Adviesrapport Fysieke inrichting Living Lab Groningen Airport Eelde

Transcriptie

1 Adviesrapport Fysieke inrichting Living Lab Groningen Airport Eelde Marleen Werkhoven Groningen, 8 juni 2015

2 2015 Adviesrapport 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Adviesrapport Fysieke inrichting Living Lab Groningen Airport Eelde Marleen Werkhoven Groningen, 8 juni 2015 Studentnummer: Instituut voor Facility Management Hanzehogeschool Groningen Kenniscentrum NoorderRuimte Opdrachtgever De heer P. Broeksma Kwartiermaker Living Lab Groningen Airport Eelde Coach Kenniscentrum NoorderRuimte Mevrouw G. Posthumus Docent Hanzehogeschool Docentbegeleider De heer J. Wijnja Docent Instituut voor Facility Management 1

3 2015 Adviesrapport 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Managementsamenvatting Dit rapport is geschreven in opdracht van de kwartiermaker van het Living Lab Groningen Airport Eelde (afgekort LLGAE). Op 17 februari 2015 hebben afgevaardigden van de Hanzehogeschool, de Provincie Drenthe en de Gemeente Tynaarlo een intentieverklaring ondertekend, waardoor de oprichting van het LLGAE een feit werd. Het LLGAE is opgericht om meer levendigheid te creëren op en rond Groningen Airport Eelde, want het vliegveld is immers jarenlang het middelpunt geweest van discussies en negatieve reacties in het kader van de baanverlenging. Het gestelde doel van het LLGAE is dat de vijf O s van Onderzoek, Onderwijs, Overheid, Ondernemers en Omgeving gezamenlijk en in gelijkwaardigheid werken aan innovatieve oplossingen, experimenten en opgaven in de ruimtelijke en economische context van het vliegveld, zodanig dat alle partijen bijdragen aan en profiteren van elkaar (Broeksma, 2013). De Hanzehogeschool, de Gemeente Tynaarlo en de Provincie Drenthe hebben naar aanleiding van de oprichting gezamenlijk een ontwikkelvisie opgesteld waarin naar voren komt wat eventuele kansen kunnen zijn voor het vliegveld de komende jaren en in welke economische positie het vliegveld dan zou kunnen staan. Uit de ontwikkelvisie blijkt dat het LLGAE zich graag zo snel mogelijk wil vestigen in bijgebouw A van de oude Rijksluchtvaartschool op het vliegveld. De vraag rijst hoe dit bijgebouw A op een dusdanige manier functioneel fysiek kan worden ingericht dat deze bijdraagt aan de gestelde doelstelling van het LLGAE. Dit is dan ook de hoofdvraag waarop het onderzoek is gebaseerd en waarop antwoord wordt gegeven in dit adviesrapport. De adviezen zijn afgeleid uit de resultaten van een kwalitatief onderzoek naar de functionele fysieke inrichting. Hierbij is een analyse gemaakt het LLGAE, een literatuuronderzoek gedaan naar werkplekinrichting, er zijn diepte-interviews afgenomen bij de verschillende stakeholders, er is een benchmark uitgevoerd bij vergelijkbare organisaties en er heeft een gesprek plaatsgevonden met een professional op het gebied van kantoorinrichting. Vanuit de uitkomsten van het onderzoek zijn de adviezen als volgt geformuleerd: 1. Hanteer het Programma van Eisen functionele fysieke inrichting LLGAE als uitgangspunt voor het uiteindelijke ontwerp. Het Programma Van Eisen dient als uitgangspunt voor de inrichting, omdat hier alle eisen vanuit de interviews en de theorie in verwerkt zijn. Op die manier staat de basis voor de inrichting vast en kunnen vanuit hier verdere stappen ondernomen worden. Ook wanneer de realisatie langer op zich laat wachten, is het Programma Van Eisen na een aantal jaar nog steeds bruikbaar. Het Programma Van Eisen is weergegeven in bijlage Zorg ervoor dat de verschillende werkplekken gerelateerd kunnen worden aan de activiteiten die er plaatsvinden. Iedere werkplek heeft een functie. Het wordt aangeraden om die functies te koppelen aan de activiteiten die in het LLGAE plaatsvinden. De medewerkers zijn gebruikers van de werkplekken en zij voeren die activiteiten uit, dus continue afstemming met de medewerkers is hierbij erg belangrijk. Op die manier kan de werkplek optimaal worden gebruikt voor de desbetreffende activiteit. 3. Zorg voor openheid en flexibiliteit van de werkplekinrichting. Doordat er vijf grote stakeholders (5 O s) betrokken zijn bij het LLGAE, is het belangrijk dat er aandacht wordt besteed aan voldoende openheid en flexibiliteit van de werkplekinrichting. Werkplekken moeten verschoven of veranderd kunnen worden, of werkplekopstellingen moeten kunnen verschillen. Wanneer de functionele fysieke inrichting hier voortdurend op inspeelt, zullen de vijf O s steeds nader tot elkaar komen. Uiteraard komt dit het LLGAE ten goede. 4. Streef naar een zo duurzaam mogelijke inrichting. Duurzaamheid is een heel breed begrip. In deze context gaat het om het bewustzijn van de consequenties voor de natuur. Bij de werkplekinrichting wordt dan gedacht aan de materialen voor het meubilair en energiebesparing. Zo duurzaam mogelijk is dan nóg een streepje verder. Zeker gezien het feit dat het vliegveld een Carbon Accreditation heeft, ligt het voor dat hand dat het LLGAE in deze lijn meegaat. 2

4 2015 Adviesrapport 'Living Lab Groningen Airport Eelde' 5. Kies in gezamenlijkheid en gelijkwaardigheid een menu voor de optimale functionele fysieke inrichting. Uit de resultaten blijkt dat er binnen het LLGAE een grote mate aan diversiteit is ten aanzien van de medewerkers. Door deze mate van diversiteit is het niet wenselijk om één uiteindelijke optimale functionele fysieke inrichting te adviseren. Daarom is ervoor gekozen om een menukaart te maken met daarin drie verschillende menu s die gekozen kunnen worden, namelijk: The Green Lab, The Original Office en The Five Dimensional Workplace. Deze verschillende kantoorinrichtingen voldoen aan de normen die de Hanzehogeschool stelt in het kader van ruimtelijke inrichting. De menukaart is weergegeven in bijlage 8. Door met alle betrokken partijen om tafel te gaan en gezamenlijk één of een combinatie van deze menu s te kiezen, kan de optimale functionele fysieke inrichting zo spoedig mogelijk gerealiseerd worden. In de menukaart zijn drie scenario s weergegeven waarbij de kosten voor de fysieke inrichting tussen de en euro bedragen. In dit bedrag is nog geen rekening gehouden met de kosten voor bekabeling van elektriciteit, een goed systeem voor het binnenklimaat en de verlichting, omdat dit meer bij de bouwkundige aspecten hoort dan bij de inrichting. Naast de kosten die de inrichting met zich mee brengt, is de realisatie van de huisvesting alleen mogelijk wanneer iedere stakeholder betrokken is bij het LLGAE. Deze stakeholders zijn de vijf O s van Onderwijs, Onderzoek, Ondernemingen, Overheid en Omgeving. Vooral de betrokkenheid van ondernemers en de omgeving mist op dit moment. De betrokkenheid van ondernemers kan versterkt worden door ze uit te nodigen voor lezingen of door bijvoorbeeld een moment te organiseren om ondernemingen uit te nodigen op het vliegveld voor een bijeenkomst over het LLGAE. Ook de omgeving kan meer betrokken worden bij het LLGAE door vanuit de gemeente of de provincie iets te organiseren voor de bewoners. Dit kan wellicht een thema zijn voor een vervolgonderzoek. 3

5 2015 Adviesrapport 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Voorwoord Voor u ligt het adviesrapport met betrekking tot de functionele fysieke inrichting van het Living Lab Groningen Airport Eelde. Het was me een genoegen dit advies te schrijven, vooral omdat ik er in deze afgelopen vijf maanden veel van heb geleerd. Door me te verdiepen in het thema Workspace Design is er voor mij een nieuwe wereld open gegaan ten aanzien van kantoorinrichting. Wanneer ik nu een gebouw of kantoor binnen loop, kijk ik er heel anders tegen gaan. Mijn dank gaat ten eerste uit naar mijn opdrachtgever Philip Broeksma, hij heeft me veel informatie verstrekt en hij heeft alle lezingen op het vliegveld georganiseerd. Ook gaat mijn dank uit naar mijn coach Gea Posthumus bij het Kenniscentrum NoorderRuimte, die me tijdens het afstudeerproces heeft ondersteund in mijn persoonlijke ontwikkeling. Als laatste dank ik Jaap Wijnja, die mij heeft begeleid in het afstudeertraject vanuit de opleiding Facility Management. Marleen Werkhoven Groningen, juni

6 2015 Adviesrapport 'Living Lab Groningen Airport Eelde' 5

7 2015 Adviesrapport 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Inhoudsopgave Inhoudsopgave... 6 Afkortingen... 8 Begrippenlijst Inleiding Analyse Living Lab Groningen Airport Eelde Micro analyse Meso-analyse Macro-analyse Stakeholderanalyse Analyse gebouw Samenvatting analyse LLGAE Literatuuronderzoek werkplekinrichting Fysieke werkomgeving Fysische aspecten Kantoormeubilair Resultaten onderzoeken werkplekinrichting Trends en ontwikkelingen Resultaten Diepte-interviews Benchmark Gesprek met professional Analyse & conclusie Juridische aspecten Monumentaal gebouw Aanvraag omgevingsvergunning Consequenties inrichting Advies & onderbouwing Advies Haalbaarheid Bibliografie

8 2015 Adviesrapport 'Living Lab Groningen Airport Eelde' 7

9 2015 Adviesrapport 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Afkortingen LLGAE GAE KLS gebouwen FM Living Lab Groningen Airport Eelde Groningen Airport Eelde Koninklijke Rijksluchtvaartschool Facility Management 8

10 2015 Adviesrapport 'Living Lab Groningen Airport Eelde' 9

11 2015 Adviesrapport 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Begrippenlijst Functionele fysieke inrichting De objecten die daadwerkelijk aanwezig zijn binnen het kantoor en die op een effectieve manier bijdragen aan het doel van de desbetreffende werkzaamheden. Triangulatie Bij triangulatie gaat het om het gebruik van verschillende onderzoeksmethoden om daarmee de betrouwbaarheid te versterken. Benchmarking Vergelijking maken met andere organisaties. Huisvesting Is de overkoepelende term voor verschillende typen onderkomens waarin men tijdelijk of permanent onderdak heeft om te werken. Kortgezegd is het de plaats om te werken. Gezamenlijkheid Samen met collega s. Gelijkwaardigheid Niemand is meer of minder waard dan de ander. Ruimtelijke context Alles wat plaats inneemt rond het vliegveld. Economische context Is de wetenschap die zich bezighoudt met de verdeling van schaarse middelen (producten en diensten) op en rond het vliegveld. Differentiatie Een proces waarbij iets zich in verschillende richtingen ontwikkelt. In deze context gaat het om de verschillende richtingen waarin de werkprocessen zich bevinden. Werkproces Een logisch samenhangend geheel van stappen of transacties en procedures, waarmee een taak wordt uitgevoerd. Diversiteit Verscheidenheid. Multidisciplinariteit Een multidisciplinaire activiteit is een activiteit, zoals bepaalde vormen van wetenschap en kunst, waarbij kennis vanuit meerdere disciplines gecombineerd wordt ingezet om de activiteit te voltooien. 10

12 2015 Adviesrapport 'Living Lab Groningen Airport Eelde' 11

13 2015 Adviesrapport 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Inleiding Groningen Airport Eelde is het enige passagiersvliegveld in Noord-Nederland. Na jarenlange discussies en negatieve reacties is er sinds april 2013 een baanverlenging van 2,5 km gerealiseerd. Als antwoord hierop hebben de provincie Drenthe en de gemeente Tynaarlo de Ontwikkelvisie Groningen Airport Eelde voor het gebied rondom het vliegveld vastgesteld. Binnen deze visie komt naar voren wat eventuele kansen kunnen zijn voor het vliegveld voor de komende jaren en in welke economische positie het vliegveld dan zou kunnen staan. De Hanzehogeschool voelde zich betrokken bij deze ontwikkelvisie en wilde zich daarom graag aansluiten bij de Provincie Drenthe en de gemeente Tynaarlo. Vervolgens zijn de provincie Drenthe, de gemeente Tynaarlo en de Hanzehogeschool een samenwerkingsverband gestart en op deze wijze is het Living Lab Groningen Airport Eelde (LLGAE) tot stand gekomen. Het gestelde doel van het LLGAE is dat de vijf O s van Onderzoek, Onderwijs, Overheid, Ondernemers en Omgeving gezamenlijk en in gelijkwaardigheid werken aan innovatieve oplossingen, experimenten en opgaven in de ruimtelijke en economische context van het vliegveld, zodanig dat alle partijen bijdragen aan en profiteren van elkaar (Broeksma, 2013). Uit de ontwikkelvisie blijkt dat het LLGAE zich graag zo snel mogelijk wil vestigen in bijgebouw A van de oude Rijksluchtvaartschool op het vliegveld. De vraag rijst hoe dit bijgebouw A op een dusdanige manier functioneel fysiek kan worden ingericht dat deze bijdraagt aan de gestelde doelstelling van het LLGAE? Dit is dan ook de hoofdvraag waarop het onderzoek is gebaseerd en waarop antwoord wordt gegeven in dit adviesrapport. Aanleiding Zoals net al kort genoemd is de aanleiding van dit onderzoek de totstandkoming van het Living Lab Groningen Airport Eelde. De wens vanuit de Provincie Drenthe, de gemeente Tynaarlo en de Hanzehogeschool is om dit Living Lab in 2016 te huisvesten en in te richten in bijgebouw A van de oude Rijksluchtvaartschool. Middels dit onderzoek wordt een advies geformuleerd met betrekking tot de functionele fysieke inrichting van de huisvesting van het Living Lab Groningen Airport Eelde. Doelstelling De doelstelling van dit onderzoek is om binnen een periode van achttien weken een advies te formuleren in het kader van de functionele fysieke inrichting van het LLGAE, op een dusdanige manier dat de huisvesting zo spoedig mogelijk gerealiseerd kan worden. Om antwoord te kunnen geven op de hoofdvraag is kwalitatief onderzoek gedaan. Het onderzoek bestond uit een analyse van het LLGAE, een literatuuronderzoek naar werkplekinrichting, het afnemen van diepteinterviews bij vertegenwoordigers van de vijf O s, een benchmark en een gesprek met een specialist op het gebied van werkplekinrichting. Deze triangulatie maakt het onderzoek betrouwbaar en valide, omdat er verschillende onderzoeksmethoden zijn gebruikt, te weten; observatieonderzoek, literatuuronderzoek en diepte-interviews. Opbouw Het adviesrapport is opgebouwd uit zes hoofdstukken welke gestructureerd zijn vanuit de zojuist genoemde onderzoeksopzet. Het adviesrapport begint met de analyse van het LLGAE in hoofdstuk 1. In dit hoofdstuk is een analyse gemaakt van de micro-, meso- en macro-omgeving aan de hand van verschillende modellen. Daarop volgt in hoofdstuk 2 het literatuuronderzoek naar werkplekinrichting. Hoofdstuk 3 geeft een overzicht van de resultaten die voortkomen uit de diepte-interviews met vertegenwoordigers van de vijf O s, de benchmark, het gesprek met de professional, de analyse van het LLGAE en het literatuuronderzoek. Op die manier worden de verkregen resultaten getrechterd naar een conclusie in hoofdstuk 4. De conclusie wordt onderbouwd door een Programma van Eisen en een terugkoppeling naar de vraagstelling in het onderzoeksplan. Na de conclusie volgt hoofdstuk 5 waarin juridische aspecten worden benoemd die invloed kunnen hebben op het realisatieproces van de functionele fysieke inrichting van het LLGAE. Uiteindelijk zijn de adviezen en de onderbouwing van de adviezen geformuleerd in hoofdstuk 6. Deze zijn afgeleid uit conclusies en de juridische aspecten in de voorgaande hoofdstukken. Bovendien zijn de adviezen onderbouwd door een menukaart waarin drie mogelijke opties worden gegeven voor de functionele fysieke inrichting van het LLGAE. Tot slot volgen de bijlagen waarin het Plan van Aanpak is opgenomen met daarin het onderzoeksplan. Verder staan in de bijlagen de plattegronden van bijgebouw A, de uitwerkingen van het literatuuronderzoek, 12

14 2015 Adviesrapport 'Living Lab Groningen Airport Eelde' uitwerkingen van de interviews, de benchmark, de professional, het Programma van Eisen en de Menukaart. Ter verduidelijking is de opbouw van het adviesrapport hieronder schematisch weergegeven. Figuur 1: Schematische weergave opbouw adviesrapport 1. Analyse LLGAE 2. Literatuur onderzoek 3. Resultaten Bijlage 1: Plan van Aanpak (onderzoeksplan) 4. Analyse & conclusie Bijlage 5: Uitwerkingen Benchmark Bijlage 2: Plattegronden bijgebouw A 5. Juridische aspecten Bijlage 6: Uitwerkingen Professional Bijlage 3: Uitwerkingen literatuur 6. Advies & onderbouwing Bijlage 7: Programma van Eisen Bijlage 4: Uitwerkingen interviews Bijlage 8: Menukaart 13

15 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' 1. Analyse Living Lab Groningen Airport Eelde In dit hoofdstuk is een analyse gemaakt van het LLGAE. Dit wordt gedaan middels een micro-, meso- en macroanalyse, een stakeholderanalyse en een analyse van bijgebouw A. Door deze analyses uit te voeren ontstaat een compleet beeld van het LLGAE als organisatie, haar omgeving, de betrokken partijen en het gewenste gebouw. Tot slot is vanuit de drie analyses een SWOT- en een confrontatiematrix opgesteld om de uitkomsten te structureren en met elkaar te vergelijken. 1.1 Micro analyse De micro-analyse bestaat uit een uitwerking van het 7-S model van McKinsey (1982) gericht op de organisatie van het LLGAE. Het 7-s model wordt gebruikt om de kwaliteit van interne processen binnen een organisatie in kaart te brengen. Het is dus een interne analyse waarbij de harde en de zachte kant van een organisatie worden beschreven. Het model wordt het 7-S model genoemd, omdat alle factoren waarmee een organisatie te maken heeft, ondergebracht zijn in 7 woorden die met een S beginnen (Mulders, 2010). Ook is het Organisational Culture Assessment Instrument gebruikt, welke de organisatiecultuur in kaart brengt (Quinn & Cameron, 2011). Daarnaast is de kleurentheorie van de Caluwé & Vermaak (2006) toegepast op het LLGAE om haar manier van denken in kaart te brengen S model Aangezien het LLGAE uit drie organisaties bestaat, is de interne organisatie redelijk gecompliceerd. Iedere factor (S) zal vanuit de drie organisatieperspectieven bekeken worden. Structuur (Structure) Op 10 februari 2015 is een intentieverklaring ondertekend door de Provincie Drenthe, de gemeente Tynaarlo en de Hanzehogeschool waarbij het LLGAE is opgericht. Deze drie partijen bepalen in hoofdlijnen dan ook de structuur van de organisatie. Zie voor een overzicht van de structuur figuur 2. Stichting Hanzehogeschool Bestuur: College van Bestuur Toezicht: Raad van Toezicht Onderwijsinstelling Provincie Drenthe Bestuur: Directeur secretaris Goedkeuring: Gedeputeerde Staten & Provinciale Staten Overheidsinstelling Gemeente Tynaarlo Algemeen bestuur: Gemeenteraad Dagelijks bestuur: College van B&W Overheidsinstelling Living Lab Groningen Airport Eelde Kwartiermaker: Philip Broeksma Figuur 2: Overzicht structuur LLGAE Strategie (Strategy) De ontwikkelvisie is vertaald naar een ontwikkelstrategie die uitgaat van drie sporen (Broeksma et al., 2013): 1. Transferplaats: verbeteren van ruimtelijke en kwalitatieve randvoorwaarden 2. Broedplaats: faciliteren van innovatie en kennisdeling 14

16 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' 3. Ontwikkelplaats: verbeteren van ontwikkelproces Gedeelde waarden (Shared values) De missie van het LLGAE luidt (Broeksma et al., 2013): Het LLGAE wil realiseren dat partners uit overheid, onderzoek, onderwijs, ondernemers en omgeving in gezamenlijkheid en gelijkwaardigheid, werken aan innovatieve oplossingen, experimenten en opgaven in de ruimtelijke en economische context van het Groningen Airport Eelde, zodanig dat alle partijen bijdragen aan en profiteren van elkaar Uit de bovenstaande missie komen de kernwaarden gezamenlijkheid en gelijkwaardigheid duidelijk naar voren. Hiermee wordt bedoeld dat iedereen op een gelijk niveau met elkaar samenwerkt en dat het niet uit maakt of je nu onderzoeker of ondernemer bent. Managementstijl (Style) Diversiteit is het begrip wat in deze context te maken heeft met de managementstijl. Doordat de vraagstukken binnen het LLGAE multidisciplinair worden benaderd, is het belangrijk dat de verschillende partijen (de 5 O s van Onderwijs, Overheid, Ondernemingen, Onderzoek en Omgeving) met elkaar samenwerken. Volgens de ontwikkelvisie speelt diversiteit zich af langs drie dimensies: 1. Sector 2. Mate van multidisciplinariteit 3. Niveau medewerker Systemen (Systems) De processen die plaatsvinden binnen het LLGAE zijn: - Onderzoek - Experimenten - Persoonlijke ontwikkelingsprocessen - Organiseren van bijeenkomsten en lezingen voor studenten - Evaluatieprocessen - Kennis delen Personeel (Staff) De medewerkers van het Living Lab zijn afkomstig uit één van de vijf O s: - Junior/senior medewerkers gemeente en/of provincie - Studenten - Docent-onderzoekers - Promovendi - Lectoren - Ondernemers Sleutelvaardigheden (Skills) De cultuur die heerst binnen het LLGAE is ontzettend belangrijk. Dit zal nader worden toegelicht in de volgende paragrafen (zie het OCAI model en de kleurentheorie). Het LLGAE kenmerkt zich door (Broeksma et al., 2013): 1 Lerende houding 2 Value for money 3 Samenwerking OCAI model Het Organisational Culture Assessment Instrument model is bedacht door Quinn en Cameron (2011). Het model wordt gebruikt als onderzoeksmethode om de cultuur en de interne organisatie in kaart te brengen. Binnen het LLGAE zijn verschillende culturen aanwezig, in het 7S model is de gewenste cultuur al in het kort omschreven. Cultuur hangt nauw samen met de inrichting van het gebouw. Dit komt voort uit het begrip: organisatiegerichte huisvesting (Hoendervanger et al., 2012). Organisatiegerichte huisvesting is de best passende oplossing vanuit de cultuur, medewerkers, gewenst imago, bedrijfsvoering en beschikbaar budget van de betreffende organisatie. 15

17 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Om deze reden is onderstaand een OCAI-analyse gemaakt van de drie verschillende partijen die samen het Living Lab Groningen Airport Eelde vormen. Hanzehogeschool Gemeente Tynaarlo Provincie Drenthe Figuur 3: OCAI analyse LLGAE Hanzehogeschool De Hanzehogeschool bevindt zich tussen een familiecultuur en een adhocratische cultuur in. Het is een familiecultuur omdat het een dynamische en creatieve organisatie is. Men is altijd bezig met leren, onderzoek en andere vraagstukken. Daarnaast is de organisatie vriendelijk betrokken bij haar medewerkers en studenten, maar is ze bijvoorbeeld ook gericht op maatschappelijke vraagstukken. Dit blijkt tevens uit het strategisch beleidsplan van de Hanzehogeschool. Hierin wordt duidelijk gemaakt dat de Hanzehogeschool zorgt voor een prettige en professionele werkomgeving voor haar medewerkers (Hanzehogeschool Groningen, 2009). Een andere kenmerkende uitspraak in het beleidsplan voor een familiecultuur is: Aandacht voor en sturing op de individuele ontwikkeling én teamontwikkeling is een essentiële verantwoordelijkheid van het management. Zij is richtinggevend, inspirerend en sluit aan bij de intrinsieke motivatie, de passie van hun medewerkers. Maatwerk en differentiatie is hierin belangrijk en dat komt tot uiting in flexibilisering van arbeidsrelaties en voorwaarden (Hanzehogeschool Groningen, 2009). Met de adhocratische cultuur kan een relatie worden gelegd met de belangrijkste strategische thema s binnen de Hanzehogeschool, namelijk: Healty Ageing en Energie (Hanzehogeschool Groningen, 2015). Dit gaat om de voortdurende verbetering van processen bijvoorbeeld en het zoeken naar creatieve oplossingen. Als gekeken wordt naar de oriëntatie, is deze meer extern gericht en de mate van flexibiliteit ligt redelijk hoog. Dat betekent dat de organisatie altijd met vernieuwing bezig is en open en redelijk flexibel is ingesteld. Hier zijn binnen een hogeschool wel kaders voor gesteld, dus daarom ligt de flexibiliteit iets boven het midden. Gemeente Tynaarlo De gemeente Tynaarlo valt onder een hiërarchische cultuur. Kenmerken van een hiërarchische cultuur zijn: - Geformaliseerde en gestructureerde werkomgeving - Beheersbaarheid bevordert de efficiëntie - Procedures bepalen wat mensen doen Bovenstaande kenmerken zijn dingen die deze gemeente kenmerkt. Overal zitten bepaalde procedures aan vast, bijvoorbeeld als wordt gekeken naar beleidsontwikkeling of een bestemmingsplan voor een bepaalde omgeving. Dit zijn voorbeelden die bij de huisvesting en inrichting van het LLGAE zeker een rol spelen. 16

