Landelijke actualiteiten Het begrip participatiesamenleving was een belangrijk onderdeel van de troonrede die koning Willem-Alexander in september 2013 heeft voorgelezen. Opeens was de ontwikkeling die gaande is onderdeel van het publieke debat. Opiniepagina s in de dagbladen stonden vol met ingezonden brieven en bij het koffieautomaat op het werk en de viskraam op de markt werd gesproken over dit thema. Het begon te leven; ook buiten de wereld van beleidsmakers, wetenschappers en politici. De discussie over de veranderende rol van de samenleving wordt nu ook gevoerd door de samenleving zelf. Critici stelden dat met name de manier waarop het kabinet het begrip participatiesamenleving introduceerde niet handig was. Het kwam voor velen over alsof het kabinet stelde dat de samenleving verwend was binnen de verzorgingsstaat en dat het nu tijd was dat zij zelf weer aan de slag ging in plaats van te leunen op de overheid. Een vermanende opmerking richting de samenleving. En de participatiesamenleving werd door critici gezien als bezuinigingsinstrument. Premier Rutte probeerde dat te pareren door aan te geven dat de ontwikkeling van de participatiesamenleving al lang gaande is en niet zozeer door de overheid gestuurd wordt, maar door de samenleving zelf. De ontwikkeling van een visie op burgerschap in Harderwijk valt enigszins tegelijk met deze landelijke discussie. Toch stond het thema in Harderwijk al vanaf 2010 op de agenda en verschilt het lokale traject op wezenlijke onderdelen van het landelijke. De visie op burgerschap wordt nadrukkelijk samen met bewoners van Harderwijk en Hierden gevormd. P a g i n a 7

10 Lokale ontwikkelingen In Harderwijk spelen de laatste jaren ontwikkelingen als ontzuiling en ontkerkelijking. In sommige delen van Nederland speelt dit al langer. De zuilen en rol van diverse kerkengemeenschappen vormden in Nederland en zeker ook in Harderwijk lange tijd een sterk sociaal netwerk en vangnet voor mensen. Het heeft een functie voor ontmoeting, omzien naar elkaar en ondersteuning door talloze vrijwilligers die verbonden waren aan deze instituten. De ontzuiling en ontkerkelijking betekent dat deze sociale verbanden in kracht afnemen en minder mensen bereiken. Daar komen andere sociale verbanden voor in de plaats. Bijvoorbeeld de lokale sportvereniging of het wijkcentrum. Ondanks de ontkerkelijking zijn de jongere generaties Harderwijkers en Hierdenaren wel opgevoed met een verantwoordelijkheidsgevoel voor elkaar, voor relaties binnen de familie- en vriendenkring en de straat of buurt. Dit is alleen lang niet altijd meer georganiseerd in kerkelijke verbanden. Het is de uitdaging om deze sterke sociale verbanden te bereiken en aan te sluiten op wat daar leeft. Er komen veel ontwikkelingen op de gemeente Harderwijk af. De voorbereiding daarop en uitvoering daarvan is in volle gang. Denk aan de Kanteling in de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) die een andere werkwijze van de gemeente vraagt, of het Welzijn Nieuwe Stijl en een wijkgerichte benadering waarmee de gemeente welzijnsbeleid en -uitvoering op een andere manier vorm geeft. De ontwikkelingen hebben als doel om de eigen kracht en onderlinge - vrijwillige - verbanden van bewoners (de zogenaamde civil society ) te versterken en een andere (rol van de) overheid te creëren. Tenslotte vragen de financieel-economische omstandigheden van de gemeente ook om deze uitdaging aan te gaan. In 2011 startte de gemeente Harderwijk met een ontwikkelingstraject voor de eigen organisatie met als opdracht als organisatie voortdurend aansluiting te zoeken bij de snel veranderende omgeving. Sinds juni 2013 is er een regiegroep aan de slag met een vervolgtraject, dat wordt aangeduid als OO2 (Organisatie Ontwikkeling 2). De centrale vraagstelling luidt: Hoe ontwikkelen we een ambtelijke organisatie die een werkwijze heeft die invulling geeft aan de nieuwe rol van de overheid in verbinding met de samenleving?. De gemeente Harderwijk heeft onderstaande visie op de nieuwe organisatie: Wij zijn de organisatie die zorgt dat de ambities van de samenleving en de gemeente in nauwe samenwerking met partners efficiënt en slagvaardig worden gerealiseerd. De volgende thema s moeten met OO2 invulling krijgen: - Van binnen naar buiten: de grenzen tussen binnen en buiten vervagen; - We zijn selectief in wat we wel en niet doen; - We denken en werken in netwerken; - We spelen flexibel in op ontwikkelingen. Dit vraagt andere eigenschappen van de gemeentelijke organisatie. Een organisatie die past in en bij de Harderwijkse samenleving, die bedrijfsmatig, slimmer en beter werkt, stuurt op resultaten en bestaat uit betrokken en professionele medewerkers. Dat maakt de gemeente Harderwijk ook een aantrekkelijke werkgever. P a g i n a 8

11 3 Visie De samenleving verandert in rap tempo. De traditionele verzorgingsstaat verandert in een participatiemaatschappij. Harderwijk en Hierden geloven in de eigen kracht en een toenemend zelforganiserend vermogen van de samenleving. En in het perspectief van nieuwe rollen en verhoudingen tussen inwoners, gemeente en lokale maatschappelijke organisaties. Het nieuwe perspectief vraagt om een juiste balans tussen loslaten, vertrouwen en verbinden. De stadsgesprekken, stadsconferentie, uitkomsten van de polls en de inbreng van de klankbordgroep vertonen een duidelijke lijn: inwoners en gemeente zijn er allebei van overtuigd dat de huidige verzorgingsstaat en de structuur van de overheid en samenleving niet houdbaar is. Wie of wat hiervan de oorzaak is, kan worden betwist. Maar iedereen is duidelijk: de wisselwerking tussen samenleving en overheid gaat er in de toekomst anders uitzien. In dit hoofdstuk gaan we eerst in op wat de Harderwijkse samenleving verstaat onder burgerschap, waarna de Harderwijkse visie op een nieuwe rolverdeling wordt uitgewerkt aan de hand van drie belangrijke actoren: - Inwoners - Ondernemers en maatschappelijke partners - De gemeente De inhoud van dit hoofdstuk komt voort uit de stadsgesprekken, de presentaties en workshops tijdens de stadsconferentie en de gesprekken met de klankbordgroep. 3.1 Wat is burgerschap? Burgerschap, wat bedoelt Harderwijk daarmee? Een korte, concrete vraag die tijdens de Maand van Burgerschap regelmatig besproken werd. De gemeenteraad heeft in 2010 al een voorzet gedaan voor een definitie: Burgerschap is beseffen dat de stad buurt straat, de school van de kinderen, de speeltuin om de hoek, het plein en het sportveld ook van jou zijn en daarnaar handelen. In de startnotitie heeft de gemeente als uitgangspunt genomen om overheidsparticipatie te ontwikkelen. Dat betekent dat de overheid deelneemt in initiatieven van inwoners, in plaats van inwoners vraagt te deel te nemen op initiatief van de overheid. Deze visie past binnen landelijke ontwikkelingen rondom burgerkracht, Welzijn Nieuwe Stijl en de Kanteling. In de Kanteling en Welzijn Nieuwe Stijl staan de behoeften en wensen van de inwoner centraal. Beide termen verwijzen naar een verandering van de manier waarop normaliter gedacht wordt over de rol van de overheid in de samenleving (een paradigmaverandering ). De overheid trekt zich op steeds meer vlakken terug, inwoners krijgen meer eigen verantwoordelijkheid. Een voorbeeld is het voeren van het keukentafelgesprek naar aanleiding van een aanvraag van een Wmovoorziening, waarbij de klant bewust wordt gemaakt van wat hij zelf kan. Een voorziening is in zo n geval een Ik vind het heel belangrijk dat we niet allemaal denken dat regelt de gemeente wel. We zijn samen verantwoordelijk. (inwoner Harderwijk) aanvulling daarop, in plaats van een recht dat volgt uit een beperking. Deze paradigmaverandering speelt op allerlei terreinen, van zorg en welzijn, werk en inkomen tot groenonderhoud. Soms wordt ook wel gesproken van een tegenprestatie. Al is deze (wettelijke) term misschien minder gelukkig gekozen. Er zit een lading achter het begrip die niet bij iedereen positief valt. Dit veronderstelt het bestaan van rechten en plichten. Onderdeel van burgerschap is het besef dat iedereen rechten heeft en handelt naar de bijbehorende plichten. Burgerschap gaat echter verder dan P a g i n a 9