18 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Provincie Drenthe De provincie Drenthe is deels vergelijkbaar met de gemeente Tynaarlo, in principe werken beide partijen ook deels samen en zijn het overheidsinstanties. Toch staat de provincie op een iets andere plek ik het model, omdat er nog meer wordt toegezien op regels en wetten. Het kenmerk formele regels en beleidsstukken houden de organisatie bijeen is op de provincie Drenthe toepasbaar Kleurentheorie De Caluwé Organisatiegerichte huisvesting, waar kantoorinrichting onderdeel van is, heeft te maken met de afstemming van de huisvesting op de organisatiestructuur en de veranderstrategie (Hoendervanger et al., 2012). In het kader van deze veranderstrategie onderscheiden De Caluwé & Vermaak (2006) vijf manieren van denken die getypeerd zijn in kleuren. Om een nog completer beeld te vormen van de huidige interne situatie, is de kleurentheorie toegepast op de drie betrokken organisaties. Figuur 4: Kenmerken kleurentheorie De Caluwé Hanzehogeschool Wanneer gekeken wordt naar de cultuur, uitgedrukt in kleuren, is er sprake van een combinatie van groendrukdenken en rooddrukdenken. Via de kenmerken van het groendrukdenken (leren, verbinden en proces denken) kan snel de link worden gelegd met een hogeschool. Dit komt bovendien overeen met de doelstellingen die de Hanzehogeschool wil realiseren binnen het LLGAE (Broeksma et al., 2013, p. 5). Het rooddrukdenken is terug te vinden in één van de drie kernwaarden binnen de cultuur van de Hanzehogeschool: samenwerken (Hanzehogeschool Groningen, 2009). Voor hen betekent samenwerking dat medewerkers hun behaalde resultaten in de ruimere context zien van de resultaten die door de Hanzehogeschool als geheel zijn behaald. Om deze overeenstemming in het resultaat te vinden, is het belangrijk om andere medewerkers hierbij te betrekken of op te zoeken. Gemeente Tynaarlo De gemeente Tynaarlo kenmerkt zich door de kleur blauw in combinatie met geel, maar voornamelijk het blauwdrukdenken staat centraal. Blauwdrukdenken is denken vanuit een bepaalde structuur en het nemen van besluiten. Het nemen van besluiten is een belangrijk blauw kenmerk van de organisatie. Dit blijkt ook uit de beschrijving van de organisatie die op de website van Tynaarlo is gegeven: De ambtenaren van de gemeente ondersteunen het gemeentebestuur bij de voorbereiding en de uitvoering van besluiten. Het geeldrukdenken is terug te zien in de organisatie doordat overal een bepaald beleid op wordt gevoerd. Er zijn zelfs verschillende teams die zich richten op een bepaald beleid, namelijk: Team Sociaal beleid 17

19 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Team Gebiedsontwikkeling en vastgoed Team WMO en Jeugdhulp Team Klantencontactcentrum en Beheer Basisregistratie Team Belastingen Team Leefomgeving Team Advies en ondersteuning Team HRM, communicatie en ICT Team Gemeentewerken Team Fysiek Provincie Drenthe De provincie kenmerkt zich ook door het geel- en blauwdrukdenken, maar hier heeft het geeldrukdenken de overhand. Het geeldrukdenken is politiekgericht, dus dat ligt redelijk voor de hand bij deze organisatie. De provinciale organisatie wordt beschreven als een organisatie die de gedeputeerden adviseren en ondersteunen bij hun werk. Gedeputeerde Staten zijn een Nederlands bestuursorgaan die het dagelijks bestuur van de provincie vormen. Het werk van de provincie is deels onzichtbaar voor burgers, maar komt op papier te staan in de vorm van: - Nota s - Beleidsplannen - Verordeningen - Besluiten Als het beleid is goedgekeurd, dan wordt het door de ambtenaren bij de gemeente uitgevoerd. Overzicht kleurendenken Hieronder is een overzicht gegeven van de verschillende kleuren die voorkomen in de organisatie met betrekking tot de houding, kennis en vaardigheden: Houding Kennis Vaardigheden Hanzehogeschool Gemeente Tynaarlo Provincie Drenthe - betrouwbaarheid - openheid - flexibiliteit - inzet - stabiliteit - resultaatgerichtheid - besluitvaardigheid - diplomatie - zelfvertrouwen - onafhankelijkheid - resultaatgerichtheid Tabel 1: Overzicht kleurentheorie LLGAE (De Caluwé & Vermaak, 2006) - onderwijskunde/ didactiek - motivatietheorieën - projectmanagement - strategie & beleid - maatschappelijke omgeving - projectmanagement - strategie & beleid - maatschappelijke omgeving - werken in teams (samenwerken) - gespreksvoering - leersituaties ontwerpen en begeleiden - coachen/luisteren - veiligheid en ruimte scheppen - planning, beheersing - analytisch vermogen - conflicthantering en beïnvloeding - gevoeligheid voor machtsverhoudingen - strategisch interveniëren - analytisch vermogen - conflicthantering en beïnvloeding Resumé Op basis van de micro-analyse zijn de sterke en zwakke punten binnen de organisatie afgeleid: Sterke punten 1. Mate van diversiteit binnen de organisatie 18

20 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Doordat er veel verschillende disciplines betrokken worden bij de organisatie, is er gezamenlijk meer kennis dan wanneer er maar één discipline bij betrokken zou worden. 2. De gewenste cultuur uit de ontwikkelvisie Deze cultuur betreft een lerende houding, value for money en samenwerking. De gewenste cultuur is een sterk punt, omdat het een positieve invloed heeft op het behalen van haar doelstelling. 3. De Hanzehogeschool is een dynamische en creatieve organisatie Dit past goed binnen het LLGAE, omdat hier altijd ontwikkelingen gaande zijn. 4. Structuur en besluitvorming vanuit de gemeente Tynaarlo Dit is een goede tegenhanger van de Hanzehogeschool die creatief en dynamisch is. Er moeten ook knopen doorgehakt worden en besluiten worden genomen. 5. Bestuurlijk orgaan vanuit de provincie Drenthe Kunnen beleidsplannen en andere dingen goedkeuren omdat ze een bestuurlijk orgaan zijn. Zwakke punten 1. Structuur van de organisatie Er zijn drie verschillende organisaties met verschillende belangen. Dit zou nadelig kunnen werken binnen het LLGAE. Een voorbeeld kan zijn dat ze het niet eens zijn met elkaar over een bepaalde beslissing die moet worden genomen, omdat hun denkwijze voortkomt uit het eigen belang binnen de organisatie die zij vertegenwoordigen. 2. Cultuurverschil binnen de organisatie Alle drie de organisaties kenmerken zich door andere kleurcombinaties en nemen een andere positie aan binnen het OCAI model. Hierdoor zouden de verschillende houdingen van de organisaties op bepaalde vlakken met elkaar kunnen botsen. De provincie stelt zich bijvoorbeeld graag onafhankelijk op, terwijl de Hanzehogeschool zich daarentegen heel betrouwbaar en open opstelt. Daarnaast is de provincie gevoelig voor machtsverhoudingen waardoor zij zichzelf misschien als machtiger zien dan de andere twee partijen. 1.2 Meso-analyse Bij de meso-analyse is gebruik gemaakt van het vijfkrachtenmodel van Porter(1998). Het doel van dit model is om inzicht te krijgen in de relaties tussen de vijf krachtenvelden binnen de branche waar de organisatie mee te maken heeft (Mulders, 2010) Vijfkrachtenmodel Porter De branche waarin de organisatie opereert is voor het LLGAE nog niet duidelijk. Door dit model uit te werken wordt getracht inzicht te geven in de mogelijkheden. 1 Leveranciers: onderhandelingsmacht Het LLGAE is in principe niet afhankelijk van leveranciers en andersom ook niet. Het gaat binnen het LLGAE vooral om diensten en niet om de verkoop van producten. Er is dus ook geen sprake van een koopcontract bij afnemers of leveranciers. 2 Afnemers: onderhandelingsmacht Voor het LLGAE zijn de afnemers de partijen waar een onderzoek, experiment of project voor wordt uitgevoerd. Dit kunnen ondernemingen zijn die een vraagstuk in de context van het vliegveld opgelost willen hebben, maar het kan ook een vraagstuk vanuit de overheid of de omgeving zijn. In de ontwikkelvisie van het LLGAE wordt gestreefd naar een gelijkwaardige werkomgeving, dus er zullen geen partijen zijn die meer afnemen dan anderen. Het zou wel zo kunnen zijn dat er meerdere projecten voor de overheid lopen, maar dat wil niet zeggen dat zij meer onderhandelingsmacht hebben. In de huidige situatie is het LLGAE duidelijk afhankelijk van de afnemer. Wanneer er geen vraagstukken zijn, kunnen er ook geen werkprocessen of onderzoeken plaatsvinden. Andersom zijn de afnemers ook deels afhankelijk van het LLGAE, aangezien een groot deel van de afnemers het vliegveld wil behouden. En gezien economische situatie op dit moment, heeft dit zonder hulp van het LLGAE minder kans van slagen. 19

21 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Tot slot is het goed om te vermelden dat er een intentieverklaring is ondertekend tussen de Gemeente Tynaarlo, de Hanzehogeschool en de provincie Drenthe. Hierin is vastgelegd dat zij samen het LLGAE oprichtten. 3 Concurrenten: mate van rivaliteit In principe heeft het LLGAE geen directe concurrenten wanneer gekeken wordt naar de werkzaamheden die verricht worden. Wel is er sprake van concurrentie als gekeken wordt naar de gebouwen waar het LLGAE zich graag in wil vestigen. In de leegstaande KLS gebouwen op het terrein van het vliegveld zijn een aantal ondernemers/kunstenaars geïnteresseerd. Voor de herbestemming van de Rijksluchtvaartschool is al een haalbaarheidsonderzoek gedaan en er zijn verschillende adviezen geformuleerd. Het uiteindelijke besluit ligt in handen van de provincie/gemeente in samenwerking met het vliegveld die eigenaar is van de monumentale panden. Toch kan niet gezegd worden dat er sprake is van een grote concurrentiestrijd wat betreft de huisvesting, omdat het LLGAE graag wil samenwerken met de partijen die zich ook willen vestigen in de monumentale panden. Of dit andersom ook het geval is, moet nog beter in kaart worden gebracht. 4 Potentiële toetreders: dreiging Er is geen sprake van potentiële bedreigingen voor het LLGAE, behalve wanneer de Rijksuniversiteit Groningen zich ook zou willen mengen in het geheel. Dan zal het gelijkwaardige en gezamenlijke karakter uit zijn verband worden getrokken, omdat er dan ook op academisch niveau gewerkt gaat worden. Wellicht gaat daar vanuit de afnemers dan de voorkeur naar uit. 5 Substituten: dreiging Op dit moment is de grootste dreiging voor het LLGAE dat het vliegveld binnen korte tijd de deuren moet sluiten. Zoals al eerder is beschreven, is de economische situatie van het vliegveld niet optimaal. Wanneer het vliegveld de deuren moet sluiten, is er geen gezamenlijk doel meer voor het LLGAE en bestaat er ook geen ontwikkelvisie meer in de context van het vliegveld Resumé De uitkomsten die in het vijfkrachtenmodel van Porter (1998) zijn benoemd, worden in de samenvatting geformuleerd als kansen en/of bedreigingen voor het LLGAE. Kansen 1. Streven naar gelijkwaardige werkomgeving Dit is een kans, omdat de verschillende groepen zo op een goede manier effectief samen kunnen werken, waarbij iedereen haar doel kan behalen. 2. Ondernemers in de context van het vliegveld meer op de kaart zetten Voor ondernemers die op een bepaalde manier raakvlakken hebben met het vliegveld, is een connectie met het LLGAE zeker een kans om zichzelf wat meer op de kaart te zetten. Ze kunnen bijvoorbeeld gaan samenwerken met andere ondernemers die aangesloten zijn. 3. Interesse van ondernemers in KLS gebouwen Verschillende bedrijven hebben interesse om zich te vestigen in één van de KLS gebouwen. Dit kan een kans zijn om ze te betrekken bij het LLGAE en samen te werken. Bedreigingen 1. Het LLGAE is voor een deel afhankelijk van ondernemers om de doelstelling te kunnen behalen Wanneer er geen ondernemers betrokken zijn bij het LLGAE, kan nooit worden voldaan aan de doelstelling die in de ontwikkelvisie is opgesteld. Ondernemers zijn één van de belangrijkste schakels om bijvoorbeeld onderzoeken of projecten aan de realiteit te koppelen. 2. De economische situatie van het vliegveld Wanneer het vliegveld failliet gaat, heeft het geen zin om verder te gaan met het LLGAE. Het LLGAE draait om het vliegveld of gaat over thema s in de context van het vliegveld. 3. Interesse van ondernemers in KLS gebouwen Verschillende bedrijven hebben interesse om zich te vestigen in één van de KLS gebouwen. Dit kan een bedreiging zijn voor de huisvesting van het LLGAE, omdat zij misschien een ander belang bij het gebouw hebben dan het LLGAE. 20

22 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' 1.3 Macro-analyse Bij de macro-analyse is gebruik gemaakt van een DESTEP analyse. De DESTEP analyse is een externe analyse met betrekking tot de demografische, economische, sociale, technologische, ecologische en politieke ontwikkelingen rond de organisatie (Mulders, 2010) DESTEP Middels de DESTEP analyse kan een beeld worden gegeven van de meso-omgeving van het LLAE. Na het maken van een DESTEP analyse is duidelijk in kaart gebracht wat de kansen en bedreigingen zijn van de omgeving van de organisatie. Voor dit onderzoek zijn deze kansen en bedreigingen relevant omdat ze invloed kunnen hebben op het advies voor de functionele fysieke inrichting van het LLGAE. Demografisch Groningen Airport Eelde ligt aan de rand van het dubbeldorp Eelde Paterswolde in de gemeente Tynaarlo. De gemeente Tynaarlo bestaat uit 18 dorpen en streken en heeft rond de inwoners. De meest voorkomende werkvelden binnen de gemeente Tynaarlo zijn recreatie, zorg, toerisme, dienstverlening en de agrarische sector. Daarnaast ligt het vliegveld op zo n 15 km afstand van de stad Groningen en is redelijk goed bereikbaar met de bus. Een algemene demografische ontwikkeling in Nederland is de vergrijzing. In de dorpen rond het vliegveld is ook sprake van toenemende vergrijzing, waardoor de gemiddelde leeftijd stijgt. Economisch Er zijn een aantal economische ontwikkelingen van belang in de context van het LLGAE. Ten eerste is de gerealiseerde baanverlenging van het vliegveld een grote ontwikkeling op economisch gebied. Door de baanverlenging kunnen grotere vliegtuigen landen en opstijgen en kunnen er dus grotere maatschappijen gebruik maken van het vliegveld. Bovendien zorgt de baanverlenging voor meer werkgelegenheid, kansen voor inkomend toerisme en is het belangrijk voor de ontsluiting van de regio (BOEi, 2013). Helaas heeft dit tot op heden nog weinig financiële voordelen met zich meegebracht. Ten tweede hebben ondernemers te maken gehad met de nationale/europese economische recessie en is er weinig bedrijvigheid in de omgeving. Sociaal-maatschappelijk Sociaal-maatschappelijk gezien ligt het opleidingsniveau rondom het LLGAE redelijk hoog. Vooral wanneer gekeken wordt naar de studentenstad Groningen dat op 15 km afstand ligt van het vliegveld. Daarnaast is het belangrijk om te vermelden dat er een grote maatschappelijke discussie heeft plaatsgevonden tussen omwonenden en het vliegveld over of de zojuist genoemde baanverlenging er wel daadwerkelijk moest komen. Deze maatschappelijke discussie heeft veel negativiteit veroorzaakt voor de omgeving en het vliegveld. Hieruit blijkt dat een organisatie dient in te spelen op veranderingen in de omgeving. Een bepaalde mate van flexibiliteit en dynamiek is hierbij nodig. Het vinden van een balans tussen het werk- en privéleven is ook een belangrijke sociaal-maatschappelijke ontwikkeling in het kader van de werkplekinrichting van het LLGAE. Dit zou invloed kunnen hebben op het aantal werkplekken bijvoorbeeld. Er zijn veel partijen betrokken bij het LLGAE en zij vullen deze balans allemaal anders in voor henzelf. Technologisch Technologische ontwikkelingen zijn belangrijk als het gaat om de inrichting van het LLGAE, omdat het een innovatieve organisatie is en dan kan het LLGAE niet achterblijven op het gebied van technologie. Denk bijvoorbeeld aan technologische ontwikkelingen in het kader van software (apps en ipads). De afgelopen jaren worden er wereldwijd grote stappen gezet op het gebied van technologie. In 2015 ligt de focus op intelligente technologie. Daaronder wordt het volgende verstaan: Er zijn steeds meer apparaten aangesloten op het internet. Natuurlijk de smartphone, de PC en de tablet, maar ook brillen, horloges, fitnessbandjes, tot aan slimme liften, slimme auto's, bedenk het maar. Vrijwel alles wat wordt geproduceerd heeft sensors en een internetverbinding. Dat levert heel veel gegevens en informatie op. 21

23 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Maar twee dingen zijn schaars: tijd en aandacht. Intelligente technologie kan al die gegevens verwerken en toepassen. (Finge, 2014) Ecologisch Duurzaamheid is een belangrijk woord als het gaat om ecologische ontwikkelingen rond het vliegveld. Groningen Airport Eelde is het meest duurzame vliegveld van Nederland. Ze heeft hier zelfs het Airport Carbon Accreditation voor gekregen. Het Airport Carbon Accreditation programma onderzoekt en erkent de inspanningen die deelnemende luchthavens doen om de CO2 uitstoot te controleren en te verminderen (Groningen Airport Eelde, 2014). De start- en landingsbaan is bijvoorbeeld gemaakt van duurzaam asfalt. Daarnaast liggen er plannen om de lichten van de start- en landingsbaan via zonne-energie te laten branden. Rondom het vliegveld en het LLGAE liggen een aantal mooie landschappen zoals de Drentse Aa, de Vosbergen en het Paterswoldse meer. Het zou mooi zijn om deze landschappen te kunnen verbinden met het LLGAE. Politiek-juridisch De afgelopen jaren heeft het vliegveld te maken gehad met een aantal grote politieke verschuivingen. Zo was de landelijke overheid eerst eigenaar en toezichthouder van de regionale vliegvelden. Nu is het zo dat dit verschoven is naar de regio s en provincies. Hierdoor kost het hen veel geld om het vliegveld boven water te houden. Verder zijn de panden van de oude Rijksluchtvaarschool monumentaal sinds Niet alleen de gebouwen zijn van monumentale waarde, maar ook de ruimtelijke en stedenbouwkundige indeling en situering van de gebouwen (Borg et al., 2011) Resumé De uitkomsten die in het DESTEP model zijn benoemd, worden in deze samenvatting geformuleerd als kansen en/of bedreigingen voor het LLGAE. Dit is een vervolg op de kansen en/of bedreigingen uit de macro-analyse. Kansen 1. Baanverlenging vliegveld Door de baanverlenging kunnen er grotere vliegtuigen landen, waardoor grotere maatschappijen gebruik kunnen maken van het vliegveld, wat leidt tot meer bedrijvigheid op en rond het vliegveld. Dit is voordelig voor het LLGAE, omdat er meer activiteit is op en rond het vliegveld. 2. De stad Groningen ligt in de buurt Doordat het niet te ver weg ligt, kunnen studenten en anderen eenvoudig naar het vliegveld reizen. 3. Hoog opleidingsniveau Dit is een kans omdat er goede studenten worden aangetrokken tot het LLGAE, waardoor het niveau van de onderzoeken, experimenten en projecten hoog blijft. 4. Intelligente technologie Hier kan wat mee worden gedaan binnen de functionele inrichting van het LLGAE. Als broedplaats voor innovatie, is dit een belangrijk thema om rekening mee te houden. 5. Landschappen rond het vliegveld Dit is een kans, omdat er kan worden ingespeeld op de landschappen door daar bijvoorbeeld projecten, experimenten en onderzoeken te doen in de context van het vliegveld. 6. Airport Carbon Accreditation Hierdoor kenmerkt het vliegveld zich als duurzaam vliegveld. Het is belangrijk dat het LLGAE dit als een kans ziet en hierin mee gaat als het gaat om de functionele fysieke inrichting. Bedreigingen 1. Economische recessie Door de economische recessie gaan minder mensen met het vliegtuig op vakantie. Daarnaast is er meer leegstand. Hierdoor is er op dit moment weinig bedrijvigheid op en rond het vliegveld en dit vormt zeker een bedreiging als er niets mee gedaan wordt. 2. Vergrijzing in de omgeving Er wonen steeds meer oudere mensen in de omgeving van het vliegveld. Dit kan een nadelige invloed hebben op het vliegveld doordat deze mensen graag in alle rust willen wonen. Ze hebben geen behoefte aan meer bedrijvigheid op en rond het vliegveld en dit kan een bedreiging voor het LLGAE vormen. 3. Maatschappelijke discussie baanverlening 22

24 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Dit kan een bedreiging zijn voor het LLGAE doordat zij een bepaalde weerstand hebben gecreëerd tegen het vliegveld. 4. Monumentale waarde KLS panden Dit kan een bedreiging zijn voor het LLGAE als het gaat om de huisvesting, want wanneer er verbouwd gaat worden, zit hier een bepaalde procedure aan vast die doorlopen moet worden. 5. Politieke verschuivingen m.b.t. toezichthouders vliegvelden Dit kan een bedreiging vormen wanneer politieke belangen een rol gaan spelen. 1.4 Stakeholderanalyse Een goede stakeholderanalyse kan worden uitgevoerd middels het stakeholdermanagementmodel (Mulders, 2010). Dit model is in deze paragraaf beschreven en bestaat uit vier stappen. De belangrijkste stakeholders van het LLGAE zijn nader toegelicht in bijlage 1 (Plan van Aanpak), hoofdstuk Stap 1: analyse van de stakeholders Stakeholder Betrokkenheid Macht Houding Relaties 1 Provincie Groningen Laag Veel Professioneel 2,3,4,5,6,9 2 Gemeente Tynaarlo Hoog Redelijk veel Kritisch 1,3,4,5,6,8,9,10 3 Provincie Drenthe Hoog Veel Kritisch 1,2,4,5,6,8,9,10,12 4 Gemeente Laag Veel Professioneel 1,2,3,5,6,9 Groningen 5 Gemeente Assen Laag Redelijk veel Professioneel 1,2,3,4,9 6 Hanzehogeschool Hoog Redelijk veel Enthousiast 1,2,3,4,8,9 7 Ondernemingen in Redelijk Weinig Professioneel 2,3,9,10,11 de omgeving van het vliegveld 8 Kenniscentrum Hoog Weinig Enthousiast 2,3,6,9,11 Noorderruimte 9 Groningen Airport Hoog Veel Professioneel 1,2,3,4,5,6,7,8,10,12 Eelde 10 Omwonenden van Laag Redelijk veel Kritisch 2,3,7,9,11 het vliegveld 11 Ondernemers Redelijk Weinig Professioneel 6,7,8,10 algemeen 12 Stichting BOEi Hoog Veel Kritisch 3,9 Tabel 2: Analyse van de stakeholders Stap 2: identificeren van de stakeholders Primair - hebben directe en specifieke belangen Secundair - meer algemeen, maar van groot belang voor draagvlak Sociaal belang - op zoek naar sociale verbondenheid en inbedding * Omwonenden van het vliegveld * Hanzehogeschool * Ondernemers algemeen * Kenniscentrum Noorderruimte Materieel belang - economisch gerelateerde interesses * Groningen Airport Eelde * Ondernemingen in de omgeving van het vliegveld * Ondernemers algemeen * Stichting BOEi 23

25 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Politiek belang - verdeling van macht en invloed in de organisatie * Gemeente Tynaarlo * Provincie Drenthe * Provincie Groningen * Gemeente Groningen * Gemeente Assen Informatie belang -willen in feite transparantie * Omwonende van het vliegveld * Hanzehogeschool * Kenniscentrum Noorderruimte * Stichting BOEi Tabel 3: Identificatie van de stakeholders Stap 3: visualiseren van de stakeholders Gemeente Groningen Provincie Groningen Gemeente Assen Provincie Drenthe Gemeente Tynaarlo BOEi Ondernemers algemeen Hanzehogeschool Knr Living Lab Groningen Airport Eelde Omwonenden vliegveld Ondernemers in omgeving van het vliegveld Ondernemers algemeen Figuur 5: schematische weergave stakeholders LLGAE Stap 4: inzetten stakeholders Onderstaand een uitwerking van de vragen die worden gesteld bij de meest relevante stakeholders binnen dit onderzoek: 1. Welke expertise van de stakeholder kan gebruikt worden? 2. Hoe wordt de stakeholder betrokken bij het project? 24

26 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Gemeente Tynaarlo 1. Haar zeggenschap binnen de gemeente. 2. Doordat ze samen met de Provincie en de Hanzehogeschool het LLGAE vormt. Provincie Drenthe 1. Haar zeggenschap binnen de provincie, over de luchthaven en daarbij ook indirect over de bestemming van de KLS gebouwen gezien de monumentale waarde. 2. Doordat ze samen met de Gemeente Tynaarlo en de Hanzehogeschool het LLGAE vormt. Hanzehogeschool 1. Onderzoekscapaciteiten, kennis, innovatieve ideeën. 2. Doordat ze samen met de provincie Drenthe en de gemeente Tynaarlo het LLGAE vormt. Ondernemingen in de omgeving van het vliegveld 1. Economische stimulans voor het vliegveld en de omgeving. 2. Door contact te leggen via het LLGAE. Wellicht kunnen er studenten gekoppeld worden aan bedrijven in de omgeving van het vliegveld. Groningen Airport Eelde 1. Het is het enige passagiersvliegveld in het noorden van Nederland. Daarnaast is het een duurzaam vliegveld met de Carbon Accreditation. 2. Doordat het LLGAE zich vestigt op het vliegveld en projecten gaat organiseren in de context van het vliegveld. Omwonenden van het vliegveld 1. Kennis, interesse, transparantie, betrokkenheid, positieve reuring. 2. Door ze uit te nodigen op bij het LLGAE of andere activiteiten in de KLS gebouwen. Ondernemers algemeen 1. Economische stimulans voor het vliegveld en de omgeving. 2. Door contact te leggen via het LLGAE. Wellicht kunnen er studenten gekoppeld worden aan verschillende bedrijven die belangen hebben bij het vliegveld of het LLGAE Resumé Uit de analyse kan geconcludeerd worden dat de stakeholders veel verschillende belangen hebben, omdat ze uit verschillende sectoren komen. Het is dan ook belangrijk dat het LLGAE hier op een goede manier mee omgaat en goed communiceert met de verschillende stakeholders. Daarom wordt vanuit het model dat hieronder is weergegeven, een mogelijke stakeholderindeling gemaakt: Grote invloed Weinig belang Tevreden houden - Provincie Groningen - Gemeente Groningen - Gemeente Assen Groot belang Nauw beheren - Groningen Airport Eelde - Provincie Drenthe - Gemeente Tynaarlo - Hanzehogeschool - Stichting Boei - Ondernemers in de omgeving - Ondernemers algemeen 25