12 dat. Het gaat ook om participeren: meedoen! Meedoen aan de samenleving door (betaald of onbetaald) werk te doen, activiteiten te ondernemen in sociale netwerken of het volgen van onderwijs. En dit vanuit een intrinsieke motivatie en betrokkenheid van mensen en niet vanuit wetten en regels die de overheid de samenleving oplegt. Tijdens de gesprekken in Harderwijk en Hierden bleek ook dat burgerschap hier nog verder gaat dan rechten, plichten Burgerschap is omzien naar en meedoen aan de samenleving. Burgerschap gaat ook elkaar. (inwoner Harderwijk) over loyaliteit, solidariteit en identificatie met elkaar. Het gaat om het samenspel van de samenleving en de gemeente. Samen met elkaar maken zij een leefbare, actieve en betrokken stad. Burgerschap voor Harderwijk is als volgt samen te vatten: Burgerschap is de samenleving en de gemeente die samen een actieve, leefbare en betrokken stad en dorp maken. Elkaars rechten en plichten respecteren en zich verantwoordelijk voelen voor zichzelf en elkaar. Harderwijkers en Hierdenaren zijn loyaal en solidair met elkaar in sociale verbanden die zij zelf kiezen. Wat gaan wij doen? Deze definitie betekent uitgaan van wat mensen zelf willen en kunnen. Dat vraagt om een andere manier van organiseren, een andere strategie. Een strategie met als uitgangspunt het initiatief van de samenleving, in plaats van het aanbod van de gemeente. Dat betekent bijvoorbeeld dat : - Wij het nemen van maatschappelijke initiatieven stimuleren; - Wij op zoek gaan naar kansrijke maatschappelijke initiatieven en indien nodig daarop aansluiten; - Wij belemmeringen om initiatieven te nemen, bijvoorbeeld demotiverende bureaucratie, wegnemen. - Wij aan maatschappelijke partners de ruimte geven, zonder de controle te verliezen. Dit doen wij door een goede en duidelijke opdrachtverstrekking. Wat dit alles concreet betekent voor inwoners, ondernemers, maatschappelijke partners en de gemeente, en hoe wij samen aan de slag willen gaan wordt in de volgende paragrafen uiteengezet. P a g i n a 10

13 3.2 De rol van inwoners Denken vanuit inwoners gaat om meer dan beleidsparticipatie. Het gaat om deelname aan de samenleving in zijn geheel: om maatschappelijke participatie en ruimte voor maatschappelijk initiatief. De landelijke en lokale overheden hebben de afgelopen decennia een steeds grotere rol gepakt en verantwoordelijkheden uit handen van inwoners genomen. Harderwijkers en Hierdenaren snappen heel goed dat die verzorgingsstaat niet meer houdbaar is. Zij geven aan dat ze zelf best meer kunnen doen voor elkaar; zelf of samen met de gemeente. Tijdens de stadsgesprekken delen inwoners echter ook hun zorgen over het tempo van de veranderingen. Komt het wel goed met alle taken die de landelijke overheid naar de gemeente overhevelt? Gaat dat niet te snel? En de gemeente gaat toch niet als een doorgeefluik naar de samenleving te werk? Zoals in deze cartoon die tijdens de Harderwijkse stadsconferentie werd gemaakt. Inwoners zeggen hierover: De dingen kunnen heus wel anders; mensen moeten meer voor elkaar klaar staan. (inwoner Harderwijk) Er is een cultuuromslag nodig in de manier van denken bij inwoners en gemeente. Niet van pamperen naar laten vallen. Het loslaten van de gemeente moet wel gefaseerd gaan. Het idee dat er volledig losgelaten wordt voelt niet goed. (inwoner Harderwijk) We moeten elkaar durven aanspreken en niet altijd op de overheid zitten wachten. (inwoner Hierden) P a g i n a 11

14 Kortom, het is van belang om de ontwikkelingen die gaande zijn - en die met allerlei termen worden omschreven: transities, participatiesamenleving, De Kanteling, Welzijn Nieuwe Stijl, etc. - samen met inwoners het hoofd te bieden. Maar ook de wens om meer zelfbeheer en eigen initiatief in de openbare ruimte toe te laten. Het is daarbij van groot belang om als gemeente samen met inwoners naar een evenwicht te zoeken in loslaten en vastpakken. Wanneer is het nodig om als gemeente te ondersteunen en hoever ga je daar dan in? En wanneer laat je daadwerkelijk los? De idee dat de overheid voor alles zorgt loopt spaak, dat kan niet meer. (inwoner Harderwijk) De gemeente moet een afwachtende houding aannemen en goede ideeën stimuleren. (inwoner Harderwijk) Introductie overheidsparticipatietrap In dit geval is de overheidsparticipatietrap het te gebruiken instrument. De gemeente Harderwijk gebruikt sinds een aantal jaren de Interactieladder in de communicatie met inwoners. Wanneer de gemeente een traject start, wordt vooraf een keuze gemaakt op welke trede inwoners worden betrokken. De gedachtegang daarachter is dat er afspraken moeten zijn over de mate en de vorm waarin inwoners mogen meedoen. De sporten van de ladder heten: informeren, raadplegen, adviseren, coproduceren en (mee)beslissen. In de toekomst wordt dit vervangen door de overheidsparticipatietrap. De gemeente kiest dan niet voor een positie van inwoners op de ladder, maar voor de eigen positie op die trap. De keuze zegt wat over de betrokkenheid bij initiatieven in de samenleving. De overheidsparticipatietrap De overheidsparticipatietrap is geïntroduceerd door de Raad voor Openbaar Bestuur (ROB). Hoe hoger op de trap, hoe meer bemoeienis vanuit de overheid. De trap ziet er als volgt uit: Loslaten: De overheid laat een taak helemaal los en heeft inhoudelijk en in het proces geen bemoeienis. Faciliteren: Er komt een initiatief van elders en de overheid faciliteert wanneer er een belang is om het initiatief mogelijk te maken. Stimuleren: De overheid heeft bepaald beleid of de wens om een interventie te doen, maar laat de realisatie daarvan over aan anderen. De overheid zoekt mogelijkheden om die anderen te bewegen. Regisseren: Wanneer, naast de overheid, ook andere partijen een rol hebben maar de overheid er belang aan hecht wel de touwtjes in handen te hebben. Reguleren: Het zwaarste instrument is regulering door wet- en regelgeving. P a g i n a 12

15 De gemeente maakt een keuze op welke traptrede zij gaat staan in de samenleving. Dit kan per beleidsterrein of initiatief verschillen. Bepaalde initiatieven en onderwerpen kunnen makkelijker aan de samenleving over worden gelaten dan anderen. Dit hangt bijvoorbeeld samen met de mate waarin de gemeente het algemeen belang moet bewaken en of inwoners de gevolgen van bepaalde keuzes op de lange termijn goed kunnen overzien. In principe kiest de gemeente Harderwijk ervoor om het initiatief aan de samenleving te laten en de doe-democratie de ruimte te geven. Wanneer de gemeente bepaalde ontwikkelingen ziet aankomen waar de samenleving niet of niet zelfstandig adequaat op kan reageren, dan pakt zij de regie of kiest in het uiterste geval voor regulering. Reguleren blijft een instrument dat de gemeente veelvuldig zal inzetten in het algemeen belang. De gemeente moet eerst luisteren en dan plannen maken. En niet alleen luisteren naar de hardste schreeuwers (inwoner Harderwijk) De bepleite omslag betekent dat raadsleden en het college vaker voor een bescheiden rol kiezen. Niet sturen op details maar op de kaders en hoofdlijnen van beleid gericht op het algemeen belang. De