27 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Lage invloed Monitoren Informeren - Omwonenden - Kenniscentrum NoorderRuimte Tabel 4: Stakeholderindeling 1.5 Analyse gebouw Om een compleet beeld te krijgen van de huidige situatie van het LLGAE, is een analyse van het gebouw ook van groot belang. De analyse is beschreven in deze paragraaf Omschrijving en geschiedenis KLS gebouwen Op het terrein van het vliegveld liggen de gebouwen van de voormalige Koninklijke Rijksluchtvaartschool met internaat. Het complex bestaat uit een hoofdgebouw met bijgebouwen, gegroepeerd rond een centrale vijver. Het is gebouwd in de periode door architect P.J.M.M. Cuypers jr. in samenwerking met F.P. Glastra van Loon en kunstenaar Bart van der Leck. De KLS gebouwen zijn door de provincie benoemd tot een provinciaal monument. Provinciale monumenten zijn onroerende zaken van algemeen belang voor de Provincie Drenthe (Borg et al., 2011). Dit betekent dat de gebouwen niet zomaar verbouwd mogen worden, hiervoor moet de provincie eerst toestemming geven. De panden staan al lange tijd leeg, ze zijn verouderd en ze maken een verloederde indruk. Toch is de constructie van de gebouwen nog in een goede staat (BOEi, 2013). De eigenaar van de gebouwen is Groningen Airport Eelde zelf. Het ligt echter iets gecompliceerder, omdat het vliegveld Eelde een naamloze vennootschap is met als aandeelhouders de gemeente Groningen, de provincie Groningen, de gemeente Tynaarlo, de Provincie Drenthe en de gemeente Assen. Indirect hebben zij er dus ook zeggenschap over. Afbeelding : Gebouwen Rijksluchtvaartschool (van links naar rechts: gebouw C, B, A) Afbeelding 1: KLS gebouwen Airport Eelde Bijgebouw A Dit is een rechthoekig bijgebouw met één verdieping dat gebruikt werd als lesgebouw. Het interieur maakt op dit moment een verpauperde indruk. Hoofdgebouw B Gebouw B is een vierkant hoofdgebouw met twee verdiepingen en werd gebruikt als hoofdgebouw. Hier bevond zich onder andere de keuken en de recreatiezaal voor de studenten. Het plafond van de begane grond is hoger dan de twee andere verdiepingen. Het interieur is op dit moment slecht te noemen. Gebouw C 26

28 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Gebouw C is net als gebouw A rechthoekig bijgebouw met één verdieping. In gebouw C bevond zich destijds het internaat. Bouwkundig gezien verkeert dit gebouw nog in redelijke staat omdat het gebouw niet altijd leeg stond Huisvesting Living Lab Groningen Airport Eelde Het LLGAE wil zich graag vestigen in bijgebouw A. Volgens de heer P. Broeksma (kwartiermaker LLGAE) is dit gebouw het meest geschikt voor het LLGAE omdat het een rechthoekig gebouw is, waar veel mee gedaan kan worden. Bovendien is het niet al te groot, wanneer het vergeleken wordt met gebouw C. Op de volgende pagina een foto van het bijgebouw A. Afbeelding 2: Foto vooraanzicht bijgebouw A Indeling Doordat dit gebouw vroeger als lesgebouw fungeerde, is de indeling van het gebouw heel overzichtelijk wanneer gekeken wordt naar de lokalenindeling. De lokalen kunnen perfect omgevormd worden tot een kantoor of een kantoortuin, door bijvoorbeeld een paar niet-dragende muren te verwijderen. In bijlage 2 zijn de plattegronden van het bijgebouw weergegeven. In de plattegrond is te zien dat de ingang een duidelijke tweedeling maakt in het gebouw. Dit is tevens een voordeel omdat de verschillende delen bijvoorbeeld een andere functie kunnen krijgen. Licht Naast de indeling is de mate waarin daglicht het gebouw in komt, ook heel gunstig. Alle lokalen hebben ramen, waardoor overal in het gebouw licht naar binnen komt. Bovendien is het gebouw niet te diep, waardoor de lichtinval voordelig is Gebruikte materialen In een eerder onderzoek dat uitgevoerd is door studenten naar de herbestemming van de KLS Eelde, zijn de gebruikte materialen in kaart gebracht met betrekking tot de constructie van de gebouwen. Hieruit bleek dat de gebouwen slecht geïsoleerd zijn (Borg et al., 2011). Bovendien is er visueel asbest geconstateerd in de gebouwen (BOEi, 2013) Resumé De samenvatting vanuit de gebouwanalyse is uitgedrukt in sterktes en zwaktes: Sterktes 1. Oppervlakte van bijgebouw A Het gebouw is qua oppervlakte perfect voor het LLGAE, omdat het niet te groot is, maar wel groot genoeg voor de kantoorinrichting. Daarnaast is het gebouw niet te diep, wat zorgt voor een goede lichtinval. 2. Monumentale waarde De monumentale waarde kan een sterk punt zijn, omdat het een bekend gebouw is voor veel mensen. Het gebouw kan dus bijdragen aan het creëren van bekendheid van het LLGAE. 3. Indeling van het gebouw De indeling is een sterk punt, omdat er per verdieping een makkelijke tweedeling gemaakt kan worden. Hierdoor is het gebouw geschikt voor meerdere doeleinden. Daarnaast zijn de klaslokalen zoals deze er nu in zitten, eenvoudig te veranderen naar kantoren of naar een kantoortuin. Zwaktes 1. Asbest dat zich in de gebouwen bevindt Dit brengt extra kosten en extra tijd met zich mee. 27

29 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' 2. De slechte staat van bijgebouw A Hierdoor zal het gebouw eerst gerestaureerd moeten worden, wat ook geld en tijd kost. 3. Monumentale waarde De monumentale waarde kan ook een zwakte zijn, omdat alle aanpassingen die gedaan worden aan het gebouw eerst moeten worden goedgekeurd door de gemeente. Dit kost wederom tijd en geld. 1.6 Samenvatting analyse LLGAE In de SWOT analyse zijn de belangrijkste punten uit de resumés van de verschillende analyses gehaald. Hierdoor wordt overzicht gecreëerd in waar de sterktes, zwaktes, kansen en bedreigingen liggen voor het LLGAE. Uit de SWOT analyse is de confrontatiematrix afgeleid. Strengths 1. Mate van diversiteit aan medewerkers binnen het LLGAE 2. Gewenste cultuur binnen het LLGAE 3. Indeling en oppervlakte van bijgebouw A 4. Monumentale waarde KLS gebouwen Weaknesses 1. Cultuurverschillen binnen de organisatie 2. Asbest in de KLS gebouwen 3. Monumentale waarde KLS gebouwen 4. De verloederde staat van bijgebouw A Opportunities 1. Ondernemers in de context van het vliegveld meer op de kaart zetten 2. Landschappen rond het vliegveld 3. Hoog opleidingsniveau in de omgeving van het vliegveld 4. Airport Accreditation 5. Intelligente technologie Threats 1. Verschillende belangen van stakeholders 2. Economische situatie van het vliegveld 3. Vergrijzing in de omgeving van het vliegveld 4. Maatschappelijke discussie baanverlenging 5. Politieke belangen met betrekking verdeling aandelen over aandeelhouders Figuur 6: SWOT analyse LLGAE De sterkten, zwakten, kansen en bedreigingen worden overgezet in de confrontatiematrix en vervolgens geconfronteerd met - - (geen raakvlak), - (deels raakvlak), + (raakvlakken) of + + (veel raakvlakken). Opportunities Threats Strengths Weaknesses Tabel 5: Confrontatiematrix analyse LLGAE Onderstaand een korte toelichting op de plusjes uit de confrontatiematrix Strengths vs. Opportunities In dit gebied zijn de meeste plusjes te vinden. S1 O1 Hoe meer verschillende medewerkers er zijn, des te meer contacten en connecties er zijn met ondernemingen. S1 O5 Iedere medewerker heeft een kwaliteit door de opleiding die hij/zij doet, of door talent. Doordat er veel verschillende medewerkers bij het LLGAE betrokken zijn, is het waarschijnlijk dat er ook iemand tussen zit die kwaliteiten heeft op het gebied van technologie. 28

30 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' S2 O1 De gewenste cultuur kenmerkt zich door een lerende houding, value for money en samenwerking. Vooral die lerende houding en de samenwerking heeft betrekking op de ondernemers. S2 O2 De lerende houding kan betrekking hebben op onderzoek in de verschillende landschappen rond het vliegveld. S2 O4 Het gewenste cultuurkenmerk value for money, kan raakvlakken hebben met duurzaamheid en dus de ook de Accreditatie van het vliegveld. S2 O5 Er dient een lerende houding te zijn tegenover technologie, doordat dit thema zich zo snel ontwikkeld Strengths vs. Threats Hier zijn de plusjes vooral zichtbaar bij de belangen van de stakeholders in combinatie met de gewenste cultuur en de mate van diversiteit binnen de organisatie. Dit ligt voor de hand, omdat de cultuur en de mate diversiteit ontstaat vanuit verschillende stakeholders. S1 T1 Doordat er veel verschillende stakeholders betrokken zijn bij het LLGAE, ontstaan verschillende belangen. Want iedere stakeholder heeft een eigen belang. S1 - T5 Het vliegveld heeft vijf verschillende overheidsinstanties als aandeelhouders, hierdoor kunnen de politieke belangen verschuiven bij verkiezingen bijvoorbeeld. S2 T1 De verschillende belangen van de stakeholders kunnen gerelativeerd worden door de gewenste cultuur proberen aan te houden. Dus een lerende houding aan te nemen, value for money creëren met elkaar proberen samen te werken. S2 T5 Net als bij het vorige punt, geldt dit ook voor de politieke belangen. S4 T1 Wanneer bijgebouw A verbouwd/gerestaureerd moet worden, zal hier eerst een plan voor worden gemaakt. Omdat het een monumentaal pand is, wordt dient dit plan te worden goedgekeurd door de gemeente. Echter, is de gemeente ook betrokken bij het LLGAE, dus wanneer zij het bijvoorbeeld niet eens is met de plannen, kan er een belangenverstrengeling ontstaan Weaknesses vs. Opportunities Bij deze vergelijking zijn geen dubbele plusjes te vinden. Alleen de zwakte cultuurverschil heeft raakvlakken met alle kansen, behalve de landschappen. Dus dat is positief. W1 O1 Omdat er verschillende culturen zijn binnen het LLAGE, zullen zij ondernemers ook op een andere manier bereiken. Hierdoor is de groep bereikbare ondernemers groter. W2 O4 De asbest moet er zo snel mogelijk uitgehaald worden, want het staat niet in het verlengde met een duurzaam vliegveld Weaknesses vs. Threats Ook hier heeft de zwakte cultuurverschil de meeste raakvlakken met de bedreigingen. W1 T1 De verschillende belangen kunnen voortkomen uit de cultuur die heerst binnen een organisatie. W1 T3 Cultuurverschillen kunnen ook te maken hebben met leeftijdsverschillen. W1 T4 De cultuur die heerst, kan een oorzaak zijn van de maatschappelijke discussie. W1 T5 Politieke belangen kunnen ook met de cultuur van de organisatie te maken hebben, vooral bij overheidsinstellingen kan de cultuur veranderen doordat er verkiezingen zijn. W3 T3 Hier een kleine relatie omdat de asbest vlakbij omwonenden van het vliegveld ligt Conclusie analyse LLGAE Uit de SWOT-analyse en de confrontatiematrix is af te leiden dat de cultuurverschillen, de verschillende (politieke) belangen van de stakeholders en de betrokkenheid van ondernemers en omgeving nadrukkelijke aandachtspunten zijn voor het LLGAE. Wanneer er meer aandacht aan wordt besteed om de betrokkenheid van ondernemers en omgeving te versterken, zal dit positieve invloed hebben op de overige aandachtspunten. Dit komt doordat de omgeving en de ondernemingen evenwicht kunnen brengen in de organisatie en bovendien aan het behalen van de doelstelling. Deze zwakte kan dus omgezet worden in een kans. 29

31 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' 2. Literatuuronderzoek werkplekinrichting Werkplekinrichting is een thema binnen de kaders van het vak Facility Management. Tijdens dit onderzoek wordt vooral toegespitst op de fysieke inrichting van de werkplek en/of werkomgeving. Vanuit de literatuur is hier veel over te vinden. De volgende paragrafen geven duidelijk inzicht in verschillende theorieën en richtlijnen uit de literatuur met betrekking tot Workspace Design. De fysieke inrichting kan bekeken worden vanuit de fysieke werkomgeving, de fysische aspecten, het kantoormeubilair, de aangetoonde effecten van kantoorinterieur en de trends en ontwikkelingen op het gebied van kantoorinrichting. 2.1 Fysieke werkomgeving de fysieke omgeving is de organisatie van interactie (Veldhoen, 2005, p.175) Hierboven is een definitie gegeven van de fysieke omgeving. Het gaat eigenlijk om alles wat zichtbaar is binnen een werkplek of werkomgeving. Het is bewezen dat de fysieke werkomgeving invloed heeft op de productiviteit van werknemers (Scheijdel & Horsten, 2008, p.47). Er kan op verschillende manieren naar de fysieke werkomgeving gekeken worden, namelijk (Mooi, 2002, p.22). Het kantoor zelf: in het kader van kantoorconcepten & kantoorfuncties De werkzaamheden die er plaatsvinden: activiteiten, werkstijlen en de prestatie die geleverd wordt. De verschillende werkplekken die er zijn: o Persoonlijk vs. niet persoonlijk o Individueel vs. groep o Multifunctioneel vs. Specifiek Tot slot speelt duurzaamheid een rol bij de fysieke werkomgeving. De laatste paragraaf gaat hier verder op in Kantoor In deze context gaat het voornamelijk over de indeling van ruimte binnen het kantoor. Zo zijn in de literatuur een aantal standaard kantoorconcepten benoemd. Daarbij is een beschrijving van de kantoorfuncties ook erg belangrijk, omdat deze functies meestal in het verlengde liggen van de functies die er binnen de organisatie zijn. Kantoorconcepten De afgelopen jaren nemen de ontwikkelingen rond kantoorconcepten steeds meer toe. Onderstaand een opsomming van een aantal standaard kantoorconcepten (Scheijndel & Horsten, 2008; Veldhoen, 2005): 1. Cellenkantoor 3. Kantoortuin 4. Teamkantoor 5. Coconkantoor 6. Leankantoor 7. Kloosterkantoor 8. Groepskantoor met wisselwerkplekken 9. Hotelkantoor De beschrijving en visualisatie van de kantoorconcepten is in bijlage 3 (uitwerkingen literatuur theoretisch kader) hoofdstuk 1 weergegeven. Bovendien is een overzicht gegeven van de voor- en nadelen van de verschillende kantoorvormen. Kantoorfuncties Een kantoor kan meerdere functies hebben, dit hangt af van de betreffende organisatie. De kantoorfunctie wordt gebruikt als criteria om de geleverde prestatie van het kantoor te meten. Iedere functie binnen het kantoor werpt haar vruchten af bij de geleverde prestatie. Voorbeelden van functies zijn (Mooij, 2002, p. 24): Productiemiddel Ontmoetingsplaats Imagodrager Leefomgeving Inspiratiebron 30

32 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Groepsmonument Belegging Naast de kantoorconcepten en kantoorfuncties zijn er nog een aantal andere dingen van belang wanneer gekeken wordt naar het kantoor, namelijk (Mooij, 2002, p. 26): Open of gesloten verkaveling van de inrichting Vaste of veranderbare opstelling Organisatie gebonden of niet organisatie gebonden Reële of virtuele kantoor Front office of backoffice Werkzaamheden De fysieke werkomgeving wordt deels bepaald door de werkzaamheden die er plaatsvinden. Deze werkzaamheden zijn vanuit drie invalshoeken te beschrijven (Mooij, 2002): 1. De activiteitenpatronen die er zijn Een voorbeeld hiervan is bijvoorbeeld clustering naar inhoud, dit houdt in dat de opdrachten met dezelfde inhoudelijke activiteiten bij elkaar zitten. Naast clustering naar inhoud, kan er ook clustering zijn naar uitvoerder, resultaat, middelen, plaats of functie. Om de activiteiten overzichtelijk weer te geven wordt een situatiekwadrant gebruikt. Het maakt in één oogopslag duidelijk dat een werkomgeving zich in meer dimensies bevindt dan alleen de fysieke ruimte (Veldhoen, 2005, p. 149). 2. Werkstijlen Werkstijlen kunnen opgesplitst worden in individuele- en groepswerkstijlen. Een individuele werkstijl heeft betrekking op de manier waarop een persoon de werkzaamheden uitvoert: Routinematig vs innovatief Reëel vs virtuele interactie Autonomie vs samenwerking Taakgericht vs relatiegericht werken Intern vs extern gericht Plaatsgebonden vs mobiel Specialistisch vs generalistisch Homogeen vs heterogeen De werkstijl zegt dus indirect veel over de inrichting van een werkplek. Wanneer iemand vaak routinematig te werk gaat, dan zal hetzelfde patroon steeds terugkomen. Dan zal de werkplek er ook steeds hetzelfde uitzien. Dit zelfde geld voor groepswerkstijlen. Groepswerkstijlen zijn: Ruimtelijk gekoppeld of ruimtelijk gescheiden In de tijd gekoppeld of in de tijd onafhankelijk In functionele overeenkomst of in functionele diversiteit 3. Prestatie De prestatie heeft te maken de uitkomsten die gegenereerd worden uit de werkzaamheden en activiteiten. Iedere prestatie kan gerelateerd worden aan een bepaalde werkomgeving. Efficiëntie = besparen van ruimte Effectiviteit = intensieve samenwerking en verbetering van innovatie en adaptatie in de omgeving Flexibiliteit = reageren op veranderingen in de omgeving Creativiteit = stimulerende omgeving Werkplekken Om de werkomgeving zo effectief mogelijk in te richten ten aanzien van de werkplek, wordt gekeken naar drie aspecten (Veldhoen, 2005, p.180): 31

33 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' 1. Vraag naar werkplekken De vraag naar werkplekken wordt bepaald door de hoeveelheid werkplekken die nodig zijn. Dit kan gebaseerd worden op het aantal medewerkers dat gebruik maakt van de huisvesting bijvoorbeeld. Doordat het LLGAE een nieuwe organisatie is, kunnen er geen gegevens uit de oude situatie bij de vraag betrokken worden. 2. Aanbod van werkplekken Bij het aanbod van de werkplekken wordt gekeken naar de ruimtelijke en technische mogelijkheden van het gebouw. De ruimtelijke samenhang van faciliteiten, de akoestiek en het prijsniveau van het gewenste aanbod zijn hierin ook meegenomen. 3. Positionering van werkplekken Bij de positionering van de werkplekken gaat het om de juiste afstemming van de vraag en het aanbod. Dit kan bijvoorbeeld met behulp van een vlekkenplan. Ook afwegingen in het kader van indelingen en routes horen hierbij. In bijlage 3 (uitwerkingen literatuur theoretisch kader) hoofdstuk 2, zijn de veel voorkomende ruimtetypen weergegeven. Deze zijn onderverdeeld in werkplekken, overlegplekken en faciliteiten Duurzaamheid Duurzaamheid kan vanuit twee kanten bekeken worden (Scheijndel & Horsten, 2008, p.128): Duurzaamheid als het gaat om gebruik en hergebruik van goedgekeurde materialen Duurzaamheid ten aanzien van CO2 uitstoot, energieverbruik en respect voor de natuur Een duurzame werkplek kan gekoppeld worden aan de gebruikte materialen voor het meubilair en de rest van de inrichting, tweedehands meubilair, voorziening van eigen energie en het bewustzijn van consequenties voor de natuur. Trends en ontwikkelingen Duurzame innovatie Innovatief verlichtingssysteem (Groot, 2015) Sensoren voor temperatuur, daglicht en beweging; zo staan lampen nooit onnodig aan (Groot, 2015) Warmte-koude opslag (Groot, 2015) Ecologische tuin (Bekkering, 2015) Hergebruik materialen (Bekkering, 2015) 2.2 Fysische aspecten Uit onderzoek is gebleken dat klimaat en geluid een van de belangrijkste dingen zijn die hinder kunnen opleveren tijdens werkzaamheden (Scheijndel & Horsten, p.191). Naast klimaat en geluid, heeft licht ook invloed op arbeidsomstandigheden. Het verschil is dat er door licht meestal geen directe gezondheidsschade ontstaat, terwijl dit bij geluid of binnenklimaat wel het geval is. Denk bijvoorbeeld aan irritaties of een hinderlijk hard geluid. In deze paragraaf wordt nader ingezoomd op de zojuist genoemde fysische aspecten, daarnaast komen de richtlijnen aan de orde. Voor deze paragraaf is gebruik gemaakt van de Arbo-informatieblad 24; Binnenmilieu (Boerstra et al, 2009) en het hoofdstuk Fysische aspecten uit het boek Succesvolle Kantoorhuisvesting (Scheijndel & Horsten, 2008) Binnenklimaat Het binnenklimaat is een samenspel tussen thermisch binnenklimaat en de luchtkwaliteit. Wanneer mensen geen behoefte hebben aan een hogere of lagere temperatuur is, spreekt men van een thermisch behaaglijk binnenklimaat. De luchtkwaliteit is goed wanneer de lucht geen verontreinigingen bevat waardoor prikkeling ontstaat van bijvoorbeeld de luchtwegen of ogen. Thermisch binnenklimaat Bij thermisch binnenklimaat gaat het voornamelijk over de temperatuur in een bepaalde ruimte. Binnen het begrip kan onderscheid worden gemaakt tussen lokale thermische behaaglijkheid en de algemene thermische 32

34 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' behaaglijkheid. Bij de lokale vorm bedoelt dat een medewerker bijvoorbeeld koude voeten heeft door een te lage vloertemperatuur op de eigen werkplek. De algemene vorm heeft te maken met het aantal ontevreden werknemers in een grotere werkruimte ten aanzien van de temperatur. Voor het thermisch binnenklimaat zijn bepaalde richtlijnen opgesteld in NEN-EN-ISO Via deze norm kan een schatting gemaakt worden van het aantal ontevreden medewerkers over de temperatuur. Deze meting wordt gedaan via het PMV/PPD model, dit betreft de behaaglijkheidstheorie van Fanger. Daarbij is de Predicted Mean Vote en de Predicted Percentage of Dissatisfied berekend. Onderstaand een voorbeeld van een aantal PMV waarden: +3 heet +2 warm +1 enigszinds arm 0 neutraal -1 enigszins koel -2 koel -3 koud Wanneer de PMV is bepaald, wordt er een percentage PPD aan verbonden. Wanneer de PMV neutraal is zal alsnog 5% van de mensen ontevreden zijn, zo blijkt uit het model. De Arboregelgeving bevat geen concrete eisen in het kader van het thermisch binnenklimaat in kantoren. Artikel 6.1 van het Arbobesluit eist alleen dat: het klimaat op de arbeidsplaats geen schade veroorzaakt aan de gezondheid van de werknemers. Wel worden een aantal aanbevelingen gedaan (Scheijndel & Horsten, 2008; Boerstra et al, 2009): Minimaliseer de interne warmtelast maak bijvoorbeeld gebruik van duurzame apparatuur die weinig warmte afgeven (denk aan printers, computers, tl-buizen etc.) Minimaliseer de externe warmtelast zorg dat er niet teveel warmte van buiten naar binnen komt door bijvoorbeeld de ramen niet te grote ramen, zonnewering of klimaatgevel. Zorg voor voldoende isolatie Zorg ervoor dat elke werkruimte een eigen thermostaatknop heeft om de kamertemperatuur te regelen Zorg voor ramen die geopend kunnen worden In kleine concentratieruimten wordt het sneller warm, dus daar is koeling een extra aandachtspunt Plaats geen werkplekken op minder dan anderhalf tot twee meter van grote ramen Luchtkwaliteit De toevoer van verse lucht is erg belangrijk binnen een werkomgeving. Dit wordt gedaan door de ruimte te ventileren, het is een proces waarbij de verontreinigde lucht wordt afgevoerd en van zuurstof wordt voorzien. De minimaal benodigde luchtverversing in kantoren is 30m3 per uur per persoon (Arbobeleidsregel 6.2). Dit is dan ook echt het minimale, want de voorkeurswaarde is 45m3 per uur per persoon. Ook NEN 1087 geeft richtlijnen aan de ventilatiecapaciteit Geluid Geluid kan in een werkomgeving op twee manier invloed hebben op de medewerkers, het kan gaan om geluidshinder of een geluid dat het gehoor beschadigd. Als gekeken wordt naar het geluid dient rekening te worden gehouden met: Spraakverstaanbaarheid Concentratiestoornissen Geluidsniveau of soort geluid Geluid van buiten Geluid van andere ruimtes Geluid in andere ruimtes Geluid van klimaatinstallaties Om een goede akoestiek in een ruimte te creëren gaat de voorkeur uit naar lage plafonds en dempende textiele vloerbedekking. 33

35 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Licht Om op een goede manier te kunnen werken is licht nodig. Het thema licht kent een aantal belangrijke definities waar rekening mee wordt gehouden bij de inrichting van werkplekken. Verlichtingssterkte (Boerstra et al., 2009, p. 56) Is een maat voor de hoeveelheid licht die op een vlak valt. Het heeft betrekking op de hoeveelheid licht die door een punt wordt ontvangen. Luminantie (Boerstra et al., 2009, p.56) Is een objectieve maat voor het subjectieve begrip helderheid. Het heeft betrekking op de hoeveelheid lichtstroom die vanuit een punt wordt uitgezonden. Lichttoetredingsfactor (Boerstra et al., 2009, p.57) Drukt de verhouding tussen de hoeveelheid doorgelaten licht en de hoeveelheid opvallend licht uit. Licht wordt vanuit drie invalshoeken bekeken, namelijk: 1 Kunstlicht Aanbevolen is om direct kunstlicht (schijnt direct op werkplek) en indirect kunstlicht (schijnt via het plafond op de werkplek) te combineren met plaatselijke verlichting. Daarnaast is aan te raden om een dimmer of schakelaar aan te sluiten in verschillende ruimten, zodat het licht optimaal kan worden ingezet. 2 Daglicht Uit de praktijk is gebleken dat slecht daglicht negatieve invloed heeft op de arbeidsproductiviteit van medewerkers. In Arbobesluit artikel is vastgesteld dat daglicht zover mogelijk in de werkruimte binnen moet komen. Bij de inrichting van een werkplek is het belangrijk om aandacht te besteden aan daglicht ten aanzien van beeldschermen. Het kan hinder opleveren door bijvoorbeeld teveel reflectie waardoor het beeldscherm niet goed te zien is. Dit kan deels voorkomen worden door beeldschermen minimaal 1,5 meter van het raam te plaatsen met de kijkrichting evenwijdig aan de gevel. Buitenzonwering is tevens een aandachtspunt, bij zonwering is het nadeel dat het veel daglicht en uitzicht afschermt. In bijlage 3 (Uitwerking literatuur theoretisch kader) hoofdstuk 3, is een tabel weergegeven met een overzicht van eigenschappen bij zon- /helderheidwerende systemen. 3 Uitzicht Veel mensen vinden uitzicht een groot en belangrijk met betrekking tot een werkplek. Een aantal aanbevelingen ten aanzien van het uitzicht: Zorg voor waarneming van het weer buiten Zorg voor natuurlijke elementen in het uitzicht Buitenzonwering moet minimaal per ruimte bedienbaar zijn Geef aandacht aan mogelijke privacy problemen bij inkijk in het kantoorvertrek bijvoorbeeld 2.3 Kantoormeubilair Uiteraard kan bij de inrichting van een werkplek het kantoormeubilair niet ontbreken. De kantoorstoel, de kantoorwerktafel en overige accessoires zijn hierbij de belangrijkste elementen. Kantoormeubilair draagt bij aan het creëren van een ergonomisch goede werkplek. Dit is de relatie tussen de mens en haar omgeving Stoelen Kantoorstoelen dienen voor iedere werknemer gebruiksvriendelijk te zijn. Iedere medewerker heeft een ander postuur en een andere houding of lichaamslengte. Wanneer een stoel verstelbaar is, kan de medewerker voor zichzelf de optimale zithouding creëren. Richtlijnen In NPR 1813 zijn door de arbeidsinspectie verschillende richtlijnen opgesteld als het gaat om de kantoorstoel. Deze richtlijnen zijn weergegeven in bijlage 3 (Uitwerking literatuur theoretisch kader) hoofdstuk 4. Daarnaast 34