kracht en vitaliteit van de samenleving krijgt meer ruimte als de gemeente de overheidsparticipatietrap zo min mogelijk beklimt (bron: ROB, Loslaten in vertrouwen). Over een aantal taken zijn inwoners duidelijk: daar heeft de gemeente toch echt een speciale taak. Dan gaat het met name over veiligheid en infrastructuur/veilige verkeersituaties: Criminaliteit tegengaan is een belangrijke taak van de gemeente. (inwoner Harderwijk) De gemeente kan niet alles aan de burger overlaten. We hebben een gezamenlijke verantwoordelijkheid. Dat geldt in het bijzonder voor de veiligheid. (inwoner Harderwijk) Bewoners en hun sociale netwerken Bewoners zijn in allerlei sociale verbanden, formeel en informeel, georganiseerd. Netwerken van buurt, straat, sport, kerk, familie en ga zo maar door. Ieder sociaal netwerk leent zich voor de aanpak van bepaalde maatschappelijke vraagstukken. Het is echter belangrijk om te beseffen dat niet ieder maatschappelijk vraagstuk in ieder sociaal netwerk opgelost kan worden. Zo leent de buurt of straat zich wel voor het aanpakken van de fysieke leefomgeving. Bewoners verenigen zich rondom een onderwerp wat zich in hun omgeving direct raakt, bijvoorbeeld een speeltuin, een park of een school die dreigt te sluiten. De zorg voor kinderen of ouders is echter een vraagstuk wat zich juist afspeelt binnen de familie. Voor jongeren geldt ook dat zij niet gericht zijn op wijken maar op heel Harderwijk. Een straatfeest of een buurtbarbecue wordt vaak aangehaald als instrument om de sociale cohesie in de wijk te bevorderen. De waarde van dit soort evenementen kan een duurzaam karakter hebben. Omdat sociale relaties ontstaan waardoor bijvoorbeeld mensen uit een isolement komen of buren wat sneller iets voor elkaar willen doen als het nodig is. Het klinkt eenvoudig maar het begint allemaal vaak bij ontmoeting. We moeten met elkaar duidelijk zijn over onze normen en waarden. Dan hoeft de gemeente de excessen ook niet op de lossen. Kerken, sportverenigingen en scholen kunnen hierin een belangrijke rol spelen. (inwoner Harderwijk) P a g i n a 13

16 Bewoners creëren de sociale verbanden zelf en ieder sociaal verband heeft zijn eigen specifieke doelen en regels. De verbanden zijn niet zomaar te beïnvloeden van buitenaf. Daarom moeten overheden juist aansluiten bij de aanwezige motivatie en verbanden in de samenleving en deze niet van bovenaf opleggen. In deze verbanden - de civil society - is de overheid te gast. Daarom is het voor de gemeente van groot belang dat zij zich bewust is van haar rol. De gemeente geeft ruimte aan spontaniteit en eigenheid. Als de samenleving iets wil, denkt de gemeente mee in kansen in plaats van vanuit belemmeringen. De gemeente zal per beleidstaak of maatschappelijk vraagstuk niet alleen haar rol en positie op de overheidsparticipatietrap moeten bepalen, maar ook aansluiting zoeken bij het juiste sociale verband in de samenleving. Dat is niet altijd de wijk of buurt, maar ook niet altijd de familie. Burgerschapsstijlen in Harderwijk Onderzoek van Motivaction laat zien dat in Harderwijk de burgerschapsstijlen buitenstaanders en verantwoordelijken procentueel gezien het meest voorkomen (31% en 28%). In veruit de meeste wijken is het aantal plichtsgetrouwen dominant. Ook in vergelijking met landelijke gemiddelden is Harderwijk plichtsgetrouw. De afbeelding op de volgende pagina geeft zicht op de verdeling in Harderwijk en Hierden. Met deze kennis zal de gemeente de wijken op verschillende manieren benaderen. Een wijk met veel plichtsgetrouwe inwoners kan bijvoorbeeld baat hebben bij stimulerende maatregelen, terwijl pragmatici liever gefaciliteerd worden. Gaat het om een groep verantwoordelijken die een buurtinitiatief aandragen, waar de gemeente achter kan staan, wat let de gemeente dan om het geheel los te laten? In wijken met veel buitenstaanders zal het moeilijk zijn om inwoners te organiseren. Wanneer bewoners iets willen veranderen zullen zij een signaal geven. De gemeente kan immers geen signalen ontvangen die niet uitgezonden worden. Als bewoners op verschillende golflengten tegenstrijdige berichten uitzenden moeten zij eerst naar elkaar gaan luisteren, afstemming zoeken en afspreken wie het woord mag voeren. P a g i n a 14