36 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' is een belangrijke randvoorwaarde dat de stoel voldoet aan NEN-EN 1335, dit heeft betrekking op de constructie en de veiligheids- en duurzaamheidsbeproevingen Kantoorwerktafel De kantoorwerktafel is minstens zo belangrijk als de kantoorstoel. De kantoortafel heeft namelijk grote invloed op de werkhouding van de medewerker. Als de tafel bijvoorbeeld te laag is, ontstaat een kromme werkhouding. Bij voorkeur dienen de kantoorstoel en de kantoorwerktafel beide verstelbaar te zijn. Want wanneer een lang iemand de stoel hoger afstelt en de tafel niet verstelbaar is, dan kan het voorkomen dat de stoel niet meer onder de tafel past. Dit is in onderstaande afbeelding weergegeven: Richtlijnen In NEN 2449 zijn waarden aangegeven ten aanzien van de vrije diepte en breedte onder het werkvlak van de tafel. Bovendien moet er voldoende ruimte zijn voor de benen om comfortabel te kunnen zijn. Een overzicht van de richtlijnen staat in bijlage 3 (Uitwerking literatuur theoretisch kader) hoofdstuk Accessoires bij kantoorwerkplek Wanneer de werkplek ergonomisch goed is, zijn er weinig accessoires meer nodig. Toch kunnen een aantal accessoires nog helpen: Beeldschermverhoger Documenthouder Laptopstandaard Minitoetsenbord Werkpleklamp Voetensteun Milieu aspecten Kantoormeubilair kan voldoen aan bepaalde milieu aspecten als stoffen, lakken, lijmen, soorten hout etc. De Stichting Milieukeur certificeert kantoormeubilair op basis van een aantal van deze aspecten. Voor een goede kantoorinrichting is het van belang hier rekening mee te houden en in ieder geval even aandacht aan te besteden. Vooral de vraag: wat voor consequenties heeft het gebruik van bepaalde stoffen voor het milieu? is belangrijk om bij stil te staan en eventueel op in te spelen. 2.4 Resultaten onderzoeken werkplekinrichting Uit verschillende onderzoeken is gebleken dat werkplekinrichting invloed kan hebben op bepaalde aspecten. In deze paragraaf zijn bevindingen van twee auteurs op een rij gezet Vink Prof. dr. Vink is de schrijver van het boek Aangetoonde effecten van het kantoorinterieur. Het boek is gebaseerd op een onderzoek van de TU Delft en TNO. In het boek worden voorbeelden van bewezen effecten van omgevingen beschreven, het gaat daarbij onder andere om controle over de omgeving en het betrekken van medewerkers in het ontwerp en het testen van de effecten, voordat de nieuwbouw, inrichting of verbouw plaatsvindt. Hieronder zijn de belangrijkste bevindingen beschreven (Vink, 2009): Comfort - Comfort is essentieel voor de productiviteit - De afwisseling tussen staand en zittend werk heeft een gunstig effect op zowel comfort als gezondheid Creativiteit - Haner (2005) stelt dat een mix van kantoorvormen de creativiteit stimuleert - Uit meerdere onderzoeken is gebleken dat planten een positief effect hebben op de creativiteit - Fysieke werkomgevingen die ontworpen zijn om de cognitie en waarneming te stimuleren, dragen bij aan de creativiteit - Mensen blijken een creatieve taak beter uit te voeren bij warm licht Uitzicht - Het feit dat uitzicht van belang is bij welbevinden is vaak onderzocht 35

37 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Het Nieuwe Werken - De functionaliteit van een kantoor verschuift van een werkplaats naar een ontmoetingsplaats Werkplek op maat - Er is behoefte aan veel variatie in de houding Planten - De aanwezigheid van groen in de omgeving is gunstig voor herstel van vermoeidheid en stress Verlichting - Veel licht heeft een positief effect op de alertheid en prestatie - Goede verlichting is de basis voor productiviteit Binnenklimaat - Het binnenklimaat beïnvloedt het comfort en de prestaties. De mate waarin de gebruiker invloed heeft op het binnenklimaat is een grote factor. Vergaderinrichtingen - Baropstelling blijkt effectief te zijn voor vergaderingen - Bankenopstelling is effectief wanneer de focus vooral ligt op een ontspannen relatie - Er is aan te bevelen om verschillende ruimtes te hebben voor verschillende vergaderdoelen Gurtekin-Celik Beran Gurtekin-Celik, Ph.D maakt deel uit van een projectgroep die onderzoeken doet binnen het thema Building Investment Dicision Support (BIDS). De projectgroep heeft een Cost-benefit Tool ontwikkeld om een hoge productiviteit, flexibele infrastructuur en systeemintegratie voor duurzame commerciële gebouwen en productieve organisaties te promoten. In het artikel zijn interessante uitkomsten te vinden ten aanzien van kantoorinrichting (Gurtekin-Celik, 2003). 15 international case studies laten zien dat ventilatiestrategieën de individuele productiviteit verhoogd met %. 13 internationale case studies laten zien dat de toegang van een natuurlijke omgeving (daglicht/ deuren die open kunnen) de individuele productiviteit verhoogd met %. 8 internationale case studies bewijzen dat het zelf kunnen reguleren van de temperatuur, de productiviteit verhoogd met 0.2-3%. 12 internationale studies laten zien dat verbeterd lichtontwerp de individuele productiviteit verhoogd met %. 11 internationale studies laten zien dat verbeterde ergonomische meubels, (spier) pijn klachten verminderen met 22-84%. 14 internationale studies laten zien dat verbeterde ergonomische meubels, de individuele productiviteit verhoogd met 4-63%. 15 internationale case studies laten zien dat een goede akoestiek bijdraagt aan de productiviteit van de medewerker. 2.5 Trends en ontwikkelingen Er zijn vijf grote trends die de afgelopen jaren een rol spelen wanneer gekeken wordt naar de werkplek (Mooij, 2002): 1. Toenemende dynamiek 2. Technologische vernieuwing 3. Het denken in toegevoegde waarde 4. Balans werk en privé 5. Duurzaamheid 36

38 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Bovenstaande bron is van meer dan tien jaar geleden, daarom is ook gekeken naar trends van vorig jaar (Hout, 2013): 1 Werkplek nog flexibeler 2 Healing office 3 Combinatie werk en privé 4 Virtualisering Wanneer de twee bronnen met elkaar vergeleken worden, zijn de drie belangrijkste huidige trends en ontwikkelingen geformuleerd als: Technologische vernieuwingen; wat in deze tijd te maken heeft met slimme facilitaire apps bijvoorbeeld (virtualisering). Dynamiek en flexibele werkplek: organisaties moeten snel inspelen op veranderingen in de omgeving. Balans werk en privé: mensen willen graag een goede balans creëren tussen het werk- en privéleven. Dus in tegendeel tot vroeg draait niet alles meer om werken, er is bijvoorbeeld meer aandacht voor kunst en cultuur. 37

39 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' 3. Resultaten Zoals de schematische opbouw van het adviesrapport al aangaf, zijn de onderzoeksresultaten geformuleerd aan de hand van de diepte-interviews, de benchmark en het gesprek met de professional. Deze resultaten worden in dit hoofdstuk beschreven. 3.1 Diepte-interviews De diepte-interviews zijn afgenomen om de eisen en wensen van de betrokken partijen ten aanzien van de inrichting van het LLGAE in kaart te brengen. Deze partijen zullen namelijk hoogstwaarschijnlijk aan het werk gaan binnen het LLGAE. Er zijn in totaal tien diepte-interviews afgenomen en de uitkomsten zijn weergegeven in tabel 3 van bijlage 4. De belangrijkste resultaten worden hieronder per vraag uit het interview omschreven Beeld van fysieke inrichting LLGAE Uit de tabel is af te leiden dat het merendeel van de geïnterviewden de inrichting als een grote kantoorwerkplek ziet, met veel verschillende werkplekken, een creatieve werksfeer en een dynamische omgeving. Wat opvalt is dat één ondernemer ook graag experimenteerruimten ziet in het LLGAE Samenwerking De samenwerking tussen de verschillende partijen is wisselend. In ieder geval werken alle stakeholders samen met ondernemers, dus die zijn in deze context de bindende factor. Verder valt op dat de omgeving eigenlijk niet of nauwelijks genoemd wordt Werkzaamheden Alle participanten noemen veelal dezelfde werkzaamheden. Onderstaand een overzicht van de werkzaamheden die zijn genoemd: Coaching, brainstormen, overleggen, vergaderen Lezingen, intervisies, werkconferenties, cursussen Vieringen, excursies Administratieve taken Uitvoeren van experimenten Uitwerking/uitvoering van onderzoek Faciliteiten De meeste participanten vinden een goede bak koffie erg belangrijk naast de werkzaamheden. Verder wordt vaak genoemd dat ze de mogelijkheid willen hebben om even naar buiten te kunnen. Daarnaast zijn goede internetvoorzieningen voor hen belangrijk, evenals de repro en een ontmoetingsplek. Dit zou in de vorm van een kantine kunnen zijn, maar dit is geen vereiste. Het gaat om de informele sfeer waar men even in komt als pauze wordt gehouden Eisen eigen werkplek Het valt op dat vertegenwoordigers vanuit het onderwijs de meeste concrete eisen geven voor de eigen werkplek. Verder zijn de eisen vergelijkbaar met de thema s uit het literatuuronderzoek: Goede akoestiek Uitzicht Comfortabele stoel Veel licht Ruimte ARBO richtlijnen Groot bureau Normaal binnenklimaat Schoon en stofvrij Wensen eigen werkplek Opvallend is dat vertegenwoordigers uit het onderwijs en uit de overheid de meeste wensen noemen. Onderstaand is hier een overzicht van gegeven: 38

40 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Bepaalde luxe sfeer Zakelijke sfeer Kleurrijk Het moet uitnodigen tot ontmoeten Historische verbinding met luchthaven Beamer, whiteboard, kaartmateriaal Eisen inrichting LLGAE Er wordt vanuit alle participanten een aantal eisen gesteld. Deze eisen hebben vooral te maken met de diversiteit aan werkplekken, dus er moet voor iedere activiteit een werkplek aanwezig zijn. Daarnaast wil men graag ruimte voor presentaties, niet teveel lawaai en een goede uitstraling Wensen inrichting LLGAE Deze vraag vond men soms lastig te beantwoorden, omdat er al zoveel eisen en wensen genoemd waren. Toch kwamen er een aantal goede suggesties naar voren: Details aan de muur Ruimte voor privacy Maquette Demotica en afstandsbedieningen Zo flexibel mogelijk Vrijheid Duurzaamheid Elke participant vond duurzaamheid een heel belangrijk thema binnen de inrichting van het LLGAE. Eigenlijk zou het een integraal thema moeten waar altijd rekening mee wordt gehouden, aldus de geïnterviewden. Op de vraag of de duurzaamheid dan ook zichtbaar moet zijn bij de inrichting werd veelal geantwoord dat dat heel mooi zou zijn, maar niet noodzakelijk. Het gaat hen er vooral om dat degene die in het LLGAE komen op een bepaalde manier kunnen weten en zien dat er veel met duurzaamheid gedaan wordt. Dit kan in de vorm van teksten die ergens bij hangen, maar ook door opvallend zichtbare tweedehandsspullen bijvoorbeeld. Verder werden nog een aantal suggesties gedaan op het gebied van duurzaamheid: Zonnepanelen Duurzaamheid in mentaal opzicht Duurzaam in goedkoper Duurzaam in materialen Zo duurzaam mogelijk Besparen Energieneutraal 3.2 Benchmark Voor het onderzoek is een vergelijking gemaakt met vijf andere organisaties. Door te observeren zijn sterke en zwakke punten van de inrichting waargenomen. In deze paragraaf wordt per organisatie een toelichting gegeven op de uitkomsten van de observatie en in de slot sub paragraaf is hier een overzicht van gemaakt. Ter ondersteuning van de uitkomsten zijn een aantal foto s weergegeven in bijlage Indiëtopia Indietopia is een bedrijf dat games bedenkt, ontwerpt en publiceert. Het pand waarin zij zich vestigen ligt aan de Grote Markt in Groningen. Er werken tientallen game-developers in een creatieve omgeving samen aan entertainment games en aan serious games. De reden waarom dit bedrijf is gekozen als vergelijking voor de inrichting van het LLGAE, is omdat het een jonge innovatieve organisatie is. Het bedrijf is opgericht door een student, waardoor er verwacht werd dat het een creatieve en innovatieve uitstraling zou hebben. Dit zijn de ook thema s die in de ontwikkelvisie van het LLGAE naar voren kwamen. De inrichting van het pand kwam in eerste instantie een beetje rommelig over. Er lagen veel dingen op de grond en snoeren die overal doorheen liepen bijvoorbeeld. Toch is het wel een inspirerende omgeving, vooral doordat er geen strenge regels gelden. Iedereen is vrij om te doen wat hij wil. 39

41 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Sterke punten fysieke inrichting Inspirerende creatieve omgeving Open minded Alles kan/mag Zwakke punten fysieke inrichting Veel rommel Chaotisch Op sommige plekken weinig lichtinval Veiligheid (losse snoeren die overal hangen) Binnenklimaat Hoeveelheid ruimte Dezain Dezain is een reclamebureau in de stad Groningen. Het bureau is gevestigd in de oude Mediacentrale naast het voetbalstadion Euroborg. Dezain ontwikkelt identiteiten voor andere organisaties met als doel een goed positie op de markt te verkrijgen. Het thema dat binnen Dezain een belangrijke rol speelt is creativiteit. Dat is ook de reden waarom de inrichting van dit kantoor gekozen is voor de benchmark. Bovendien werd een bezoek aangeraden door een participant en een docent. Dezain heeft bijvoorbeeld ook campagnes voor de Hanzehogeschool bedacht. De entree van het kantoor trekt al de aandacht. Er wordt veel met kleuren gewerkt en er zijn veel verschillende werplekken. Deze werkplekken zijn allen activiteit gerelateerd, dus er is over nagedacht hoe de activiteit zo goed mogelijk uitgevoerd kan worden door het op een bepaalde manier in te richten. Zo is er een boomhut gemaakt als individuele/stilte werkplek. Er is een lunchruimte wat geïnspireerd is op het huiskamergevoel en in de vergaderruimte wordt het gevoel gecreëerd dat men in de bergen vergadert met uitzicht op de chalet. Sterke punten fysieke inrichting Out of the box Creatief Origineel ARBO richtlijnen meubilair Veel verschillende werkplekken: allen activiteit gerelateerd Zwakke punten fysieke inrichting Binnenklimaat Hoeveelheid ruimte Puddingfabriek De Puddingfabriek is een multifunctioneel pand, want er worden evenementen gehouden, bruiloften, crematies, lezingen, er zijn kantoorruimten te huur en bovenin het pand zitten startende ondernemers. Door de multifunctionaliteit van het gebouw is deze uitgekozen als vergelijkingsmateriaal voor het LLGAE. De Puddingfabriek is gevestigd naast het spoor, vlakbij het Groningen CS en is een voormalige fabriekshal. De inrichting van het gebouw is heel divers, aangezien er veel verschillende ruimtes aanwezig zijn. Toch leek het gebouw van binnen wat donker en nors. Doordat het vroeger een fabriek was, is de lichtinval niet heel fijn. Wat opviel is dat in de grote zaal gebruik werd gemaakt van tweedehands materialen, voornamelijk oude treinstoelen. De ruimte waar de startende ondernemers zaten, was een grote kantoortuin met groene tafels en stoelen. De ruimte was minimaal, iedereen zat redelijk krap op elkaar. Sterke punten inrichting Veel gevarieerde ruimtes Gratis werkplekconcept voor start-up Mooi ingerichte zaal met bar met duurzame materialen 40

42 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Zwakke punten inrichting Lichtinval; donkere fabriek Geen duidelijke entree Seats2Meet Seats2Meet is een nieuw kantoorconcept waar vestigingen van zijn door heel Nederland. Het is een plek waar ondernemers een meeting kunnen plannen, waar zalen gehuurd kunnen worden en waar werkplekken reserveert kunnen worden. Het kantoor van Seats2Meet Groningen is gevestigd langs de A7 richting Leeuwarden. Bij binnenkomst oogt het erg ruim, zakelijk en kleurrijk. Er is mooi opvallend meubilair gebruikt, de lichtinval is prettig met veel ramen. Daarnaast zijn veel lampen aangesloten op sensoren, waardoor weinig energie verbruikt wordt. Bovendien is het binnenklimaat erg aangenaam. Dus over het algemeen lijkt dit een goede vergelijkbare kantoorinrichting voor het LLGAE. Sterke punten inrichting Hoge mate van flexibiliteit ARBO richtlijnen Kleurgebruik Binnenklimaat Licht Zwakke punten inrichting Iets te strak ingericht, geen gevoel dat er geleefd wordt Weinig repro ruimte Kenniscentrum NoorderRuimte Kenniscentrum NoorderRuimte is een organisatie binnen de Hanzehogeschool die studenten verbindt met organisaties en andere schools binnen de Hanzehogeschool. Samen met lectoren, docenten, studenten en professionals leveren zij een bijdrage aan de kennis over gebiedsontwikkeling in het Noorden. Voorbeelden hiervan zijn duurzame oplossingen voor recreatie, waterberging en natuurontwikkeling. Het Kenniscentrum is net verhuisd naar een andere locatie in de Van Doorenveste aan het Zernikeplein. De kantoorinrichting is helemaal nieuw. Er zijn verschillende soorten werkplekken, ruime tafels en overlegplekken. Het enige wat mist is een individuele werkplek waar wat privacy is, bijvoorbeeld voor telefoongesprekken. Verder is de lichtinval fijn, alleen wanneer de zonneschermen dicht zijn, wel redelijk donker. Wat betreft het binnenklimaat is het soms een beetje benauwd en er kunnen geen ramen open gezet worden. Sterke punten inrichting Veel verschillende werkplekken Open uitstraling Veel lichtinval ARBO richtlijnen gehanteerd Zwakke punten inrichting Geen individuele werkruimtes Binnenklimaat: snel warm Er mist wat creativiteit Overzicht uitkomsten benchmark De sterke en zwakke punten per organisatie worden in onderstaand overzicht gerelateerd aan de belangrijke thema s die naar voren kwamen in het literatuuronderzoek en de uitkomstentabel van de interviews. Voor ieder thema is een cijfer gegeven van 1 tot 10. Uit het totaal aan cijfers komt een gemiddeld cijfer voor de functionele fysieke inrichting. 41

43 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Creativiteit Flexibiliteit Activiteit gerelateerde (functie) ARBOrichtlijnen meubilair Licht Geluid Klimaat Duurzaamheit Indiëtopia ,3 Dezain ,5 Pudding ,5 fabriek Seats2Meet ,1 Kenniscentrum ,4 Tabel 6: Uitkomsten Benchmark Uit de bovenstaande tabel blijkt dat Seats2Meet en Dezain het hoogst scoren op het totaalplaatje ten aanzien van de functionele fysieke inrichting. Het LLGAE kan dus een voorbeeld nemen aan hen. 3.3 Gesprek met professional Het gesprek is gevoerd met dhr. Klaas Geleynse, hij is accountmanager bij Ahrend. Ahrend is marktleider in Europa op het gebied van kantoorinrichting en kantoormeubilair. De volledige uitwerking van het gesprek is terug te vinden in bijlage 6. De antwoorden op de drie belangrijkste vragen die gesteld zijn, worden hieronder opgesomd. Aandachtspunten fysieke inrichting Gebruik van duurzame materialen Onderscheid maken in ik zone en wij zone. Om die te bepalen, kunnen de vragen gesteld worden: o Hoe kan ik hier individueel op een fijne en effectieve manier werken? o Hoe kunnen wij hier als team op een fijne en effectieve manier werken? Gebruik een neutrale omgeving Trends en ontwikkelingen Het nieuwe werken, werken waar je wil werken Technologie Concepten zoals Seats2meat Eenvoudig kantoormeubilair, rechthoekige tafels; zit sta, benchtafels Activiteitgerelateerdheid Inrichting wordt huiselijker Gem cijfer Tips Zorg ervoor de gebruikers worden betrokken bij het inrichtingsproces. Wanneer dit niet gebeurd, heeft het een kleine kans van slagen. Het kan niet allemaal in één keer perfect, probeer dit in stappen te doen. 42

44 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' 43

45 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' 4. Analyse & conclusie Deze analyse en conclusie zijn gebaseerd op de resultaten uit de vorige drie hoofdstukken. In het onderzoeksplan (zie bijlage 1, hoofdstuk 2.2) zijn aan de hand van het integrale model voor Facility Management deelvragen opgesteld om de opbouw naar het beantwoorden van de hoofdvraag te vereenvoudigen. Bij de formulering van de conclusie is een terugkoppeling gemaakt naar dit model en de deelvragen. 4.1 People In welke mate is er sprake van diversiteit aan werknemers binnen het LLGAE? Er is een grote diversiteit aan mensen binnen het LLGAE. Uit de situatieanalyse is gebleken dat deze grote mate van diversiteit een sterk punt is voor het LLGAE, alleen kan het ook omslaan in een zwakte of bedreiging wanneer het gaat om de cultuurverschillen en de verschillende belangen die de stakeholders hebben. Dit is ook terug te zien in de verschillende wensen en eisen ten aanzien van de inrichting die genoemd zijn tijdens de interviews. Om te voorkomen dat deze sterkte omslaat in een zwakte, is het voor de organisatie van belang om hier voldoende aandacht aan te besteden, wat tevens als aandachtspunt is genoemd door professional Klaas Geleynse. Dit kan door alle stakeholders te betrekken bij het proces en op een goede manier met hen te communiceren. Een manier om stakeholders bij het inrichtingsproces te betrekken is om hun eisen te verwerken in een PvE. Dit PvE dient dan als format voor functionele fysieke inrichting wat daarna nader ingevuld kan worden. Daarnaast dienen de wensen van de stakeholders als format voor de optimale inrichting, waarbij vooral de inrichting van Seats2Meet als voorbeeld kan worden genomen, aangezien daar ook een grote diversiteit aan de werknemers gebruik maakt het kantoor. 4.2 Planet In welke mate is duurzaamheid van belang bij de fysieke functionele inrichting van het Living Lab Groningen Airport Eelde? Uit de resultaten blijkt dat duurzaamheid een belangrijk aandachtspunt is bij de inrichting van het LLGAE. De voornaamste reden hiervoor die werd genoemd door de participanten, is het rekening houden met de volgende generaties. Dus eigenlijk is het voor het LLGAE een streven om duurzaamheid te zien als integraal thema, waardoor het in verschillende lijnen door de organisatie en de inrichting loopt. Het mag niet meer gezien worden als thema an sich. Daarom ligt voor het LLGAE de nadruk op: zo duurzaam mogelijk, duurzame materialen, energie neutraal. Professional Klaas Geleynse noemde het gebruik van duurzame materialen als aandachtspunt. Bovendien is het voor het LLGAE een streven om gebruik te maken van de beschreven trends en ontwikkelingen op het gebied van duurzaamheid uit het literatuuronderzoek. 4.3 Proces In welke mate is er sprake van differentiatie van werkprocessen binnen het Living Lab Groningen Airport Eelde? Binnen het LLGAE komt in grote mate differentiatie van de werkprocessen voor, oftewel er worden veel verschillende werkzaamheden uitgevoerd. Om deze werkzaamheden op een goede manier te kunnen uitvoeren, wordt uit de resultaten geconcludeerd dat de focus voor de inrichting van de werkzaamheden ligt op: 1. Flexibiliteit Een flexibele inrichting, niets staat vast. Iedereen heeft een bepaalde voorkeur ten aanzien van een werkplek. Hierdoor is een flexibele inrichting noodzakelijk. Ideaal zou zijn als deze voorkeur voor iedereen in een bepaalde mate wordt gerealiseerd. 2. Activiteit -gerelateerde Voor de werkprocessen dient voor iedere activiteit een werkplek beschikbaar te zijn binnen het LLGAE. Op die manier kunnen medewerkers hun werkzaamheden koppelen aan de werkplek en wordt de productiviteit van de werkzaamheden bevorderd. 44

46 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Zoals in hoofdstuk van het literatuuronderzoek werd genoemd, is het situatiekwadrant een mooi instrument om overzicht te krijgen in de verschillende activiteiten. Om die reden is onderstaand vanuit de resultaten een mogelijk situatiekwadrant van het LLGAE geschetst: Figuur 7: Situatiekwadrant LLGAE 4.4 Place In welke mate is de plaatsbepaling van de fysieke functionele inrichting belangrijk binnen het Living Lab Groningen Airport Eelde? Uit de resultaten blijkt dat plaatsbepaling redelijk belangrijk is bij de functionele fysieke inrichting van het LLGAE, als het gaat om de werkzaamheden. De voornaamste reden hiervoor is dat de positionering bijdraagt aan het creëren van effectieve inrichting zoals beschreven werd in hoofdstuk van het literatuuronderzoek. Daarnaast dienen een aantal werkplekken verder van elkaar af te liggen dan anderen om dat er meer of minder geluid bij geproduceerd wordt en tot slot hebben de verschillende stakeholders voorkeuren met wie ze samenwerken. Een overzichtelijk weergave van de positionering van werkplekken is een relatiediagram. Hieronder zijn twee mogelijke relatiediagrammen voor het LLGAE weergegeven. Het eerste relatiediagram is gebaseerd op de ruimtes. De nummering is als volgt: Werkplek 1: Coaching, overleggen Werkplek 2: Overleggen, vergaderen, lezingen Werkplek 3: Vieringen, excursies, werkconferenties, cursussen, lezingen Werkplek 4: Administratieve taken, uitwerking/uitvoeren van onderzoek Werkplek 5: Uitvoeren van experimenten, uitwerking/uitvoeren van onderzoek A = ruimtes zo dicht mogelijk bij elkaar B = ruimtes op normale afstand van elkaar C = ruimtes zo ver mogelijk van elkaar af Werkplek 1 Werkplek 2 Werkplek 3 Werkplek 4 Werkplek 5 Werkplek 1 B C B C Werkplek 2 B B B Werkplek 3 C C Werkplek 4 B Werkplek 5 Tabel 7: Ruimte relatiediagram 45

47 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Het tweede relatiediagram is gebaseerd op de mate van contact tussen de vijf O s. A = vaak contact B = redelijk vaak contact C = regulier contact Onderwijs Overheid Ondernemers Omgeving Onderzoeker 1 Onderwijs A C B A 2 Overheid B B B 3 Ondernemers B A 4 Omgeving B 5 Onderzoeker Tabel 8: Relatiediagram vijf O s 4.5 Integrale aanpak Hoe kunnen de implementaties van de voorgaande deelvragen: Proces, People, Planet & Place, binnen de functionele fysieke inrichting, op een goede manier vertaald worden naar een integrale aanpak voor het LLGAE? Het LLGAE dient ingericht te worden aan de hand van een Programma van Eisen. Dit Programma van Eisen vormt de basis voor de functionele fysieke inrichting. Iedere stakeholder heeft verschillende eisen ten opzichte van de inrichting welke allen in een grote lijn worden meegenomen in het Programma van Eisen. Ook is het noodzakelijk dat alle stakeholders (5 O s) met de neus dezelfde kant op staan wat betreft de doelstelling 1 die het LLGAE stelt. Pas wanneer iedereen zich betrokken voelt bij de organisatie, kan de daadwerkelijk overgegaan worden tot de realisatie van het LLGAE. Dit blijkt hoofdzakelijk uit de analyse waarbij verschillende culturen binnen de betrokken organisaties als sterk punt om kan slaan naar een zwak punt. Het LLGAE dient ernaar te streven om deze omslag te voorkomen. Programma van Eisen Het Programma van Eisen is een belangrijk onderdeel van de conclusie, omdat het PvE een duidelijk overzicht geeft van de verschillende eisen die in de interviews naar voren kwamen. Het PvE is tot stand gekomen door de eisen te vergelijken met de literatuur en de andere organisaties in de benchmark. Dus de basis voor een optimale functionele fysieke inrichting ligt bij dit Programma van Eisen. Het PvE is te zien in bijlage 7. Het PvE is opgebouwd uit zes thema s: 1. Ruimtelijke aspecten 2. Fysische aspecten 3. Werkplekinrichting 4. Kantoormeubilair 5. Duurzaamheid 6. Faciliteiten 1 Het Living Lab Groningen Airport Eelde wil bereiken dat partners uit overheid, onderzoek, onderwijs, ondernemers en omgeving in gezamenlijkheid en gelijkwaardigheid, werken aan innovatieve oplossingen, experimenten en opgaven in de ruimtelijke en economische context van het vliegveld, zodanig dat alle partijen bijdragen aan en profiteren van elkaar. 46

48 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' 4.6 Samenvattende conclusie Een combinatie van de voorgaande analyses en conclusies levert toegevoegde waarde op voor het LLGAE en dus een optimale functionele fysieke inrichting waardoor de doelstelling kan worden behaald. Deze combinatie en samenhang is terug te vinden in het integrale model van de Facility Management welke is toegepast op het LLGAE. Het model is gemaakt naar aanleiding van het onderzoek en is op de volgende pagina weergegeven. Figuur 8: Schematische weergave optimale functionele fysieke inrichting LLGAE Toelichting model De dynamische vraag in het model gaat om de gegeven opdracht van kwartiermaker van het LLGAE. De opdracht was om een dusdanig advies te geven ten aanzien van de functionele fysieke inrichting van het LLGAE, dat de doelstelling kan worden behaald. Bij openheid en flexibiliteit gaat het om de werkplekinrichting. De activiteitgerelateerdheid gaat om de verschillende kantoorfuncties die nodig zijn. Zo duurzaam mogelijk heeft betrekking op de gebruikte materialen en de energiebesparing. Het Programma van Eisen is eigenlijk een bindende factor, wat als ruggengraad wordt gebruikt. Hierin zijn de wensen en eisen van de verschillende stakeholders bepalend. Gezamenlijk zetten deze punten een lijn uit naar de doelstelling die het LLGAE stelt en vanuit daar wordt de toegevoegde waarde voor de organisatie gecreëerd. Van deze toegevoegde waarde is een visualisering gemaakt in de menukaart voor de functionele fysieke inrichting. 47

49 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' 5. Juridische aspecten Uit de situatieanalyse kwam naar voren dat de oude KLS gebouwen monumentale panden zijn. Dit zou een bedreiging kunnen vormen voor het LLGAE. Maar wat betekent dit nu voor de functionele fysieke inrichting? Deze vraag wordt in dit hoofdstuk beantwoord. 5.1 Monumentaal gebouw Een monumentaal gebouw kenmerkt zich door de cultuurhistorische of wetenschappelijke waarde. Monumenten geven een gebied een eigen identiteit en zijn daarmee kostbaar bezit voor dorpen, steden en het platteland. Ieder afzonderlijk vertellen ze het verhaal van de plek (Drenthe S. e., ) Waardering KLS gebouwen De voormalige Rijksluchtvaartschool is van belang voor de provincie Drenthe doordat (Drenthe S. e., ): Het een cultuurhistorische waarde heeft voor de geschiedenis van de Rijksluchtvaart in Drenthe. Het een architectuurhistorische waarde heeft gezien de constructie, het materiaalgebruik, en de synergie tussen architectuur en kunst. Dit heeft betrekking op het kleurenschema van Van der Leck. Het een stedenbouwkundige waarde heeft ten aanzien van de groepering van de gebouwen in combinatie met het tuinontwerp. Het een structurele gaafheid heeft in het complex Provinciale monumentenverordening De Provinciale Staten van Drenthe hebben op 4 juni 2008 de Provinciale monumentenverordening vastgesteld. Dit is de regelgeving omtrent monumentale gebouwen. Wanneer men een monumentaal pand gaat verbouwen, moet eerst een omgevingsvergunning aangevraagd worden. De omgevingsvergunning wordt door de gemeente afgegeven en beoordeeld door de Reglement monumentencommissie. 5.2 Aanvraag omgevingsvergunning Om een aanvraag in te dienen voor een omgevingsvergunning dient eerst te worden bepaald of er ook daadwerkelijk een omgevingsvergunning nodig is. Dit kan gecheckt worden via de site Op die site worden opties gegeven voor verbouwactiviteiten die men kan aanklikken. Wanneer aangegeven is dat een omgevingsvergunning aangevraagd dient te worden, verloopt de procedure als volgt: 1. Lever documenten digitaal of schriftelijk in bij de gemeente. 2. De gemeente checkt de documenten of deze compleet aangeleverd worden a. Zo niet, dan wordt specifiek aangegeven welke documenten nog missen b. Deze kunnen dan opnieuw aangeleverd worden 3. De aanvraag wordt beoordeeld op bouwkundige aspecten door de gemeente 4. De aanvraag wordt getoetst aan het bestemmingsplan door de gemeente 5. De aanvraag wordt getoetst op technische regelgeving betreft het gebouw 6. De aanvraag wordt beoordeeld door de welstandscommissie van de Libau Wanneer alle stappen doorlopen zijn, wordt de vergunning verleend. De maximale duur van de procedure bedraagt acht weken. Deze doorlooptijd wordt stilgelegd wanneer nieuwe documenten of gegevens nodig zijn tijdens de procedure. De welstandscommissie is onafhankelijke commissie die elke gemeente moet benoemen en die de gemeente adviseert over welstandsaspecten van de ingediende bouwplannen. 5.3 Consequenties inrichting Wanneer bijgebouw A opnieuw ingericht wordt, dient rekening te worden gehouden met de wetsbepalingen in de provinciale monumentenverordening. De belangrijkste punten waar rekening mee gehouden dient te worden onderstaand beschreven. Punten van waardering De punten waarop het gebouw gewaardeerd is, mogen niet verstoord worden. Dus de constructie, het materiaalgebruik in het gebouw en de kleurenvlakken moeten behouden blijven. 48

50 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Vergunning Wanneer het ontwerp voor de inrichting af is, moet een omgevingsvergunning aangevraagd worden. Dit zal minimaal achten weken kosten in het proces. Om deze tijd in te perken kan een afspraak worden gepland bij het Spreekuur Cultureel Erfgoed. Daar vindt overleg plaats met deskundigen die een advies kunnen geven over de plannen. 49

51 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' 6. Advies & onderbouwing Het uiteindelijke advies is gebaseerd op de uitkomsten die in het model van de optimale functionele fysieke inrichting zijn weergegeven. Hieronder zijn de adviezen concreet geformuleerd met onderbouwing. 6.1 Advies 1. Hanteer het Programma van Eisen functionele fysieke inrichting LLGAE als uitgangspunt voor het uiteindelijke ontwerp Het Programma Van Eisen dient als uitgangspunt voor de inrichting, omdat hier alle eisen vanuit de interviews en de theorie in verwerkt zijn. Op die manier staat de basis voor de inrichting vast en kunnen vanuit hier verdere stappen ondernomen worden. Ook wanneer de realisatie langer op zich laat wachten, is het Programma Van Eisen na een aantal jaar nog steeds bruikbaar. Zoals eerder gezegd is het Programma Van Eisen weergegeven in bijlage Zorg ervoor dat de verschillende werkplekken gerelateerd kunnen worden aan de activiteiten die er plaatsvinden Iedere werkplek heeft een functie. Het wordt aangeraden om die functies te koppelen aan de activiteiten die in het LLGAE plaatsvinden. De medewerkers zijn gebruikers van de werkplekken en zij voeren die activiteiten uit, dus continue afstemming met de medewerkers is hierbij erg belangrijk. Op die manier kan de werkplek optimaal worden gebruikt voor de desbetreffende activiteit. 3. Zorg voor openheid en flexibiliteit van de werkplekinrichting Doordat er vijf grote stakeholders (5 O s) betrokken zijn bij het LLGAE, is het belangrijk dat er aandacht wordt besteed aan voldoende openheid en flexibiliteit van de werkplekinrichting. Werkplekken moeten verschoven of veranderd kunnen worden, of werkplekopstellingen moeten kunnen verschillen. Wanneer de functionele fysieke inrichting hier voortdurend op inspeelt, zullen de vijf O s steeds nader tot elkaar komen. Uiteraard komt dit het LLGAE ten goede. 4. Streef naar een zo duurzaam mogelijke inrichting Duurzaamheid is een heel breed begrip. In deze context gaat het om het bewustzijn van de consequenties voor de natuur. Bij de werkplekinrichting wordt dan gedacht aan de materialen voor het meubilair en energiebesparing. Zo duurzaam mogelijk is dan nóg een streepje verder. Zeker gezien het feit dat het vliegveld een Carbon Accreditation heeft, ligt het voor dat hand dat het LLGAE in deze lijn meegaat. 5. Kies in gezamenlijkheid en gelijkwaardigheid een menu voor de optimale functionele fysieke inrichting Uit de resultaten blijkt dat er binnen het LLGAE een grote mate aan diversiteit is ten aanzien van de medewerkers. Door deze mate van diversiteit is het niet wenselijk om één uiteindelijke optimale functionele fysieke inrichting te adviseren. Daarom is ervoor gekozen om een menukaart te maken met daarin drie verschillende menu s die gekozen kunnen worden, namelijk: The Green Lab, The Original Office en The Five Dimensional Workplace. Deze verschillende kantoorinrichtingen voldoen aan de normen die de Hanzehogeschool stelt in het kader van ruimtelijke inrichting. De menukaart is weergegeven in bijlage 8. Door met alle betrokken partijen om tafel te gaan en gezamenlijk één of een combinatie van deze menu s te kiezen, kan de optimale functionele fysieke inrichting zo spoedig mogelijk gerealiseerd worden. 6.2 Haalbaarheid Hieronder zijn een drietal punten omgeschreven die invloed kunnen hebben op de haalbaarheid van de adviezen Betrokkenheid van ondernemers en de omgeving versterken De functionele fysieke inrichting kan alleen bijdragen aan de doelstelling wanneer iedere stakeholder betrokken is bij het LLGAE. Uit de analyse van het LLGAE in hoofdstuk 1, bleek echter dat dit nog niet het geval is. Vooral de betrokkenheid van ondernemers en de omgeving mist op dit moment. De betrokkenheid van 50

52 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' ondernemers kan versterkt worden door ze uit te nodigen voor lezingen of door bijvoorbeeld een moment te organiseren om ondernemingen uit te nodigen op het vliegveld voor een bijeenkomst over het LLGAE. Ook de omgeving kan meer betrokken worden bij het LLGAE door wellicht vanuit de gemeente of de provincie iets te organiseren voor de bewoners. Dit zou een idee kunnen zijn voor een volgende opdracht van een student Omgevingsvergunning Wanneer er geen omgevingsvergunning wordt gegeven door de gemeente, kan er geen optimale functionele fysieke inrichting gecreëerd worden. De opties die gegeven zijn voor de inrichting, zullen altijd gecontroleerd moeten worden door de gemeente. Gelukkig is de gemeente ook betrokken bij de organisatie van het LLGAE, dus wanneer er goede communicatie en goed overleg plaatsvindt, voorkomt dit problemen Kosten Er is op dit moment nog een budget beschikbaar voor de inrichting van het LLGAE. Dit budget hangt samen met de verbouw/restauratiekosten voor het pand. De kosten voor de verschillende menu s liggen dicht bij elkaar, dus er wanneer door de kwartiermaker een aanvraag gedaan moet worden voor een financiering, kan een goede indicatie gegeven worden. De aanvraag zal ingediend worden bij het vliegveld en de provincie Drenthe. De provincie Drenthe zal de uiteindelijke kosten op zich nemen. 51

53 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Bibliografie Bekkering, P. (2015). Het geheim van het beste kantoor van Nederland. FFM, 4. BOEi. (2013). Haalbaarheidsonderzoek naar de herbestemmings-mogenlijkheden van de voormalige Rijksluchtvaartschool te Eelde. Amersfoort: BOEi. Boerstra, A. D. (2009). Binnenmileu. Den aag: Sdu Uitgevers bv. Borg, v. d. (2011). Herbestemming KLS Eelde. Groningen: Hanzehogeschool Groningen. Bremer, M. L. (2008, september 15). Het OCAI. Opgeroepen op mei 4, 2015, van Ocai-online: Broeksma, P. (2013). Living Lab Groningen Airport Eelde. Groningen: Philip Broeksma. Cornelis, L. (2007). Adviseren met Perspectief. Bussum: Uitgeverij Coutinho. Drenthe, P. (2008). Monumentenverordening Opgeroepen op mei 28, 2015, van Provincie Drenthe: Drenthe, S. e. ( ). Provinciale monumenten van Drenthe. Opgeroepen op mei 19, 2015, van Provincialemonumentendrenthe: Finge, R. (2014, december 21). Tech 2015: niet méér, maar slimmere technologie. Opgeroepen op april 29, 2015, van NOS: Grit, R. &. (2007). Competent adviseren. Groningen/Houten: Wolters-Noordhoff. Gritt, R. (2008). Projectmanagement. Groningen: Noordhoff Uitgevers. Groningen Airport Eelde. (2014, april). Aiport Carbon Accriditation. Opgeroepen op april 29, 2015, van Groningen Airport: Groot, R. d. (2015). The Edge, Amsterdam; 's werelds meest duurzame kantoorgebouw. FFM, 4. Gurtekin-Celik, B. (2003). Linking Energy to Health and Productivity in the Built Environment. Greenbuild Conference (p. 12). Washinton: Center for Building Performance and Diagnostics, Carnegie Mellon. Hanzehogeschool Groningen. (2009, oktober). Beleidsplan Opgeroepen op mei 6, 2015, van Hanze: 52

54 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Hanzehogeschool Groningen. (2015, maart 10). Onderwijsvisie Opgeroepen op mei 4, 2015, van Hanzehogeschool Groningen: Hoendervanger, G. V. (2012). Huisvestingsmanagement. Groningen/Houten: Noordhoff Uitgevers bv. Hout, P. v. (2013, december). Facilitaire Trends Opgeroepen op mei 17, 2015, van fmm: Kempen, J. &. (2009). Scorend afstuderen. Laren: Noordhoff Uitgevers. Kempen, P. &. (2006). Competent afstuderen en stagelopen. Groningen/Houten: Wolters-Noordhoff. KIMAKOMA INGENIEURS. (2011). Herbestemming KLS Eelde. Groningen: Hanzehogeschool Opleiding Bouwkunde. Krips, J. W. ( ). "Handleiding het afstuderen" Facility Management Voltijd. Groningen: Hanzehogeschool. LOOFD. (2012). Landelijk Facility Management Competentieprofiel. Opgeroepen op maart 5, 2015, van _2/courses/fmv cst/2012-4%20FM%20landelijke%20opleidingsprofiel%20definitief%202012%20versie%201.1%20PDF. pdf Meel, v. J. (2000). The European Office. Rotterdam: 010 Publishers. Mooij, M. (2002). Kantoorinnovatie. Alphen a/d Rijn: Kluwer. Mooij, M. (2009). Ruimte voor het Nieuwe werken. Alphen ad Rijn: Kluwer. Mulders, M. (2010). 101 Management Modellen. Groningen/Houten: Noorhoff Uitgevers. Pleunis, M. &. (2006). Facility Management. Alpen a/d Rijn: Kluwer. Provincie Drenthe. (2015, Februari 18). Living Lab van start, broedplaats voor innovatie op Groningen Airport Eelde. Opgehaald van Provincie Drenthe: Quinn, R. C. (2011). Onderzoeken en Veranderen van de organisatiecultuur. Rameckers, G. &. (2005). Adviseren moet je doen! Baarn: HB uitgevers. Renselaar, J. v. (2015). FM onmisbaar bij ergonomie- maar waar begin je? Weekblad Facilitair, 2. RUG, faculteit der Letteren. (2012, 10 29). Gesprekstechnieken. Opgeroepen op 04 15, 2015, van RUG: Scheijndel, v. P. (2008). Succesvolle kantoorhuisvesting. Den Haag: Sdu Uitgevers. 53

55 2015 Adviesrapport inrichting 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Schop, G. (sd). Kleurenmodel De Caluwé. Opgeroepen op mei 4, 2015, van modellensite.nl: Veldhoen, E. (2005). The Art of Working. Den Haag: Academic Service. Verhoeven. (2011). Wat is onderzoek? Den haag: Boom Lemma Uitgevers. Verhoeven, N. (2011). Wat is Onderzoek. Den Haag: Boom Lemma Uitgevers. Vermaak, D. C. (2006). Leren Veranderen. Kluwer. Vink, P. (2009). Aangetoonde effecten van het kantoorinterieur. Alphen ad Rijn: Kluwer. 54

56 Bijlagen Adviesrapport fysieke inrichting Living Lab Groningen Airport Eelde Marleen Werkhoven Groningen, 5 juni 2015

57 2015 Bijlagen adviesrapport 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Bijlagen Adviesrapport fysieke inrichting Living Lab Groningen Airport Eelde Marleen Werkhoven Groningen, 20 mei 2015 Instituut voor Facility Management Hanzehogeschool Groningen Kenniscentrum NoorderRuimte Opdrachtgever De heer P. Broeksma Kwartiermaker Living Lab Groningen Airport Eelde Coach Kenniscentrum NoorderRuimte: Mevrouw G. Posthumus Docent Hanzehogeschool Docentbegeleider De heer J. Wijnja Docent Instituut voor Facility Management 1

58 2015 Bijlagen adviesrapport 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Inhoudsopgave Bijlage 1 Plan van Aanpak... 4 Bijlage 2 Plattegronden bijgebouw A Bijlage 3 Uitwerkingen Theoretisch kader Bijlage 4 Uitgewerkte interviews Bijlage 5 Uitwerking Benchmark Bijlage 6 Uitwerking professional Bijlage 7 Programma van Eisen Bijlage 8 Menukaart

59 2015 Bijlagen adviesrapport 'Living Lab Groningen Airport Eelde' 3

60 2015 Bijlagen adviesrapport 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Bijlage 1 Plan van Aanpak Dit plan is een volledig document. Het is gemaakt om het onderzoeksplan dieper uit te werken en om de overgang naar het maken van een adviesrapport te vereenvoudigen. 4

61 2015 Bijlagen adviesrapport 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Plan van Aanpak Fysieke inrichting Living Lab Groningen Airport Eelde Marleen Werkhoven Groningen, mei

62 2015 Bijlagen adviesrapport 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Inleiding De Hanzehogeschool en de provincie Drenthe hebben de handen ineen geslagen en besloten over te gaan tot de realisatie van een "living lab", waarbij de 5 O's van Onderwijs, Overheid, Omgeving, Ondernemers en Onderzoek betrokken zullen worden. In zo n living lab zullen deze sectoren in gezamenlijkheid werken aan innovatieve oplossingen en experimenten in het kader van vraagstukken in de ruime context van het vliegveld. Om dit living lab te realiseren is een kwartiermaker aangesteld in opdracht van provincie en hogeschool. In dit Plan van Aanpak wordt een pad uitgezet voor het onderzoek dat uitgevoerd gaat worden. Binnen deze context is het de bedoeling om een adviesrapport te schrijven voor de herinrichting van het gebouw van de Rijksluchtvaartschool, zodanig dat het Living Lab er vanaf gevestigd kan worden. Het doel van dit Plan van Aanpak is om in kaart te brengen hoe het onderzoek op een effectieve en doordachte manier uitgevoerd kan worden. Het eerste hoofdstuk geeft een duidelijke beschrijving van de Projectaanpak volgens Grit. Deze projectaanpak is onderverdeeld in tien stappen. Deze tien stappen zijn de sub paragrafen binnen het hoofdstuk. Het daaropvolgende hoofdstuk betreft het onderzoeksplan. In het onderzoeksplan is duidelijk beschreven hoe het onderzoek gedaan wordt en welke methoden zijn gebruikt. Daarnaast is de betrouwbaarheid en validiteit van het onderzoek een belangrijk aspect in het onderzoeksplan. Tot slot gaat het laatste hoofdstuk in op de theoretische achtergronden die bij het onderzoek zijn gebruikt. Er wordt beschreven welke modellen en analyses gebruikt gaan worden in het kader van het vakgebied Facility Management en het thema workspace design. 6

63 2015 Bijlagen adviesrapport 'Living Lab Groningen Airport Eelde' 1. Projectaanpak volgens Grit 1.1 Achtergronden Groningen Airport Eelde (GAE) is het enige passagiersvliegveld in Noord-Nederland. Na jarenlange discussies en negatieve reacties, is er sinds april 2013 een baanverlenging van 2,5 km gerealiseerd. Als antwoord hierop, hebben de provincie Drenthe en de gemeente Tynaarlo de Ontwikkelvisie Groningen Airport Eelde voor het gebied rondom het vliegveld vastgesteld. Binnen deze visie komt naar voren wat eventuele kansen kunnen zijn voor het vliegveld de komende jaren en in welke economische positie het vliegveld dan zou kunnen staan. Totstandkoming Living Lab De Hanzehogeschool voelde zich betrokken bij de ontwikkelvisie en zou zich daarom graag aansluiten bij de Provincie Drenthe en de gemeente Tynaarlo, voornamelijk lectoren van het Kenniscentrum Noorderruimte speelden hierop in. Vervolgens zijn de provincie Drenthe en de Hanzehogeschool een samenwerkingsverband gestart en op deze wijze is het Living Lab tot stand gekomen. Het Living Lab zal de 5 O s van Onderzoek, Onderwijs, Overheid, Ondernemers en Omgeving verenigen en zij zullen gezamenlijk werken aan innovatieve oplossingen en experimenten in het kader van de vraagstukken in de ruime context van het vliegveld (Broeksma, 2013). De heer P. Broeksma is de kwartiermaker van het Living Lab Groningen Airport Eelde en tevens opdrachtgever. Hij zal uiteindelijk het adviesrapport in het kader van de huisvesting/workspace design van het Living Lab beoordelen. Naar aanleiding van het adviesrapport kunnen de verschillende partijen (5 O s onder leiding van de heer P. Broeksma) een beslissing nemen met betrekking tot de inrichting van het Living Lab en de huisvesting zo snel mogelijk realiseren. 1.2 Projectopdracht Er dient onderzoek te worden gedaan naar een functionele fysieke inrichting van de huisvesting van het Living Lab Groningen Airport Eelde. Deze inrichting zal gebaseerd zijn op de gestelde doelstelling van het Living Lab Groningen Airport Eelde, namelijk: Het doel van de studie is: Het Living Lab Groningen Airport Eelde op een dusdanige functionele fysieke manier in te richten dat deze voldoet aan het in gezamenlijkheid en gelijkwaardigheid werken aan innovatieve oplossingen, experimenten en opgaven. Dit in de ruimtelijke en economische context van het vliegveld, zodanig dat de 5 O s van Onderwijs, Overheid, Onderzoek, Ondernemingen en Omgeving bijdragen aan en profiteren van elkaar. Het probleem Er is op dit moment geen huisvesting voor het Living Lab Groningen Airport Eelde. De vraag die hierbij gesteld kan worden is: Hoe kan het LLGAE op een dusdanige functionele fysieke manier ingericht worden waardoor deze inrichting kan voldoen aan de doelstelling? De 5 O s vormen allen een eigen mening over hoe de inrichting er het best uit kan zien en op welke manier er zo effectief mogelijk samengewerkt kan worden. Voor het onderzoek is het van belang om deze verschillende perspectieven op een goede manier in kaart te brengen en te koppelen aan de theorieën en literatuur die beschikbaar is. Zo kan uiteindelijk een betrouwbaar en valide advies geformuleerd worden. Doelstelling De doelstelling is om binnen een periode van 18 weken een adviesrapport te formuleren in het kader van de functionele fysieke inrichting van het Living Lab Groningen Airport Eelde, op een dusdanige manier dat de huisvesting zo spoedig mogelijk gerealiseerd kan worden. 7