17 In de stadsgesprekken kwam vaak naar voren dat mensen best iets willen doen op het moment dat het hen wordt gevraagd (dus niet opgedrongen). Want mensen voelen zich zeker betrokken bij hun fysieke en sociale omgeving. De buurt ligt veel Harderwijkers en Hierdenaren na aan het hart, ongeacht welke buurt of wijk. Wat gaan wij doen? De burgerschapsvisie op de rol van inwoners betekent dat : - Wij onze rol in de samenleving per beleidsterrein en per maatschappelijk initiatief bepalen op basis van de overheidsparticipatietrap. Als het niet nodig is betrokken te zijn, laten wij het initiatief los; - Wij gaan zoeken naar nieuwe manieren waarop en de juiste instrumenten waarmee wij maatschappelijke initiatieven in Harderwijk de ruimte kunnen geven die zij verdienen; - Wij daarbij aansluiting zoeken bij bestaande en best passende sociale verbanden in de samenleving; - Wij mooie voorbeelden van maatschappelijk initiatief en burgerschap een podium geven; - Wij de afgesproken taken in het kader van openbare orde, veiligheid en onderhoud en beheer van infrastructuur in Harderwijk en Hierden zullen handhaven; - Wij zullen sturen op kaders en hoofdlijnen gericht op het algemeen belang; - Wij de beschikbare kennis over burgerschapsstijlen inzetten in onze communicatie om zoveel mogelijk inwoners van Harderwijk te bereiken en motiveren; - Wij meedenken met bewonersinitiatieven vanuit kansen in plaats van belemmeringen. Wij geven spontaniteit de ruimte en nemen demotiverende democratie waar mogelijk weg. 3.3 De rol van ondernemers en maatschappelijke organisaties Bewoners en de gemeente kunnen maatschappelijke vraagstukken niet enkel met elkaar aanpakken. Maatschappelijke organisaties en ondernemers zijn belangrijke partners. Deze partijen kunnen zowel inwoners als de gemeente ondersteunen en faciliteren om hun rol optimaal in te vullen. Zij kunnen een belangrijke intermediairsrol vervullen tussen samenleving en overheid. P a g i n a 15

18 Onder maatschappelijke organisaties verstaan wij sociale verbanden waartoe mensen behoren en waaraan zij deelnemen (denk aan vrijwilligersorganisaties, zelforganisaties, sportverenigingen, kerken, wijk- en buurtverenigingen). Ook welzijnsorganisaties zijn hieronder te verstaan. Ondernemingen onderscheiden wij in maatschappelijke ondernemingen en maatschappelijk betrokken ondernemers. Maatschappelijke ondernemingen zijn bijvoorbeeld zorginstellingen, onderwijsorganisaties en woningbouwcorporaties. Deze ondernemingen zijn privaat en hebben een algemeen belang en dragen bij aan maatschappelijke dienstverlening. Maatschappelijk betrokken ondernemers hebben oog voor de omgeving. Ze voeren bijvoorbeeld een mantelzorgvriendelijk personeelsbeleid, zodat werknemers in een mantelzorgsituatie hun werk met zorg voor een naaste kunnen combineren. Harderwijk en Hierden kent veel lokaal verankerde ondernemingen, die het belangrijk vinden om bij te dragen aan de leefbaarheid van de stad of het dorp. Bijvoorbeeld door activiteiten en investeringen die gericht zijn op het leefbaar maken en houden van de samenleving: de balans tussen people, planet en profit. De gemeente heeft veel contacten met maatschappelijke organisaties, alleen al vanwege de subsidierelatie die er vaak is. De maatschappelijke organisaties voeren bijvoorbeeld beleid uit in opdracht van de gemeente. Hun taak is in de samenleving te staan, de bewoners te