64 2015 Bijlagen adviesrapport 'Living Lab Groningen Airport Eelde' 1.3 Onderzoeksactiviteiten Om een bruikbaar en passend advies te kunnen formuleren, vinden er tijdens het onderzoek een aantal activiteiten plaats. Middels deze activiteiten wordt antwoord gegeven op de verschillende onderzoeksvragen, hieronder zijn de activiteiten in een stroomschema weergegeven. Informatie verzamelen over LLGAE Onderzoeksplan maken Theorieën vak FM Literatuur zoeken Workspace Design Interviews afnemen Benchmark uitvoeren Informatie juridische haalbaarheid verzamelen Analyse resultaten Formulering adviesrapport + uitwerking menukaart Kosten in kaart brengen Figuur 1: Stroomschema onderzoeksactiviteiten 8

65 2015 Bijlagen adviesrapport 'Living Lab Groningen Airport Eelde' 1.4 Projectgrenzen Er is een duidelijke afbakening gemaakt in de opdracht. Het advies dat geformuleerd wordt, gaat om de functionele fysieke inrichting van het Living Lab Groningen Airport Eelde. Met functionele fysieke inrichting wordt bedoeld: De objecten die daadwerkelijk aanwezig zijn binnen het kantoor, welke op een effectieve manier bijdragen aan het doel van de betreffende werkzaamheden. Doordat twee studenten beide onderzoek doen binnen hetzelfde thema, is afstemming noodzakelijk. De medestudente (Aafelien Posthumus) schrijft een advies in het kader van de beleving van de inrichting van het Living Lab Groningen Airport Eelde. De afbakening is op de volgende pagina schematisch weergegeven. Bovendien is de opdracht met afbakening, duidelijk geformuleerd in het contract. Dit contract is ondertekend door de docentbegeleider en de opdrachtgever. Figuur 2: Schematische weergave afbakening 1.5 Producten Het eindproduct is een advies voor de optimale functionele fysieke inrichting. Dit advies bestaat uit een Programma van Eisen als uitgangspunt en daarnaast worden drie verschillende opties gegeven voor de inrichting welke verwerkt zijn in een menukaart. Uiteindelijk kan de opdrachtgever aan de hand van het PvE en de menukaart een keuze maken om de optimale functionele fysieke inrichting te realiseren. 1.6 Kwaliteit Het is van belang dat de kwaliteit van het adviesrapport gewaarborgd wordt. In deze context wordt het volgende onder kwaliteit verstaan: voldoen aan de verwachtingen van de opdrachtgever en de opleiding. Om te kunnen voldoen aan deze verwachtingen wordt gestreefd naar een goede communicatie tussen de opdrachtgever en de student en daarnaast ook tussen de docentbegeleider en de student. Op die manier wordt de kwaliteit vanuit twee kanten beoordeeld. In het contract staat dat de student minimaal één keer in de twee weken contact heeft met de opdrachtgever en de docentbegeleider om de voortgang te bespreken. 9

66 2015 Bijlagen adviesrapport 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Tijdens de contactmomenten kunnen beide partijen een kritische blik werpen op de stukken en kan de student een kwalitatief goed eindproduct aanleveren. De kwaliteit van het eindproduct hangt tevens samen met de literatuur die gebruikt wordt. De literatuur zal beoordeeld worden door de docentbegeleider tijdens de contactmomenten. Tot slot zullen de resultaten worden vergeleken met medestudenten die binnen hetzelfde thema (workpace design) een onderzoek doen. Door te vergelijken zal dit de kwaliteit van het eindproduct op een goede manier beïnvloeden. 1.7 Projectorganisatie In principe is er geen projectorganisatie in deze context. Wel zijn de verschillende stakeholders en belanghebbenden nodig om een degelijk onderzoek te kunnen doen. De stakeholders zijn uiteindelijk de personen die daadwerkelijk in het Living Lab gaan werken. Onderstaande stakeholders zijn van belang voor het onderzoek: 1 Provincie Groningen De provincie Drenthe waar het vliegveld ligt, grenst aan de provincie Groningen. De provincie Groningen is voor 30% aandeelhouder van Groningen Airport Eelde. 2 Gemeente Tynaarlo Het vliegveld ligt in de gemeente Tynaarlo en de gemeente Tynaarlo is voor 4% aandeelhouder van het vliegveld. Daarnaast vormt de gemeente Tynaarlo samen met provincie Drenthe en de Hanzehogeschool het LLGAE. 3 Provincie Drenthe Het vliegveld ligt in de provincie Drenthe en de provincie is voor 30% aandeelhouder van het vliegveld. De provincie is toezichthouder van het vliegveld en investeert in het vliegveld. Daarnaast vormt de provincie Drenthe samen met de gemeente Tynaarlo en de Hanzehogeschool het LLGAE. Zij hebben samen met de Hanzehogeschool een kwartiermaker aangesteld 4 Gemeente Groningen De gemeente Groningen is voor 30% aandeelhouder van Groningen Airport Eelde. 5 Gemeente Assen De gemeente Assen is voor 10% aandeelhouder van Groningen Airport Eelde. 6 Stichting BOEi Is een stichting die de Provincie heeft ingeschakeld om een onderzoek te doen naar bestemmingsmogelijkheden van de leegstaande KLS gebouwen. Daarnaast is de stichting contactpersoon van organisaties die geïnteresseerd zijn in de KLS gebouwen. 7 Hanzehogeschool Wil zich graag vestigen in één van de KLS gebouwen. Daarnaast vormt de Hanzehogeschool samen met de gemeente Tynaarlo en de Provincie Drenthe het LLGAE. Zij hebben samen met de provincie Drenthe een kwartiermaker aangesteld. 8 Ondernemingen in de omgeving van het vliegveld Dit zijn de ondernemingen die binnen een straal van 10km rond het vliegveld liggen. Denk vooral aan het bedrijventerrein de Punt. 9 Kenniscentrum NoorderRuimte Studenten, docenten en lectoraten vanuit het Kenniscentrum zijn betrokken bij het LLGAE. Een aantal studenten doen onderzoeken binnen het thema LLGAE. 10

67 2015 Bijlagen adviesrapport 'Living Lab Groningen Airport Eelde' 10 Groningen Airport Eelde Het vliegveld zelf. Zij is eigenaar van de grond waarop de KLS gebouwen staan. 11 Ondernemers algemeen Ondernemers die iets te maken hebben met het vliegveld of die gerelateerd kunnen worden aan een vliegveld. Bijvoorbeeld voor export of dergelijke. 12 Omwonenden van het vliegveld Zij hebben een belangrijke stem in de omgeving. Door hen is bijvoorbeeld de baanverlenging lang uitgesteld. 1.8 Planning De deadline voor het inleveren van het adviesrapport is dinsdag 2 juni Dit betekent dat er nog 9,5 week de tijd is voor het uitvoeren van het onderzoek en voor de formulering van het adviesrapport. Onderstaand is de voorlopige planning schematisch weergegeven. Activiteiten Wk 15 Wk 16 Wk 17 Wk 18 Wk 19 Wk 20 Wk 21 Wk 22 Wk 23 Plan van Aanpak afmaken Interne & externe oriëntatie Onderzoeksplan af Werken aan theoretisch kader Interviews Benchmark Afspraak professional Resultaten verwerken Juridische paragraaf Adviezen formuleren Concept inleveren Tabel 1: Tijdpad afstudeertraject 1.9 Kosten & baten Het schrijven van het adviesrapport brengt een laag bedrag aan kosten met zich mee. Deze kosten bestaan uit: - Printkosten - Inbindkosten - Reiskosten o Reizen met OV van en naar het vliegveld o Reizen met het OV naar plaatsen waar afspraken met stakeholders zijn o Reizen met het OV naar bedrijven voor de benchmark - Benodigde tijd van betrokkenen is ongeveer een uur per interview 11

68 2015 Bijlagen adviesrapport 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Verder wordt er vanuit de opdrachtgever geen stagevergoeding uitgekeerd. Dus baten zijn niet van toepassing Risico s Tijdens dit afstudeertraject zijn er een aantal risico s die het uiteindelijke advies kunnen beïnvloeden, namelijk: - De doorlooptijd van een activiteit is langer dan gepland - Stakeholders zeggen af voor een interview - Stakeholders hebben geen tijd voor een interview - Stakeholders reageren niet op s en/of telefoontjes - Een technisch mankement aan computer of andere hulpmiddelen - Te weinig gegeven informatie vanuit de opdrachtgever Het is belangrijk om op een bepaalde manier rekening te houden met deze risico s, waardoor het onderzoek niet vastloopt. Dit kan door bijvoorbeeld buffertijd in te plannen, door de scriptie op meerdere plekken op te slaan, dus niet alleen op één computer en door goed te blijven communiceren met de begeleidend docent en de opdrachtgever. 12

69 2015 Bijlagen adviesrapport 'Living Lab Groningen Airport Eelde' 2. Onderzoeksplan 2.1 Aanleiding Groningen Airport Eelde (GAE) is het enige passagiersvliegveld in Noord-Nederland. Na jarenlange discussies en negatieve reacties, is er sinds april 2013 een baanverlening van 2,5 km gerealiseerd. Als antwoord hierop, hebben de provincie Drenthe en de gemeente Tynaarlo de Ontwikkelvisie Groningen Airport Eelde voor het gebied rondom het vliegveld vastgesteld. Binnen deze visie komt naar voren wat eventuele kansen kunnen zijn voor het vliegveld de komende jaren en in welke economische positie het vliegveld dan zou kunnen staan. De Hanzehogeschool voelde zich betrokken bij de ontwikkelvisie en zou zich daarom graag aansluiten bij de Provincie Drenthe en de gemeente Tynaarlo, voornamelijk lectoren van het Kenniscentrum Noorderruimte speelden hierop in. Vervolgens zijn de provincie Drenthe en de Hanzehogeschool een samenwerkingsverband gestart en op deze wijze is het Living Lab tot stand gekomen. Het Living Lab zal de 5 O s van Onderzoek, Onderwijs, Overheid, Ondernemers en Omgeving verenigen en zij zullen gezamenlijk en gelijkwaardig werken aan innovatieve oplossingen en experimenten in het kader van de vraagstukken in de ruime context van het vliegveld (Broeksma, 2013). De concreet geformuleerde aanleiding is dus de totstandkoming van het Living Lab Groningen Airport Eelde. De wens is om dit Living Lab zo spoedig mogelijk te huisvesten en in te richten. Naar aanleiding van dit onderzoek wordt een advies geformuleerd met betrekking tot de inrichting van de huisvesting van het Living Lab Groningen Airport Eelde. 2.2 Doelstelling Er dient onderzoek te worden gedaan naar een functionele fysieke inrichting van de huisvesting van het Living Lab Groningen Airport Eelde. Deze inrichting zal gebaseerd zijn op de gestelde doelstelling van het Living Lab Groningen Airport Eelde, namelijk: Het doel van de studie is: Het Living Lab Groningen Airport Eelde op een dusdanige functionele fysieke manier in te richten dat deze voldoet aan het gezamenlijk en in gelijkwaardigheid werken aan innovatieve oplossingen, experimenten en opgaven. Dit in de ruimtelijke en economische context van het vliegveld, zodanig dat de 5 O s van Onderwijs, Overheid, Onderzoek, Ondernemingen en Omgeving bijdragen aan en profiteren van elkaar. 2.2 Vraagstelling Probleemstelling In hoeverre kan de functionele fysieke inrichting van de huisvesting van het Living Lab Groningen Airport Eelde bijdragen aan het behalen van haar doelstelling*, zodanig dat de 5 O s van Onderwijs, Overheid, Onderzoek, Ondernemingen en Omgeving bijdragen aan en profiteren van elkaar? Hoofdvraag Hoe kan het Living Lab Groningen Airport Eelde op een dusdanige manier functioneel fysiek worden ingericht waardoor de doelstelling 1 wordt behaald en de huisvesting van het Living Lab Groningen Airport Eelde in 2016 kan worden gerealiseerd? Toelichting theoretische samenhang deelvragen Om ervoor te zorgen dat de uiteindelijke adviezen op facilitair gebied zo compleet mogelijk geformuleerd kunnen worden, zijn de deelvragen gekoppeld aan de integrale theorie op het gebied van Facility Management. Kenmerkend voor het handelen van de facility manager is de combinatie van 5 P s (People, Place, Process, Planet, Prosperity) en T (Technology) in relatie tot een dynamische vraag, ingebed in een internationale 13

70 2015 Bijlagen adviesrapport 'Living Lab Groningen Airport Eelde' context, met als resultaat een toegevoegde waarde voor mens en organisatie, zoals gevisualiseerd in onderstaand basismodel voor Facility Management (LOOFD, 2012): Figuur 3: Model integrale theorie FM People, Process, Place + Technology staan voor de traditionele aandachtsgebieden, taken en verantwoordelijkheden van de facility manager. Toegevoegde waarde ontstaat door de verbinding en onderlinge verwevenheid van de vijf P s. De vier P s van People, Planet, Place en Proces worden gebruikt omdat ze allen vanuit een bepaalde invalshoek betrekking hebben op de functionele fysieke inrichting. People heeft betrekking op de mensen die gebruik maken van het LLGAE, Planet staat in het verlengde van duurzaamheid, Place houdt verband met de positionering van de meubels en andere fysieke aspecten en Proces heeft te maken met de werkzaamheden die binnen het LLGAE plaatsvinden. Binnen het onderzoeksplan is ervoor gekozen om de P van Prosperity buiten beschouwing van de deelvragen te laten. De reden waarom hiervoor gekozen is, is omdat het doel van het LLGAE an sich al de leidraad van de hoofdvraag betreft, namelijk: Het Living Lab Groningen Airport Eelde op een dusdanige manier functioneel fysiek in te richten dat de doelstelling 2 wordt behaald. Deze doelstelling wordt gezien als de prosperity. Deelvragen DIVERSITEIT (PEOPLE) 1. In welke mate is er sprake van diversiteit aan werknemers binnen het Living Lab Groningen Airport Eelde? 1.1 Welke verschillende sectoren zijn gekoppeld aan het Living Lab Groningen Airport Eelde 1.2 Wat zijn de functionele wensen per sector, in het kader van de inrichting? 1.3 Wat zijn de functionele eisen per sector in het kader van de inrichting? 1.4 Hoe kunnen de wensen en eisen vanuit de fysieke omgeving (People) op een goede manier geïmplementeerd worden binnen de functionele fysieke inrichting van het LLGAE? DUURZAAMHEID (PLANET) 2. In welke mate is duurzaamheid van belang bij de fysieke functionele inrichting van het Living Lab Groningen Airport Eelde? 2.1 Wat wordt in deze context verstaan onder duurzaamheid? 2 Het Living Lab Groningen Airport Eelde wil bereiken dat partners uit overheid, onderzoek, onderwijs, ondernemers en omgeving in gezamenlijkheid en gelijkwaardigheid, werken aan innovatieve oplossingen, experimenten en opgaven in de ruimtelijke en economische context van het vliegveld, zodanig dat alle partijen bijdragen aan en profiteren van elkaar. 14

71 2015 Bijlagen adviesrapport 'Living Lab Groningen Airport Eelde' 2.2 Wat zijn de richtlijnen in het kader van duurzaamheid voor het Living Lab Groningen Airport Eelde? 2.3 Wat voor trends en ontwikkelingen zijn er op het gebied van duurzaamheid? 2.4 Hoe kunnen de richtlijnen in het kader van duurzaamheid op een goede manier geïmplementeerd worden binnen de functionele fysieke inrichting van het LLGAE? DIFFERENTIATIE(PROCES) 3. In welke mate is er sprake van differentiatie van werkprocessen binnen het Living Lab Groningen Airport Eelde? 3.1 Hoe kunnen de verschillende werkprocessen beschreven worden die binnen het Living Lab Groningen Airport Eelde plaatsvinden? 3.2 Hoe ziet het Living Lab Groningen Airport Eelde zichzelf over 5 jaar met betrekking tot de verschillende werkprocessen? 3.3 Welke kenmerken hebben de werkprocessen die gekoppeld kunnen worden aan een functionele inrichting? 3.4 Hoe kan de vertaling van deze kenmerken op een goede manier geïmplementeerd worden binnen de functionele fysieke inrichting van het LLGAE? PLAATSBEPALING(PLACE) 4. In welke mate is de plaatsbepaling van de fysieke functionele inrichting van belang binnen het Living Lab Groningen Airport Eelde? 4.1. Wat wordt in deze context verstaan onder plaatsbepaling? 4.2. Welke werkprocessen kunnen op dezelfde plek plaatsvinden? 4.3. Welke werkprocessen dienen te worden gescheiden van elkaar? 4.4. Wat zijn de wensen en eisen op het gebied van plaatsbepaling vanuit de 5 O s? 5. Hoe kunnen de implementaties bij de voorgaande deelvragen: Proces, People, Planet & Place bij de functionele fysieke inrichting, op een goede manier vertaald worden naar een integrale aanpak voor het LLGAE? 2.3 Conceptueel model Functionele fysieke inrichting = mate waarin de fysieke inrichting bijdraagt aan de doelstelling (functie) 1. Diversiteit aan werknemers vanuit verschillen sectoren (PEOPLE) 2. Duurzaamheid (PLANET) 3. Differentiatie in werkprocessen (PROCES) 4. Plaatsbepaling van de fysieke inrichting (PLACE) Door deze vier P s wordt toegevoegde waarde gecreëerd voor de functionele fysieke huisvesting. Vanuit de toegevoegde waarde kan een integrale aanpak geformuleerd worden binnen de kaders van het adviesrapport. Hieronder is het conceptueel model weergegeven. 15

72 2015 Bijlagen adviesrapport 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Figuur 4: Conceptueel model 2.4 Methodische verantwoording Om de hoofdvraag te kunnen beantwoorden, wordt gebruik gemaakt van kwalitatief onderzoek. Bij kwalitatief onderzoek gaat het om methoden waarbij (nagenoeg) geen cijfermatige gegevens worden verzameld, maar waar teksten worden geanalyseerd (Verhoeven N., 2011). De reden waarom gebruik wordt gemaakt van kwalitatief onderzoek is omdat dit onderzoek vooral ingaat op ervaringen, eisen en wensen van personen dit in het LLGAE kunnen gaan werken. Hun achterliggende argumenten en motieven voor bepaalde keuzes, zijn belangrijk voor de inrichting. Met behulp van kwalitatieve onderzoeksmethoden kan hier een goed antwoord op worden gegeven. Binnen het onderzoek zijn de volgende kwalitatieve onderzoekmethoden gebruikt: 1. Observatieonderzoek omdat er gekeken wordt bij vergelijkbare organisaties met een Living Lab. Het gaat om een systematische waarneming van de situatie en personen. 2. Diepte- interviews omdat de omvang van de populatie niet heel groot is. Het gaat vooral om de contactpersonen die gerelateerd zijn aan de 5 O s. 3. Literatuuronderzoek maakt deel uit van ieder onderzoek. Onderstaand is de methodische verantwoording per deelvraag weergegeven: Deelvraag Methode Instrument 1. In welke mate is er sprake van diversiteit aan werknemers binnen het Living Lab Groningen Airport Eelde? - Welke verschillende stakeholders zijn gekoppeld aan het Living Lab Groningen Airport Eelde - Wat zijn de functionele wensen per stakeholder, in het kader van de inrichting? - Wat zijn de functionele eisen per stakeholder in het kader van de inrichting? - Hoe kunnen de wensen en eisen vanuit de fysieke omgeving (People) op een goede manier geïmplementeerd worden binnen de functionele fysieke inrichting van het LLGAE? 1,2,3 Benchmark Deskresearch Interview 3 Deskresearch 2 Interview 2 Interview 1,2,3 Benchmark Deskresearch Interview 2. In welke mate is duurzaamheid van belang bij de fysieke functionele inrichting van het Living Lab Groningen Airport Eelde? 1,2,3 Benchmark Deskresearch Interview - Wat wordt in deze context verstaan onder duurzaamheid? 3 Deskresearch - Wat zijn de richtlijnen in het kader van duurzaamheid voor het 2,3 Deskresearch Living Lab Groningen Airport Eelde? Interview - Wat voor trends en ontwikkelingen zijn er op het gebied van duurzaamheid? - Hoe kunnen de richtlijnen in het kader van duurzaamheid op een goede manier geïmplementeerd worden binnen de functionele fysieke inrichting van het LLGAE? 3. In welke mate is er sprake van differentiatie van werkprocessen binnen het Living Lab Groningen Airport Eelde? 1,2,3 Benchmark Deskresearch Interview 1,2,3 Benchmark Deskresearch Interview 1,2,3 Benchmark Deskresearch Interview 16

73 2015 Bijlagen adviesrapport 'Living Lab Groningen Airport Eelde' - Hoe kunnen de verschillende werkprocessen beschreven worden die binnen het Living Lab Groningen Airport Eelde plaatsvinden? - Hoe ziet het Living Lab Groningen Airport Eelde zichzelf over 5 jaar met betrekking tot de verschillende werkprocessen? - Welke kenmerken hebben de werkprocessen die gekoppeld kunnen worden aan een functionele inrichting? - Hoe kan de vertaling van deze kenmerken op een goede manier geïmplementeerd worden binnen de functionele fysieke inrichting van het LLGAE 2,3 Deskresearch Interview 2,3 Deskresearch Interview 1,2,3 Benchmark Deskresearch Interview 1,2,3 Benchmark Deskresearch Interview 4. In welke mate is de plaatsbepaling van de fysieke functionele inrichting belangrijk binnen het Living Lab Groningen Airport Eelde? 1,2,3 Benchmark Deskresearch Interview - Wat wordt in deze context verstaan onder plaatsbepaling? 3 Deskresearch - Welke werkprocessen kunnen op dezelfde plek plaatsvinden? 1,2,3 Benchmark Deskresearch Interview - Welke werkprocessen dienen te worden gescheiden van elkaar? - Wat zijn de wensen en eisen op het gebied van plaatsbepaling vanuit de 5 O s? 1,2,3 Benchmark Deskresearch Interview 3 Deskresearch 5. Hoe kunnen de implementaties van de voorgaande deelvragen: Proces, People, Planet & Place binnen de functionele fysieke inrichting, op een goede manier vertaald worden naar een integrale aanpak voor het LLGAE? Tabel 2: Methodische verantwoording deelvragen 1,2,3 Benchmark Deskresearch Interview 2.5 Betrouwbaarheid & validiteit Binnen deze paragraaf is beschreven in hoeverre het onderzoek betrouwbaar en valide is. Doordat deze begrippen vaak door elkaar worden gehaald, is de definitie van beide beschreven: Onder betrouwbaarheid van onderzoek verstaan we de mate waarin het onderzoek vrij is van toevallige fouten (Verhoeven N., 2011). Met validiteit wordt bepaald in welke mate het onderzoek vrij is van systematische fouten (Verhoeven N., 2011). Betrouwbaarheid Om het kwalitatief onderzoek zo betrouwbaar mogelijk te maken, is triangulatie belangrijk begrip. Bij triangulatie gaat het om het gebruik van verschillende onderzoeksmethoden om daarmee de betrouwbaarheid te versterken. Eerder is beschreven dat er gebruik wordt gemaakt van observatieonderzoek, diepte-interviews en literatuuronderzoek. Aan de kwalitatieve onderzoeksmethoden hangen een aantal risico s als het gaat om betrouwbaarheid, namelijk (Verhoeven N., 2011): - Bij observatieonderzoek is het moeilijk om objectief te zijn - De omstandigheden waarin het interview plaatsvindt - De onderzoeker zelf kan antwoorden beïnvloeden bij de afname van een interview 17

74 2015 Bijlagen adviesrapport 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Om het onderzoek zo betrouwbaar mogelijk te maken, worden de interviews afgenomen bij vertegenwoordigers van de stakeholders uit vijf verschillende perspectieven. Daarnaast wordt geprobeerd om de interviews binnen dezelfde omstandigheden af te nemen en zal de onderzoeker zich bewust zijn van het feit dat zij de antwoorden zou kunnen beïnvloeden. Tot slot een overzicht van de belangrijkste maatregelen om het onderzoek zo betrouwbaar mogelijk te maken (Verhoeven N., 2011): 1. Combinatie van de verschillende onderzoeksmethoden positieve invloed op de betrouwbaarheid van het onderzoek. Dit wordt Triangulatie genoemd. 2. Goede onderzoekopzet; zo uitgebreid mogelijke beargumentering. 3. Intensief contact houden met de opdrachtgever 4. Gebruik van een logboek 5. Gebruik van opname- apparatuur (registratie bij interviews) Validiteit Naast betrouwbaarheid is validiteit is een kritiekpunt bij kwalitatief onderzoek. Dit hangt vooral samen met de generaliseerbaarheid (populatievaliditeit) en de inhoudsvaliditeit (representativiteit van de meetinstrumenten) (Verhoeven N., 2011). Dit is logisch aangezien vaak met kleine groepen wordt gewerkt of met selecte steekproeven en bovendien zijn de gegevens niet cijfermatig. Daarnaast kan het zo zijn dat antwoorden van interviewvragen op een sociaal wenselijke manier beantwoordt worden door de geïnterviewde. Om het onderzoek zo valide mogelijk uit te voeren, is het van belang dat de werkelijkheid zoveel mogelijk in tact gelaten wordt, bijvoorbeeld een beschrijving van de situatie binnen de organisatie zoals deze nu is. Andere zaken waarop gelet wordt: 1. Gebruik maken van goede gesprekstechnieken tijdens de interviews 2. Registratie van informatie opnames 3. Gebruik maken van onderliggende theorieën theoretisch kader 2.6 Schematische weergave onderzoeksplan Op de volgende pagina staat een schematische weergave van het onderzoeksplan. 18

75 2015 Bijlagen adviesrapport 'Living Lab Groningen Airport Eelde' Figuur 5: Schematische weergave onderzoeksplan 19

76 2.7 Gesprekstechnieken Om het interview zo goed mogelijk te laten verlopen, wordt gebruik gemaakt van een aantal gesprekstechnieken, namelijk (RUG, faculteit der Letteren, 2012): 1. Een gesprek leiden Tijdens de opening van een gesprek moeten de doelen van een gesprek worden vastgesteld en moet er een basis worden gelegd voor samenwerking: Creëer een goede sfeer: praat even wat over koetjes en kalfjes. Spreek wederzijds de verwachtingen en doelen uit. Schets globaal het verloop van het gesprek (agenda) Bepaal (indien nodig) een gezamenlijk referentiekader: wat kan de ander wel en niet van je verwachten? Stel vast hoeveel tijd er is voor het gesprek. 2. Luisteren Actief luisteren is niet alleen horen wat de ander zegt, maar ook proberen te begrijpen wat de ander zegt. Bovendien stellen luistervaardigheden je in staat de ander te laten weten dat je luistert, de ander zijn verhaal te laten vertellen, en wanneer dat nodig is te laten verduidelijken. Je kunt actief luisteren door kleine aanmoedigingen ('mm', 'ja', 'ga verder') te geven, stiltes te laten vallen, vragen te stellen, te parafraseren, samen te vatten en gevoelens te reflecteren. Non-verbaal kun je laten weten dat je luistert met je gezichtsuitdrukking, oogcontact, lichaamstaal en aanmoedigende gebaren. 3. Opbouw van het interview De inleiding In de inleiding leg je de basis voor het gesprek. Je zorgt ervoor dat de informant een duidelijk en volledig beeld krijgt van wie je bent en met welk doel je daar bent. Daarnaast is het voor het verloop van het interview handig om voor een prettige sfeer te zorgen. Enkele tips daarvoor: Kom op tijd Introduceer jezelf goed Vraag toestemming voor een opname Installeer je snel en geruisloos: zorg dat je weet hoe de opnameapparatuur werkt Benadruk de expertise van de informant: die is heel waardevol voor jou, daarom kom je bij hem of haar op bezoek Zorg voor een prettige setting: ga niet recht tegenover de informant zitten, zorg voor een hoek van 90 of iets minder Spreek de informant aan met 'u': laat het initiatief om eventueel te tutoyeren over aan de informant De kern Nu gaat het erom je informant zover te krijgen dat hij je vragen volledig beantwoordt. Gun jezelf tijd om na te denken over een antwoord. Is het bruikbaar? Is het volledig? Is het relevant? Is het duidelijk? Vaak zal doorgevraagd moeten worden om tot de kern van de zaak te komen: Herhaal de vraag Verduidelijk de vraag Herhaal (een deel van) het antwoord Parafraseer het antwoord of vat het samen Vraag ongericht door: hoe bedoelt u? Kunt u daar wat meer over zeggen? Het is mij nog niet precies duidelijk. Vraag gericht door: hoe kwam dat? Waarom denkt u dat? En toen? Zwijg: vaak is een denkpauze genoeg om de informant verder te laten praten Laat merken dat je luistert: hum, papegaai (= herhaal de laatste woorden), kijk en knik Soms zal het ook voorkomen dat de informant uitweidt over allerlei irrelevante zaken. Probeer hem dan op een positieve manier 'to the point' te brengen. Bijvoorbeeld: "Sorry dat ik u onderbreek, ik vind wat u vertelt erg interessant maar voordat u (te) veel tijd en energie steekt in informatie die wij helaas niet kunnen verwerken in ons rapport..." Pas echter op dat je de informant niet te snel onderbreekt; wellicht moet hij even op gang komen. 20

77 De afsluiting Sluit het interview goed af. Bedank de informant voor zijn medewerking. Soms is het ook handig nog even te memoreren aan het doel van het interview en te vertellen wat je nu verder met de informatie gaat doen. Je kunt bijvoorbeeld beloven het verslag van het interview op te sturen. 4. Overige tips Stel niet meer dan 1 vraag tegelijk (vermijd meervoudige vragen). Stel neutrale (niet-sturende) vragen: - Geef geen voorbeeldantwoorden - Houd je eigen mening op de achtergrond - Voorkom vragen waarop sociaal wenselijk geantwoord wordt. Stel begrijpelijke vragen: - Gebruik de actieve vorm. - Gebruik enkelvoudige zinnen (dus geen bijzinnen). - Formuleer je vragen zo concreet mogelijk. - Stem je woordkeus af op je gesprekspartner. 2.8 Vraagstelling diepte-interviews De diepte-interviews worden afgenomen bij de verschillende contactpersonen die gerelateerd zijn aan de 5 O s. Er zijn drie verschillende vormen persoonlijke interviews, binnen dit onderzoek wordt gebruik gemaakt van een half-gestructureerd interview: Bij dit type interviews er wel een vragenlijst, maar er is ruimte voor de eigen inbreng van de respondent. De onderzoeker stelt zich flexibel op en speelt in op de situatie (Verhoeven N., 2011). Het uitgangspunt is de realisatie van het Living Lab Groningen Airport Eelde in het KLS gebouw op het terrein van het vliegveld. Op de volgende pagina is een format voor de interviews opgesteld met daarin een korte introductie van het onderwerp en de interviewvragen die gesteld worden: Format diepte-interview Datum: Tijd: Locatie: Geinterviewde: Context/informatie voor geïnterviewde De provincie Drenthe, de gemeente Tynaarlo en de Hanzehogeschool Groningen hebben op dinsdag 17 februari een intentieverklaring ondertekend waarin de drie organisaties samen het Living Lab Groningen Airport Eelde oprichten. Het Living Lab Groningen Airport Eelde is een broedplaats voor innovatie en (kennis)ontwikkeling. Verschillende partijen vanuit de vijf O s - overheid, onderzoek, onderwijs, ondernemers en omgeving - werken er als gelijkwaardige partners samen aan innovatieve oplossingen, experimenten en opgaven in de ruimtelijke en economische context van Groningen Airport Eelde. Op dit moment zijn wij (als vierdejaars studenten Facility Management) bezig met een afstudeeropdracht in het kader van het Living Lab Groningen Airport Eelde. De afstudeeropdracht wordt uitgevoerd vanuit het Kenniscentrum NoorderRuimte. Uiteindelijk zal een adviesrapport worden opgesteld met betrekking tot de inrichting van huisvesting van dit Living Lab Groningen Airport Eelde. Aangezien u één van de betrokken partijen bent die in toekomst hoogstwaarschijnlijk gebruik gaat maken van de huisvesting, zouden wij graag uw wensen en eisen ten opzichte van deze inrichting in kaart willen brengen tijdens dit diepte- interview. Het doel van het interview is dus het ik kaart brengen van uw wensen en eisen ten opzichte van de inrichting van het Living Lab Groningen Airport Eelde. 21

78 Het interview zal ongeveer een uur duren. Is het voor u oké dat we een geluidsopname van het interview maken, zo kunnen we het nog eens naluisteren en kunnen gebruiken voor de analyse en verwerking van de resulaten? Verder zal alle informatie die wordt verkregen middels dit interview als vertrouwelijke informatie worden gezien. Het zal dus niet voor andere doeleinden dat dit onderzoek worden gebruikt. Het interview bestaat uit drie delen: twee algemene vragen, een aantal vragen over de fysieke inrichting en een aantal vragen over de beleving van de inrichting. Onder fysieke inrichting wordt verstaan: De objecten die daadwerkelijk aanwezig zijn binnen het kantoor Onder beleving wordt verstaan: De ervaring en interpretatie van de inrichting Interviewvragen Algemeen 1. Kunt u uzelf kort introduceren? a. Naam b. Leeftijd c. Uw relatie met het Living Lab 2. Hoe ziet uw huidige werkplek eruit? 3. Hoe ziet uw ideale werkplek eruit? Fysieke inrichting 4. Wat voor beeld van de fysieke inrichting komt er het eerst in u op als u aan het LLGAE denkt? 5. Met wie denkt u samen te werken binnen het LLGAE? (als gekeken wordt naar de 5 O s) 6. Wat voor werkzaamheden denkt u uit te kunnen voeren in het LLGAE? 7. Welke behoeftes heeft u naast uw werkzaamheden op een werkplek/kantoor? In de pauzes bijvoorbeeld? 8. Welke eisen stelt u aan uw fysieke werkplek? 9. Welke wensen heeft u met betrekking tot uw fysieke werkplek? 10. Welke eisen stelt u aan de fysieke inrichting binnen het LLGAE? 11. Welke wensen heeft u in het kader van de fysieke inrichting binnen het LLGAE? 12. In hoeverre speelt duurzaamheid voor u een rol bij de fysieke inrichting? Beleving inrichting 13. Hoe zou u beleving definiëren? 14. Vindt u beleving belangrijk met betrekking tot uw werkplek? Zo ja, waarom? 15. Heeft op het moment een plek waar de beleving optimaal is? Zo ja, wat voor plek is dat en waarom is hier de beleving optimaal? 16. Wat voor beleving zou u graag ervaren binnen het LLGAE? 17. In wat voor werkomgeving werkt u het liefst in het kader van kleur, lichtinval & uitzicht? 18. Wat moet volgens u het LLGAE uitstralen? 19. Wat voor gevoel kan het LLGAE bij u naar boven halen, als u daar bent? 20. In hoeverre speelt duurzaamheid voor u een rol bij de beleving van de inrichting? 22

79 3. Theoretische achtergronden Het kwalitatief onderzoek bestaat onder andere uit literatuuronderzoek. Deze literatuur is onder te verdelen in theoretische achtergronden vanuit het vakgebied FM en literatuur met betrekking tot Workspace Design. De theorieën die vanuit het vakgebied FM aan bod komen, worden in dit hoofdstuk duidelijk beschreven. 3.1 Analyse huidige situatie Om de huidige situatie van het LLGAE goed in kaart te kunnen brengen, worden de volgende analyses toegepast: 7-S model (mirco-niveau) Het 7-s model wordt gebruikt om de kwaliteit van interne processen binnen een organisatie in kaart te brengen. Het is dus een interne analyse waarbij de harde en de zachte kant van een organisatie worden beschreven. Het model wordt het 7-S model genoemd, omdat alle factoren waarmee een organisatie te maken heeft, ondergebracht zijn in de woorden die met de S beginnen (Mulders, 2010): 1. Shared values 2. Strategy 3. Structuur 4. Systems 5. Style of management 6. Skills 7. Staff In de context van dit onderzoek wordt dit model gebruikt om een interne analyse te maken van de tot standkoming van het LLGAE. OCAI Het Organisational Culture Assessment Instrument model is bedacht door Quinn en Cameron (2011). Het model wordt gebruikt als onderzoeksmethode om de cultuur en de interne organisatie in kaart te brengen. Er wordt onderscheid gemaakt in: 1. Familiecultuur 2. Adhocratische cultuur 3. Hiërarchische cultuur 4. Marktcultuur Figuur 6: OCAI-model Kleurentheorie De Caluwé & Vermaak Daarnaast is de kleurentheorie van de Caluwé & Vermaak (2006) toegepast op het LLGAE om haar manier van denken in kaart te brengen. Op de volgende pagina een overzicht van alle kleuren en kenmerken. 23

80 Figuur 7: Kleurentheorie De Caluwé & Vermaak Vijfkrachtenmodel Porter (macroniveau) Het doel van dit model is om inzicht te krijgen in de relaties tussen de vijf krachtenvelden binnen de branche waar de organisatie mee te maken heeft. Het LLGAE is net opgericht, dus valt waarschijnlijk nog niet binnen één bepaalde branche. Daarom is het wel van belang om te bekijken in welke verschillende branches het LLGAE opereert en hoe de relatie is ten opzichte van de vijf krachtenvelden. Figuur : Figuur 8: Vijfkrachtenmodel Porter DESTEP analyse (mesoniveau) De DESTEP analyse is een externe analyse met betrekking tot de demografische, economische, sociale, technologische, ecologische en politieke ontwikkelingen rond de organisatie. Voor het LLGAE is het van belang om in kaart te brengen wat voor invloeden deze factoren hebben op de inrichting van de huisvesting. Stakeholdermanagement Volgens Freeman is een stakeholder (Mulders, 2010): Ieder individu of groepen van individuen die de organisatie kan beïnvloeden of door de organisatie-activiteiten beïnvloed kan worden. Vooral binnen dit onderzoek zijn stakeholders belangrijk. In paragraaf 1.7 zijn de belangrijkste stakeholders al genoemd. Maar hoever staan deze stakeholders van elkaar af? Wat voor invloed heeft de stakeholder op de organisatie van het LLGAE? Dit zijn vragen die beantwoord worden middels een stakeholderanalyse. Daarnaast kan er een visualisatie van de stakeholders gemaakt worden om een goed stakeholderoverzicht te verkrijgen. 24

81 3.2 Onderzoeksopzet Voor het onderzoeksplan zijn de volgende modellen gebruikt: Tien Stappenplan Het Tien Stappenplan is gedeeltelijk gebruikt voor het afstudeerplan, namelijk t/m stap 5. Met behulp van het Tien Stappenplan kan de adviseur een gedegen en onderbouwd plan neerleggen waarmee de onderneming het betreffende project en de daarin geformuleerde doelstellingen daadwerkelijk kan realiseren (Mulders, 2010). Model 5 P s Een facility manager werkt in het kader van de 5 P s van People, Place, Process, Planet en Prosperity. Dit is vastgelegd in het opleidingsprofiel Facility Manager door het LOOFD. Figuur 9: Integraal model FM Het model zoals bovenstaand is weergegeven, wordt als volgt beschreven (LOOFD, 2012): People, Process, Place + Technology staan voor de traditionele aandachtsgebieden, taken en verantwoordelijkheden van de facility manager (zie de definitie van FM van IFMA); de centrale positie van People de eigenheid van de Nederlandse zienswijze van FM weergeeft (de mens centraal, dienstverlening, hospitality, klantbeleving, etc.); Prosperity zowel geldt voor de facility manager, die deel uitmaakt van een moederorganisatie, als voor de externe, commerciële markt van facilitaire aanbieders (winststreven, welvaart-/welzijn beginsel, ondernemerschap); Planet staat voor Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen en Duurzaamheid (inkoopbeleid, duurzame bouwmaterialen, groene energie, etc.); toegevoegde waarde ontstaat door de verbinding en onderlinge verwevenheid van de vijf P s. Binnen dit onderzoek worden de 4 P s van People, Place, Process en Planet, gekoppeld aan de vraagstelling. Op deze manier kan het uiteindelijke advies vanuit de verschillende perspectieven als facility manager worden benaderd waardoor een bruikbaar het compleet gegenereerd kan worden. Deze weerspiegelt de aandachtsgebieden van de facility manager en dus ook haar competenties. Onderzoeksmethoden Hierbij gaat het om het onderzoeksproces- ui. Deze geeft een kader aan waarin onderzoek uitgevoerd wordt: systematisch en leidend naar een bepaald doel (Mulders, 2010). 25

82 Figuur 10: Onderzoeks-ui 3.3 Benchmark Om een goede analyse te kunnen maken van de organisaties die bezocht worden voor de benchmark, zijn de volgende modellen gebruikt: SWOT analyse Binnen een organisatie is het goed om te kijken waar de sterktes, zwaktes, kansen en bedreigingen liggen. Op die manier kunnen bijvoorbeeld kansen worden benut en zwakten worden ingeperkt. Dit is precies de bedoeling van een SWOT analyse: Strengths, Weakness, Opportunity, Threat Figuur 11: SWOT-analyse Confrontatiematrix De confrontatiematrix is een vervolg op de SWOT analyse. De SWOT analyse geeft in principe alleen een algemene strategie weer en de matrix gaat hierbij een stap verder. De gewogen opties worden geselecteerd en door middel van de score op de kruispunten wordt de organisatie duidelijk wat de belangrijkste opties zijn die tegen elkaar afgewogen kunnen worden in de beslissingstabel (Mulders, 2010). Figuur12: Confrontatiematrix 26

83 3.4 Analyse resultaten Voor de resulaten die uit de interviews, benchmark en het literatuuronderzoek komen is een goede analyse noodzakelijk. Bij deze analyse wordt gebruik gemaakt van de volgende hulpmodellen: Relatiediagram In dit diagram wordt de belangrijkheid van verschillende aspecten bepaald. Voor dit onderzoek gaat het bijvoorbeeld om de plaatsing van objecten of stakeholders binnen de inrichting van het KLS gebouw. Figuur 13: Relatiediagram Vlekkenplan Hierbij wordt de indeling van de inrichting schematisch weergegeven in vlekken. Figuur 14: Vlekkenplan 27

84 Bibliografie ARBO Vakbase. (2015, april 24). Indeling van het kantoor. Opgeroepen op mei 20, 2015, van ARBO Vakbase: ARBO Vakbase. (2015, april 24). Ruimtetypen. Opgeroepen op mei 20, 2015, van ARBO Vakbase: Borg, v. d. (2011). Herbestemming KLS Eelde. Groningen: Hanzehogeschool Groningen. Broeksma, P. (2013). Living Lab Groningen Airport Eelde. Groningen: Philip Broeksma. Gritt, R. (2008). Projectmanagement. Groningen: Noordhoff Uitgevers. LOOFD. (2012). Landelijk Facility Management Competentieprofiel. Opgeroepen op maart 5, 2015, van _2/courses/fmv cst/2012-4%20FM%20landelijke%20opleidingsprofiel%20definitief%202012%20versie%201.1%20PDF. pdf Mulders, M. (2010). 101 Management Modellen. Groningen/Houten: Noorhoff Uitgevers. Pleunis, M. &. (2006). Facility Management. Alpen a/d Rijn: Kluwer. RUG, faculteit der Letteren. (2012, 10 29). Gesprekstechnieken. Opgeroepen op 04 15, 2015, van RUG: Scheijndel, v. P. (2008). Succesvolle kantoorhuisvesting. Den Haag: Sdu Uitgevers. Verhoeven. (2011). Wat is onderzoek? Den haag: Boom Lemma Uitgevers. Verhoeven, N. (2011). Wat is Onderzoek. Den Haag: Boom Lemma Uitgevers. 28

85 29

86 Bijlage 2 Plattegronden bijgebouw A In de bijlage zijn drie plattegronden weergegeven: de aanzichten, de doorsneden en de plattegronden van begane grond en eerste verdieping. 30

87 Aanzichten gebouw A 31

88 Doorsneden gebouw A 32

89 Plattegronden gebouw A 33

90 Bijlage 3 Uitwerkingen Theoretisch kader Deze bijlage bestaat uit vier hoofdstukken: kantoorconcepten, ruimtetypen, zon/helderheidswerende systemen en eisen van het kantoormeubilair. 34

91 1. Kantoorconcepten (ARBO Vakbase, 2015) De ontwikkeling van inrichtings- of kantoorconcepten is de laatste jaren sterk toegenomen. Zo wordt er in het Arbo-Informatieblad nr. 7 gesproken over: kamerkantoor (cellenkantoor), open kantoor (kantoortuin), groepskantoor (met en zonder wisselwerkplekken), kloosterkantoor, combikantoor, hotelkantoor en leankantoor. Eenduidige definities voor de verschillende concepten zijn er niet. Onderstaand is een beknopte beschrijving van enkele veel voorkomende concepten gegeven. Figuur 15: Voorbeeld van een plattegrond van een kamer- of cellenkantoor Kamer- /cellenkantoor In dit traditionele kantoor liggen de kamers aan de gevels. De kamers zijn meestal twee, soms drie traveeën breed en worden door één, twee en drie personen gebruikt. De kamerstructuur garandeert aanzien, privacy en concentratie. Mogelijkheden voor sociale controle en communicatie zijn gering. De kamers zijn voorzien van standaardwerkplekken, persoonlijke kasten en soms een mogelijkheid voor overleg. Zie Figuur voorbeeld van een plattegrond van een kamer- of cellenkantoor. Kantoortuin De kantoortuin wordt gekenmerkt door grote ruimten, zonder duidelijke gangstructuur, waardoor de ruimte flexibel is in te delen. De open structuur zorgt voor eenheid en (on)gewenste sociale controle. Status, privacy, persoonlijke wensen en concentratie spelen geen rol. De werkplekken zijn vrijwel identiek en kasten zijn gemeenschappelijk. Team-/groepskantoor Een teamkantoor is opgebouwd uit kleine zelfstandige units, gesitueerd langs een gang met een open structuur. Binnen een unit werken organisatorische eenheden met een eigen takenpakket. Er is aandacht besteed aan werkrelaties en de sociale band tussen medewerkers in een team. Een unit bestaat uit vier tot acht standaardwerkplekken, met een mogelijkheid voor overleg. Concentratie en privacy zijn gewaarborgd. Kasten zijn voor gemeenschappelijk teamgebruik. Teamleiders hebben eventueel een eigen kamer, ook te gebruiken voor concentratiewerk. Zie Figuur Voorbeeld van een plattegrond van een team- of groepskantoor. 35

92 Figuur 16: Voorbeeld van een plattegrond van een team- of groepskantoor Cocon/combikantoor Het coconkantoor (afgeleid van de termen communicatie en concentratie; ook wel combikantoor genoemd) bestaat uit een reeks kleinschalige kantoorunits, collectieve faciliteiten en een open, brede verbindingsstraat. De sterk variërende werkplekken zijn gericht op ondersteuning van verschillende werkzaamheden. Dit betekent dat medewerkers niet één vaste werkplek hebben. In de straat worden werkzaamheden verricht die minder concentratie of veelvuldig overleg vergen. De kleine units (cockpits) zijn bedoeld voor concentratie en privacy. De kasten zijn deels persoonlijk en deels algemeen (zie Figuur Voorbeeld van een plattegrond van een coconkantoor). Figuur 17: Voorbeeld van een plattegrond van een coconkantoor en kloosterkantoor Kloosterkantoor Dit concept bestaat uit een open kantoor met daaromheen cellen voor geconcentreerd werk, overleg of telefoneren. De cellen zijn te reserveren voor alle gebruikers van het open kantoor (Figuur 3 is een voorbeeld van een plattegrond van een kloosterkantoor). 36

93 Leankantoor Het lean-office bestaat uit een dynamisch geheel van ruimtes met ieder een eigen karakter. Medewerkers hebben geen eigen werkplek meer en bewegen zich voortdurend vrij tussen de ruimtes. De ruimtes herbergen werkplekken die zijn afgestemd op een scala aan verschillende activiteiten. Communicatie gaat efficiënt, men is bereikbaar per mobiele telefoon en werkt hoofdzakelijk met laptops. De kantoorwerkplek bestaat uit een mobiele telefoon en een laptopcomputer die thuis, bij een klant, onderweg of in een hotelkantoor gebruikt worden. Groepskantoor met wisselwerkplekken Dit concept wordt toegepast bij organisaties met veel buitendienstmedewerkers. Deze komen vaak één dag in de week naar kantoor voor overleg, telefoneren en rapporten uitwerken. Ook wordt er vaak op kantoor getelefoneerd om afspraken voor de rest van de week te maken. Dit kantoorconcept voorziet in wisselwerkplekken voor de buitendienstmedewerkers en een groepswerkplek voor de andere medewerkers. Hotelkantoor In dit concept worden alleen kantoorfaciliteiten verhuurd per werkplek of per korte tijdseenheden. Het hotelkantoor levert huisvesting op individueel niveau, terwijl klassieke kantoren huisvesting voor organisaties leveren. De hotelkantoren worden voornamelijk gebruikt voor tijdelijke huisvesting. 37

94 2. Ruimtetypen (ARBO Vakbase, 2015) In samenwerking met de Rijksgebouwendienst heeft het Center for People and Buildings (CfPB) de veel voorkomende ruimtetypen in een modern kantoorconcept geclassificeerd (Werkplekwijzer, 2013). Daarbij is een onderverdeling gemaakt tussen de volgende werkplekken, overlegplekken en faciliteiten. Werkplekken Overlegplekken Faciliteiten Open Werkplek Kleine overlegplek Entree Halfopen werkplek Grote overlegplek Wachtruimte Eenpersoonsruimte Kleine vergaderruimte Receptie Gedeelde ruimte Grote vergaderruimte Restaurant/café Project- of teamruimte Brainstormruimte Pantry Callcenterplek Videoconferencingruimte Persoonlijke opslag Cockpit Werkarchief Loungewerkplek Bibliotheek Aanlandplek Printerruimte Samenwerkplek Rookruimte Telefoonplek Gamesroom Concentratieruimte Verkeersruimte Tabel : Onderverdeling werkplekken, overlegplekken en faciliteiten Het doel van deze classificatie is om de communicatie te verbeteren bij de uitwerking van een kantoorconcept. Bijkomende positieve effecten is de snelheid waarmee het concept kan worden opgesteld en aangepast. Het geeft de mogelijkheid om huisvestingsdoelstellingen te verbinden aan mogelijke ruimtelijke oplossingen. Daarnaast expliciteert de classificatie van ruimtetypen bestaande kennis erover ruimtetypen. 38

95 De verschillende werkplekken zijn op de volgende pagina nader toegelicht (Veldoen, 2005, p ). Figuur 18: Soorten werkplekken 1 Figuur 19: Soorten werkplekken 2 39

96 Figuur 20: Soorten werkplekken 3&4 40

97 Figuur 21: Soorten werkplekken 4 41

98 3. Zon/helderheidswerende systemen Tabel 22: Overzicht eigenschappen zon/helderheidswerende systemen (Scheijndel & Horsten, 2008, p.208) 42

99 4. Eisen kantoormeubilair Nederlandse Praktijk Richtlijn NPR-1813 NEN-EN 1335 is een Europese norm voor kantoorstoelen. Deze norm zegt iets over de maatvoering en instelbaarheid van de bureaustoel. In Nederland zijn de maatverschillen tussen mensen onderling echter wel heel extreem. Daarom moet de maatvoering en instelbaarheid hieraan worden aangepast. Om dit probleem te ondervangen is een extra praktijkrichtlijn gemaakt, de NPR Volgens de Nederlandse normcommissie is de NPR 1813 een handvat voor inkopers, facilitair managers, Arboadviseurs en ergonomen. Met deze maatvoering kunnen kantoorstoelen dan voor ca. 95% van de Nederlandse beroepsbevolking voor een goede en veilige ondersteuning zorgen. Volgens de commissie kan de NPR 1813 dan ook gezien worden als het maatvoering s programma van eisen voor stoelen voor het Nederlandse bedrijfsleven. Deze NPR geeft toelichting op en aanwijzingen voor het verantwoord gebruik van de NEN-EN 1335, NEN-EN 527, NEN 2441 en NEN 2449 behandelde kantoormeubelen. De Praktijkrichtlijn NPR 1813 is een toelichting op genoemde normen en heeft tot doel aan te geven op welke wijze 'goed zitten' en 'verantwoord staan' bij het kantoorwerk kan worden uitgevoerd. Een ergonomische stoel voldoet aan de volgende eisen: -de zithoogte is verstelbaar van 41 tot 55 cm; -de zitting is vlak, minimaal 40 cm breed en 44 cm diep en heeft een verstelbare hellingshoek van -7 tot 3 graden, vast te zetten op een hoek van -3 graden; -de voor- en achterzijde van de zitting en de boven- en onderzijde van de rugleuning zijn afgerond; -de zitdiepte is verstelbaar van 38 tot 48 cm; -de voorzijde van de rugleuning is vloeiend, zonder knikken of hoeken met een horizontale straal van 40 cm of meer; -de breedte van de rugleuning is minimaal 36 en maximaal 46 cm, de lengte minimaal 37 cm; -de lendensteun is verstelbaar in hoogte: het middelpunt van de steun is tenminste verstelbaar tussen 17 en 23 cm boven de zitting; -de armsteun heeft een verstelbare hoogte van 20 tot 30 cm en is minimaal 5 cm breed en 20 cm lang; -de afstand tussen de armsteunen is instelbaar tussen 36 en 51 cm; -de afstand van de voorzijde van de armsteun tot de voorzijde van de zitting is minimaal 20 cm; -het onderstel heeft 5 zwenkwielen en is draaibaar; -de afstand tussen de draai as en de vloer is minimaal 2 cm; -de stoel is veilig en stabiel en heeft geen scherpe of uitstekende delen. Een kantoortafel die voldoet aan de volgende eisen: -het werkblad is minimaal 120 cm breed x 80 cm diep; -de voorzijde heeft een (bijna) recht aanzitdeel van ten minste 65 cm breed; -de hoogte is eenvoudig instelbaar tussen 62 en 85 cm (oudere tafels mogen instelbaar zijn tussen 62 en 82 cm); -het bovenblad is licht maar niet wit, krasvast en mat (niet spiegelend); -er is veel vrije knieruime onder de tafel: tenminste 65 cm diep; -bij de voeten is de vrije ruimte 80 cm diep; -het tafelblad is inclusief de draagconstructie aan de voorzijde niet dikker dan 5 cm. 43