ondersteunen wanneer zij zich inzetten in de samenleving en mensen die dat nodig hebben (tijdelijk) een steuntje in de rug te geven. Zij werken vraaggericht en volgens de bakens van Welzijn Nieuwe Stijl. Wat leeft in de maatschappij en de kennis van de professionals zijn leidende principes. Tijdens de stadsconferentie werd in een workshop stil gestaan bij de rol van de gemeente als opdrachtgever voor maatschappelijke organisaties. Daar is nog verbetering te realiseren. De welzijnsinstelling hier in Harderwijk moet beseffen dat ze voor mij werken en niet andersom. (actieve vrijwilliger uit Harderwijk) De gemeente heeft nog moeite om ondernemers te betrekken bij sociale vraagstukken. De gemeente zoekt naar manieren waarop zij bedrijven kunnen verbinden aan een maatschappelijke organisatie of doelstelling. Er zijn ook bedrijven die zoeken naar een antwoord hierop. De komende periode wil de gemeente daarom investeren in deze verbindingen. Er is veel lokaal potentieel in Harderwijk in lokale bedrijvennetwerken en maatschappelijke instellingen. In het project burgerschap werd de ondernemer in ieder geval onvoldoende bereikt. Op andere terreinen weet de gemeente ondernemers wel te vinden. Wellicht is de conclusie dan ook dat burgerschap iets anders dan ondernemerschap is. Wat gaan wij doen? De burgerschapsvisie op de rol van ondernemers en maatschappelijke organisaties betekent dat : - Wij op zoek gaan naar ondernemers en maatschappelijke organisaties die een bijdrage kunnen en willen leveren aan maatschappelijke initiatieven en beleidsdoelstellingen; - Wij op zoek gaan naar manieren om ondernemers, maatschappelijke organisaties en bewoners met elkaar te verbinden. Hierbij zetten wij in op bestaande netwerken en verbanden; - Wij verder werken aan de professionalisering van de opdrachtgever - opdrachtnemerrelatie met gesubsidieerde instellingen in de gemeente Harderwijk. P a g i n a 16

19 3.4 De rol van de gemeente Ambtelijke organisatie De rol van de gemeente in de samenleving is een bijzondere. De gemeente als organisatie is opgericht om de samenleving van dienst te zijn. De gemeente is te gast in de samenleving. Voor de houding en rol die de gemeente aanneemt wanneer zij samenwerkt met de samenleving is dat een belangrijk uitgangspunt om scherp voor ogen te houden. De gemeente kijkt daarbij van nature naar het algemeen belang van de samenleving en dat kan weleens op gespannen voet staan met het belang van een individu of groep mensen. In beleidsontwikkelingsprocessen en bij het maken van beleidskeuzes is het daarom goed wanneer de gemeente bewuste keuzes maakt over op welke trede van de overheidsparticipatietrap zij wil gaan staan. Zijn er plausibele redenen om te kiezen voor reguleren, bijvoorbeeld als de openbare orde in het geding is? Ligt de keuze voor regisseren voor de hand? Of moet de gemeente wat meer stimuleren omdat in een betreffende buurt de plichtsgetrouwen de dominante burgerschapsstijl is? Of faciliteert zij pragmatici die het speeltuintje in hun straat op de schop willen nemen? Gaat het om een groep verantwoordelijken die een buurtinitiatief aandragen, waar de gemeente achter kan staan, wat let de gemeente dan om het geheel los te laten? In de stadsgesprekken en stadsconferentie is naar voren gekomen hoe de gemeente zich kan opstellen in de samenwerking met de samenleving. Een open houding gericht op de vraag. Niet de structuur van de gemeentelijke organisatie is leidend maar de vraag die leeft in de samenleving. Een gemeentelijke organisatie die uitgaat van burgerschap denkt (mee) vanuit kansen en niet vanuit (administratieve) belemmeringen. Zo n organisatie staat in verbinding met de samenleving en gebruikt de bestaande formele én informele netwerken. Daar waar nodig sluit de gemeente aan om ontwikkelingen mogelijk te maken. Vervolgens laat ze weer los, zonder het algemeen belang uit het oog te verliezen. In de stadsconferentie werd in dit verband treffend gesproken over liefdevolle verwaarlozing. Het Wmo-loket denkt met je mee, gewoon thuis aan de keukentafel. Deze werkhouding zou door andere gemeentelijke afdelingen overgenomen moeten worden. (cliënt Wmo-loket) Maar wat is daarvoor nodig dan? Een gemeente met ambtenaren en bestuurders die Harderwijk kennen. Een organisatie en medewerkers die zich kunnen inleven in de mensen die in Harderwijk wonen, werken, studeren en recreëren. Een organisatie die primair naar buiten gericht en letterlijk op straat in wijken en buurten zichtbaar is, daar werkt. Die weet welke sociale verbanden er bestaan en deze weet te mobiliseren op basis van de intrinsieke motivatie van de mensen die er deel van uitmaken. Het gaat dus om een organisatiecultuur en niet zozeer om organisatiestructuur. P a g i n a 17

20 In Hierden wilden ouderen graag blijven wonen wanneer ze beperkingen krijgen. Enkelen wilden samen levensloopbestendige seniorenwoningen realiseren, maar de gemeente werkte niet mee. (inwoner Hierden) Die gemeente maakt beleidskeuzes en gaat mee met de ontwikkelingen in de samenleving. Zij is duidelijk over wat de samenleving kan verwachten. Ook durft die gemeente nee te zetten en legt uit waarom iets niet gebeurt. Zij geeft tekst en uitleg bij keuzes, maar mag ook eenzelfde betrokkenheid van de samenleving verwachten. Het is een tweezijdige verbintenis. Het is alleen zoeken naar de manier waarop de twee elkaar kunnen bereiken. Dat kan soms via de bekende informatiebijeenkomst op het stadhuis of in het wijkcentrum. Maar steeds meer gebeurt dat via nieuwe wegen, zoals een forumdiscussie via de sociale media, stadsgesprekken of ambtenaren die langs de deuren gaan in de wijk waar iets te doen staat. Hier wordt duidelijk niet bedoeld dat de gemeente Harderwijk haar inwoners gaat vragen te participeren in beleidsdoelen en ambtelijke processen van de gemeente. Het tegengestelde is namelijk gewenst: de gemeente sluit aan bij de eigen doelen, vragen en initiatieven van bewoners en zoekt die op. Bestuur De omslag naar overheidsparticipatie vraagt ook een andere invulling van de rol als bestuurder. Zeker een bestuurder is in de positie om het goede voorbeeld te geven aan het ambtelijk apparaat. Een luisterend oor te zijn in de samenleving, soms een schouderklopje geven aan de actieve bewoners en besluiten te nemen over hoe de gemeente zich opstelt op de overheidsparticipatietrap. Niet sturen op details maar als collegelid een inspirator zijn voor de ambtelijke organisatie en voor inwoners van Harderwijk om mee te doen en te creëren. De gemeenteraad is bij uitstek gelegitimeerd om als vertegenwoordiger van inwoners positieve impulsen te geven aan burgerschap. De veranderende samenleving vraagt echter om een andere invulling van de rol van de gemeenteraad. Een gemeenteraad die meer initiatieven vanuit de samenleving de organisatie inbrengt, die reageert op vragen vanuit stad en dorp, die met voorstellen daarop inspeelt in plaats van reageert op voorstellen van het college. Een stelsel waar de inwoner deelneemt in besluiten (de doe-democratie of een participatieve democratie ) in plaats van een representatieve democratie waarbij de gemeenteraad de inwoner vertegenwoordigt (een representatieve democratie ). Dat betekent meer aandacht voor de inbreng van inwoners in plaats van de bestaande kaders. Daarbij het algemeen belang niet uit het oog verliezend. De rol van het lokaal bestuur en de lokale politiek neemt alleen maar toe met alle nieuwe taken en verantwoordelijkheden die worden gedecentraliseerd. In een periode van veranderingen en bezuinigingen zijn heldere keuzes noodzakelijk. Deze keuzes vragen om legitimatie, om een gesprek P a g i n a 18