100 -een goed functionerend beeldscherm dat draaibaar, kantelbaar en in hoogte verstelbaar is en voldoende formaat heeft voor de afbeelding van de gelijktijdig benodigde informatie op het scherm; -goed functionerende (mini)toetsenbord en standaardmuis voor gegevensinvoer; -een voetensteunvlak als de medewerker dat wenst. De voetensteun is tenminste 30 x 40 cm groot en in hoogte en hellingshoek instelbaar. 44

101 45

102 Bijlage 4 Uitgewerkte interviews Er zijn tien interviews afgenomen. Ieder interview is in een transcript uitgewerkt. In deze bijlagen zijn de transcripten onder elkaar, op volgorde van datum, weergegeven. De woorden met een grijze markering in de interviews zijn bruikbare uitkomsten die zijn opgenomen in de uitkomstentabel. 46

103 Diepte-interview 1 Inrichting Living Lab Groningen Airport Eelde Datum 14 april 2015 Tijd 11:00 uur Locatie Airside room Vliegveld Eelde Participant Bate Boschma ONDERWIJS I P = intervieuwer = participant ALGEMEEN Vraag 1 I Kunt u uzelf kort introduceren? Uw naam, leeftijd en uw relatie met het Living Lab. P Mijn naam is Bate Boschma. Ik ben docent en docentonderzoeker bij het Kenniscentrum NoorderRuimte en ik ben ook projectfarmer. Mijn betrokkenheid bij het Living Lab is ontstaan door de studie die ik doe. Dat is een masterstudie. Je kunt het beter Educational Theory noemen, niet omdat het Engels is, maar omdat het de theorie achter onderwijs en onderzoek betreft, dus wat voor dingen er spelen. Het thema van mijn onderzoek is het verbeteren van de praktijk van onderzoek. I En wat voor docentachtergrond heeft u? P Bouwkunde, en daar gaat weer een andere achtergrond aan vooraf, bijna twee jaar geleden heb ik bij 2 architectenbureau s gewerkt als projectleider. I En uw leeftijd? P Mijn leeftijd is 56. Vraag 2 I Hoe ziet uw huidige werkplek eruit? P Het is een flexplek, dus ik hop van de ene na de andere plek. En ik stwitch tussen de plekken bij het kenniscentrum en bij bouwkunde. Dat ziet eruit als een kantooromgeving of kamer met 4/5 docenten. Die gebruik je als je moet communiceren op school, omdat ik mijn studie en onderzoeken doe en projectvormingstaken. Dus je loopt van het ene naar het andere. Dat heeft ook consequenties voor je werk. I Zoals? P Ik werk ook wel thuis, dus je komt op school als er overleg is, als er vergaderingen zijn en dergelijke. I Dus als u zelfstandig aan het werk bent, dan doet u dat thuis? P Eigenlijk wel ja, want dan trek je jezelf terug in de rust waardoor je stappen kunt maken. Schrijfwerk bijvoorbeeld. Vraag 3 I Hoe ziet uw ideale werkplek eruit? P Ja dat is wel een hele brede vraag. Dat zit hem denk ik niet zozeer in de fysieke omgeving, alswel de mentale omgeving. I Misschien de beleving? P Nou niet de beleving, maar de mentale omgeving. En daar bedoel ik mee dat je de organisatorische vrijheid hebt om te kiezen waar je gaat zitten. Hetzij thuis, hetzij op je werk, met goede voorzieningen. Dus dat betekent dat het belang van beleving en de fysieke kleuren ook minder zijn voor mij. Dus de managementkant, ik denk dat dat wel een belangrijke rol speelt. I Dus als ik het goed begrijp zegt u dat de mentale omgeving in evenwicht moet zijn? P Mentaal gefaciliteerd zijn in het werken, dus dat betekent vrijheid in het kiezen waar je gaat zitten. Thuis werken is daar dan een onderdeel van. Als het nodig is zit je op het kenniscentrum en als het nodig is zit je ergen anders. I Dus voor u is de ideale werkplek, de vrijheid om te kiezen waar je gaat zitten. P Ja inderdaad. 47

104 FYSIEKE INRICHTING Vraag 4 I Wat voor beeld van de fysieke inrichting komt er het eerst in u op als u aan het LLGAE denkt? P Het beeld eigenlijk zoals wij hier bij elkaar zitten. Maar dan met representanten van de 5 O s, dat is mijn ideaalbeeld. Philip zit hier omdat hij jullie opdrachtgever is, BOEi zit hier omdat het ook een opdrachtgever is, iemand van de gemeente en iemand van de provincie omdat ze er beleid op willen maken. Dus die mensen zitten hier allemaal aan tafel. En dat is mijn beeld als het om het Living Lab gaat. Dus een praktische metafoor, en als je dan alle studentenonderzoeken bij elkaar voegt, dan heb je een broedplaats en een leergemeenschap. I Hoe ziet dat er dan fysiek uit? P Als je het hebt over het beeld dan zie ik een informele sfeer; ik ga nu even koffie halen, ik ga nu naar de wc, ik laat je even een plaatje zien. Maar ik heb ook een hoekje waar je administratie kunt doen. Dus er zijn wel verschillende typen werkplekken in mijn beeld. Vraag 5 I Met wie denkt u samen te werken binnen het LLGAE? (als gekeken wordt naar de 5 O s) P Studenten, die noem ik altijd als eerst. Dat is voor mij erg belangrijk. Je wordt veel meer gelijkwaardig. Voorbeeld een pedagoog die voor de klas staat en op een andere manier les gaat geven. Dus niet zeggen wat je moet doen, maar meer inspelen op kennis. Je komt veel meer op speaking terms, dus hetzelfde gesprek en hetzelfde level. Je maakt een positieve iteratie mee van jullie weten iets en wij weten iets en dat breng je samen. In elkaars rollen versterk je elkaar. I Even terug naar de vraag, wie nog meer bijvoorbeeld? P Ook belanghebbenden, dan k om je weer naar die 5 O s. Maar ik denk dat je O van onderwijs niet FM is, maar ook bouwkunde, vastgoed en dergelijke. Grensoverschrijdelijk van je eigen opleiding is ook een punt, want er zijn nogal wat schotten tussen verschillende opleidingen en het kenniscentrum. I Dus dat er bepaalde opleidingen niet bij betrokken zijn? Of hoe bedoelt u dat? P Ze zijn wel betrokken, maar er zitten allemaal strategische achtergronden in om wel of niet mee te doen, of wel of niet samen te werken. Terwijl ik zelf persoonlijk iemand ben die geen grenzen ziet en geen schotten. Ik zie alleen maar voordelen door samenwerking. En dat heeft soms ook gewoon met mensen te maken die dat grensoverschrijdende niet aan durven. Vraag 6 I Wat voor werkzaamheden denkt u uit te kunnen voeren in het LLGAE? P Coaching, kennis inbrengen, ervaring inbrengen, kennis en vaardigheden, brainstormen. I U noemde net al; s beantwoorden als u uzelf even terugtrekt? P Ja dat hoort er natuurlijk ook bij. Het accent ligt wel meer op samenwerken en verbinden. Bellen, presentatie geven, lezing houden, lezing beluisteren, intervisie, werkconferentie, vieringen, excursies. Ik denk ook proactief naar de omgeving toe. Bedrijven werven, dat is misschien buiten jullie gebied om, maar dat is zeker een toegevoegde waarde. Het Kenniscentrum is een community of learns en hier willen we een community of practice. Kennen jullie die termen? Het is een extra slag en je moet bedrijven interesseren om hier te komen. I Wat voor werkzaamheden zou u dan uitvoeren met die ondernemers? P Overleggen. Het is een bijeenkomst, je moet het op een of andere manier toch formaliseren. Brainstormen, excursie of een lezing. Vraag 7 I P I P I Welke behoeftes heeft u naast uw werkzaamheden op een werkplek/kantoor? In de pauzes bijvoorbeeld? Ik heb niet zo heel veel wensen. Dit is wel best persoonlijk zo. Als er een koffieautomaat is, zou dat wel fijn zijn. Dat geeft een informele wandelgangensfeer. Wandelgangenoverleg, dat is informeel leren, daar kun je heel veel mee doen. En als u denkt aan sport bijvoorbeeld of rust en eten/drinken? Nee, dat zou niet in mij opkomen. Er moeten wat minimale dingetjes zijn. Je moet een sfeer creëren wat het wandelgebeuren op gang brengt. Wat bedoelt u met het wandelgebeuren? 48

105 P I P Wanneer er lezing is, in de wandelgangen koffie of een borrel ofzo. Dan vallen de besluiten en contracten zegmaar. Ja zo gebeuren die dingen wel. Als je dat wat groter maakt. Verder geen behoeftes dus? Zoals thuis misschien? Haha, zo gezellig als thuis wordt het natuurlijk niet hier. Dat heeft ook geen zin om daar een bank of wat dan ook neer te zetten. Vraag 8 I Welke eisen stelt u aan uw fysieke werkomgeving? P Dat werkt anders, het is niet dat ik eisen stel. Het laatste architectenbureau waar ik werkte, daar was een sfeer. Vooral het verschil tussen vloerbedekking en Linoleum. Dat is zo n groot verschil, het werkt echt anders. Maar dat kan ook persoonlijk zijn. Die linoleumgangen in de Van Dorenveste vind ik verschrikkelijk, maar het is wel goed te onderhouden natuurlijk. Dit soort uitzichten ook (in Airsightroom van GAE), je kunt je niet voorstellen wat voor goede beleving dat geeft. I Ik vroeg eigenlijk naar de fysieke werkomgeving, dus een stoel, bureau of technologie? P Praktisch bureau, flexplekken. Dat je je even terug kunt trekken. Een goede vergaderruimte en dat je gasten iets kunt bieden. Gewoon goed, chique hoeft niet, maar wel representatief. Openheid en transparantie die het werkend leren uitstraalt, dus die aan de visie en missie recht doet. Vraag 9 I Welke wensen heeft u met betrekking tot uw fysieke werkomgeving? P Nou als je het mij vraagt dan is tot een bepaalde hoogte een luxe van de plek wel prettig. En dan minder voor mezelf, maar voor de gemeenschap. I Wat bedoelt u precies met luxe? P Nou vloerbedekking bijvoorbeeld, dit zijn nog tegels. Maar dat is puur persoonlijk denk ik. Een beetje de zakelijke sfeer laten zien. Het geluid is ook belangrijk. Er moet een intieme samenwerkingssfeer ontstaan en het moet recht doen aan wat we daar bespreken. Vraag 10 I Welke wensen eisen stelt u aan de fysieke inrichting binnen het LLGAE? P Het is moeilijk daar vooruit over na te denken. Je hebt op het kenniscentrum nu diverse plekken. Een indeling in typen overleg, persoonlijke individuele plekken, stilteplek. Een paar overlegplekken zodat je een beetje kunt kiezen, ik zie ook een paar ateliers voor me. Presentatieruimtes met een flipover. Vraag 11 I In hoeverre speelt duurzaamheid voor u een rol bij de fysieke inrichting? P Qua materialen bedoel je dan? I Is het belangrijk dat daar rekening mee gehouden wordt? P Ja zeker. Zonnepanelen, duurzaam opwekken, daar zit ik zelf heel erg in. Dat vind ik heel nuttig. Thuis heb ik ook panelen op het dak, dus dan zit ik per jaar bijna op 0 hoor. Duurzame energiebronnen, duurzame materialen, maar ook duurzaam in mentaal opzicht. De manier waarop je je werkplek inricht en dit ten opzichte van elkaar doet. En wat ik hiermee bedoel snap ik zelf ook niet helemaal haha. I Bedoelt u dat de manier van inrichten per werkplek verschilt en dat dat dan weer invloed op elkaar heeft? P Ja, maar daar kan ik zelf de vinger niet achter krijgen, dus dit kun je vergeten. I En waarom vindt u die zonnepanelen belangrijk bijvoorbeeld? P Nou dat ze energie besparen en ook de uitstraling dat je een living lab hebt. Bijvoorbeeld hier in Eelde moet alles duurzaam zijn. Eigenlijk moet je ernaar streven om energieneutraal te zijn. Er komt hier straks een heel groot zonnepark met duizenden zonnepanelen. I Dus ook als verantwoording naar de omgeving? P Ja inderdaad en als uitstraling. Maar ik denk ook duurzaam in goedkoper. Tweedehands stoelen bijvoorbeeld. Dan niet op die representatieve plekken. Voorbeeld collega die bouwkeet van zijn kantoor gemaakt van gebruikte materialen. Bepaalde dingen kunnen gewoon heel goedkoop. Ikea bijvoorbeeld, maar het moet wel goed zitten. I Want u noemde net ook wel dat er dan een bepaalde luxe in moet zitten? P Meer op die representatieve plekken. De discussie over verstelbare werkbladen ben ik gestopt. Echt waar, weg ermee. Zo zit ik een beetje in elkaar. Doe gewoon, een beetje de stoel omhoog. Thuis zit ik 49

106 op een rieten stoel te werken de hele dag, dus eigenlijk ongezond. Maar het zit prima. Sporten maakt het dan weer een beetje goed. BELEVING INRICHTING Vraag 12 I Hoe zou u beleving definiëren? P Dat is een mooie open vraag. Daar zit zoveel ruimte, dat is eigenlijk niet te pakken te krijgen. Als ik even terug kom op die stilteplekken, dan zit die collega daar en dan is de hele ruimte van hem omdat hij sst zegt. Dat is een beleving die ik niet leuk vind. Dus het heeft heel erg met mensen te maken. I En als u hier om zich heen kijkt, wat is de beleving hier? P Dit is geweldig. En of je nou chique stoelen of tweedehands stoelen neerzet, het maakt bijna niet uit. Is dat een antwoord? Beleving heeft heel erg met mensen te maken vind ik. I Als je je prettig voelt, welke beleving hoort daarbij? Veel licht of weinig licht bijvoorbeeld? P Dat speelt voor mij veel minder een rol. De mensen zijn voor mijn belangrijk. I Dus voor u gaat het erom dat de beleving met de mensen en de sfeer goed is? P Ja. Vanmiddag heb ik weer op school gewerkt. Daar heb je een vijfpersoonskamer, een collega wilde het licht niet aan hebben en het was er rommelig. In het living lab moet het niet te rommelig zijn, maar ook zeker niet te netjes. Ik zit thuis bijvoorbeeld te werken met een grote boekenkast achter mij en ik kan naar buiten kijken, dat is wel heel prettig. Vraag 13 I Vindt u beleving belangrijk met betrekking tot uw werkplek? Zo ja, waarom? P Ik dat dit is het is; ik heb niets met status, maar als je gewaardeerd wordt en erkend wordt op je plek, dan wordt het heel erg anders. Dus heeft toch weer heel erg met mensen te maken. Vraag 14 I Heeft u op het moment een plek waar de beleving optimaal is? Zo ja, wat voor plek is dat en waarom is hier de beleving optimaal? P Rust en niet gestoord worden. Dat heeft ermee te maken. Je eigen planning kiezen, maar dat kan ook een nadeel hebben. Dat is wel een moeilijke, beleving. I Ja het is natuurlijk niet tastbaar, het is een gevoel erbij, hoe u het bekijkt. P Het kan soms heel overdreven zijn bij kantoren. Ronde tafel als overlegtafel vind ik geweldig! Die kwam ik tegen in provinciehuis Drenthe. Vraag 15 I Wat voor beleving zou u graag ervaren binnen het LLGAE? Bijvoorbeeld als u binnenkomt, als u zit of de entree? P Tweedehands omgeving waar gewerkt wordt en waar kennis wordt gedeeld en ontwikkeld. I Ik doel vooral op die kant van de beleving. Je hebt natuurlijk een verschil tussen beleving en uitstraling. Wat voor beleving wilt u bij het living lab ervaren? P Innovatie, broedplaatsachtige omgeving, stapel boeken. Dat iemand bijna verstopt zit tussen de boeken. Dat geeft voor mij een soort beleving van: nou die man doet gewoon zijn ding. Vraag 16 I In wat voor werkomgeving werkt u het liefst in het kader van kleur, lichtinval & uitzicht? Het is hier bijvoorbeeld heel grijs, er zit weinig kleur in, het is heel mat en schoon. P Ik vind het een saaie vraag, maar niet omdat de vraag slecht is, want het is een hele goede vraag. Maar voor mij ligt het op een heel ander vlak, die beleving. De kleuren maakt me niet uit, maar als ik er toch een uitspraak over moet doen meer natuurlijke zachte kleuren. I Voor u valt dus de beleving meer onder hoe mensen zich gedragen? Dat de sfeer goed is. P Als ik merk dat iemand zich open opstelt, dan is het voor mij heel wat anders dan wanneer iemand heel gesloten is. Want dan kan er heel iets anders ontstaan. I Dus wat voor gevoel moet het werken binnen het LLGAE naar boven halen bij u? Hoe wilt u zich dan graag voelen? P Gewaardeerd, samenwerken en verbinden. 50

107 Vraag 17 I In hoeverre speelt duurzaamheid voor u een rol bij de beleving van de inrichting? Duurzaamheid kan zich uiten of laten zien? Moeten we duurzaamheid uitstralen? P Je mag het wel zien, windmolens en zonnepanelen op het dak. Fysiek zichtbaar, maar ook samenwerkingsvormen. De buurt kan er binnen lopen, dat zou heel mooi zijn. I Kijk, als u naar een industrie loopt dan is het allemaal grijs en CO2 uitstoot. Als we straks naar ons gebouw lopen, hoe zou u dat willen beleven? P Groen, open, transparant, gewoon (tweedehands stoelen). I Beleving is natuurlijk heel persoonlijk. Als ik u zo hoor staan mensen op één. P Als je dat gebouw daar ziet staan, het is een vierkant gebouw en ik weet hoe duur en moeilijk het is om een rond gebouw te maken. Dat straalt voor mij duurzaamheid uit. Rond is duurzaam. I Dus u geeft aan dat duurzaamheid wel geuit mag worden. P Ja klopt. Ik heb jullie vanochtend een stuk g d over de relatie van de fysieke leeromgeving als stimulerende factor voor leren. Ik weet dat dat een rol speelt. Welke dat zijn, is niet bekend. Maar de Hanze heeft hier wel wat over geschreven. Dat stuk zou ik jullie wel willen uitlenen. Gemeenschappelijkheid is een belangrijk woord. 51

108 Diepte-interview 2 Inrichting Living Lab Groningen Airport Eelde Datum 15 april Tijd 16:00 Locatie Kantoor Jacob van Ringen Participant Jacob van Ringen ONDERNEMER I P = interviewer = participant ALGEMEEN Vraag 1 I Kunt u uzelf kort introduceren? Uw naam, leeftijd en uw relatie met het Living Lab. P Ja de relatie met het living lab is er dus nog niet, strikt genomen. Maar ik vind dit wel een heel interessant initiatief. Maar het gebouw zelf hadden wij natuurlijk al langer in beeld om daar iets voor onszelf te gaan doen. Dat dat nog niet gebeurd is, ligt aan ingewikkelde eigendomsverhoudingen. Het gebied zelf is een onderdeel van een faillissement van een bedrijf, daarom kwamen de panden per direct beschikbaar. Pas de laatste paar maanden is daar wat beeld op gekomen. We hebben natuurlijk voor het gebouw zelf al allerlei plannen gemaakt. Het staat al driedimensionaal in de computer, ook zoals ik het hebben wil overigens. Toen kwam dit initiatief en dat is gewoon hartstikke leuk. Wij hebben als architectenbureau natuurlijk niet al die gebouwen nodig, dus het is heel leuk om daar een inspirerende omgeving van te maken met mensen die zich bezig houden met toerisme, onderzoek, kunst en dergelijke. Dus dat is leuk. En daarom hebben wij gezegd dat we wel doorgaan met het initiatief om daar iets te gaan doen. Nouja, voor de rest qua introductie. we zijn een relatief klein architectenbureau, zes á zeven man. We zijn vooral bezig op het kantelvlak tussen architectuur en stedenbouw en het landschap. Ook op het vliegveld Eelde hebben we de hele infrastructuur en de ruimtelijke ordening en hoe je met ruimtelijk ordening om gaat, in kaart gebracht. En dat is ook de reden dat we daar in Eelde deel van zijn. Vraag 2 I Hoe ziet uw huidige werkplek eruit? P Nou kijkt maar rond. Dus omschrijf dat maar. I Hoe omschrijft u het? P Het is gewoon een voormalig graanpakhuis, een monument, rond 1980 gebouwd. En geschikt gemaakt om een kantoor in te hebben, dit is rond 1995/1996 gebeurd. Overigens met instemming en enthousiasme van monumentenzorg, dit is eigenlijk de manier waarop ze dit het liefst zien. Dus de helderheid en het kunnen afzien aan het gebouw wat oud is. Zeker de laatste tijd heb ik te maken met het behoud van bepaald monumentaal erfgoed en dat je een houding aanneemt van respect, niet een heiligverklaring, maar hier een evenwicht in zoeken. Het is een deel van de levende maatschappij waarin we leven. Verder hebben we hier een hele prettige omgeving. Beneden de tekenkamers en boven de vergaderruimten. Vraag 3 I Hoe ziet uw ideale werkplek eruit? P Niet veel anders. Het is ongeveer hetzelfde. I Is er nog iets dat idealer kan? Of is dit echt perfect? P Als het gaat om beter, beter, dan denk ik meer aan parkeerruimte en dergelijke. Maar daar staat zoveel plezier in dit geval tegenover, dat weegt daar niet tegenop. FYSIEKE INRICHTING Vraag 4 I Wat voor beeld van de fysieke inrichting komt er het eerst in u op als u aan het LLGAE denkt? P Een dynamische en open werkstructuur, waarin grenzen vervagen. Waardoor de invloed die partijen op elkaar hebben een creatieve werksfeer ontstaat. Dynamiek. 52

109 Vraag 5 I Met wie denkt u samen te werken binnen het LLGAE? (als gekeken wordt naar de 5 O s) P Ik kan mij voorstellen dat een onderzoeker bijvoorbeeld een goede bijdrage kan leveren. In ons vak doen we veel onderzoek, maar meestal is dat heel cultureel bepaald. We hebben hier te maken met een hele bijzondere locatie die een hele geschiedenis kent, daar gaat heel veel onderzoek aan vooraf bijvoorbeeld. Wie er allemaal gewoond hebben, wie en wat daar gewerkt heeft, wat de achtergrond is van het tuinontwerp etc. Maar soms hebben we ook een onderzoek in het kader van nieuwe programma s en dan moeten we mensen aan de gang zetten die informatie moeten vergaren voor een goed programma van eisen bijvoorbeeld. Binnenkort gaan we een grote school doen, dan hebben we heel veel informatie nodig van verschillende partijen en dat doen we natuurlijk niet allemaal zelf. I Denkt u dan ook aan studenten? P Ja soms wel en soms niet, dat ligt aan het project. I Dus met onderzoekers zou u het snelst aan het werk gaan? P Ja inderdaad. Vraag 6 I Wat voor werkzaamheden denkt u uit te kunnen voeren in het LLGAE? P In wat voor zin bedoel je dat? I Stel dat het Living Lab een ontmoetingsplek is voor u, met de onderzoeker die u net beschreef, wat voor werkzaamheden zou u dan gezamenlijk of individueel kunnen doen? P Administratieve dingen. Dat hangt heel erg af van het typen onderzoek dat je doet. Vraag 7 I P Welke behoeftes heeft u naast uw werkzaamheden op een werkplek/kantoor? In de pauzes bijvoorbeeld? Het is op zichzelf heel prettig als daar wat meer faciliteiten zijn. Dat is natuurlijk ook een pré van een huisvesting zoals hier. Dat kan variëren van een koffiebar tot een goede printshop. Vraag 8 I Welke eisen stelt u aan uw fysieke werkplek? P Ik ken de plek en ik vind hem dus geschikt, met het beeld wat wij hebben. Wij hebben het gevoel dat we het zo kunnen vormgeven dat we daar lekker kunnen werken. I En als u daar bijvoorbeeld administratie doet? Niet anders dan een professioneel kantoor. Maar het is geen unique selling point. Vraag 9 I Welke wensen heeft u met betrekking tot uw fysieke werkplek? P Wat we zelf ook al aangeven in het rapport, dat er een betere historische verbinding met de luchthaven zelf moet zijn. Het is nu nog een soort tere plek, we hebben ook in ons plan aangegeven hoe er een betere verbinding gemaakt kan worden en dat de gebouwen ook een logische plaatsbepaling krijgen. Dus toegankelijkheid, logistiek en dat soort zaken meer. Dat gaan we in ons plan ook zeker aanpakken. I Heeft het er ook mee te maken dat de gebouwen dat meer zicht krijgen op de luchthaven zelf in plaats van naar de andere kant? P Ja we gaan omkeren inderdaad. Kijk, ik laat het zien. We gaan hem herinrichten en de ontsluiting wordt ook anders. Dan maken de gebouwen ook meer deel uit van de beleving van het vliegveld. Vraag 10 I Welke eisen stelt u aan de fysieke inrichting binnen het LLGAE? P Geen want je kunt het niet sturen. Je weet niet welke partners het uiteindelijk gaan worden en hoe onderlinge verbindingen worden. Dus je kunt wel een soort einddoel voor jezelf formuleren, maar de kans dat dat het ook daadwerkelijk gaat worden is niet groot. Vraag 11 I Welke wensen heeft u met betrekking tot de fysieke inrichting binnen het LLGAE? P Mijn grootste wens is dat de luchthaven zelf een beetje tot ontwikkeling komt. 53

110 Vraag 12 I In hoeverre speelt duurzaamheid voor u een rol bij de fysieke inrichting? P Dat is altijd belangrijk. Maar ook energie, logistiek, onderhoud, noem maar op. Als architect moet je je ervan bewust zijn dat elke beslissing die je neemt, invloed heeft op het milieu. Als je dat nou maar weet, dan komt het goed. Soms moet je een logische beslissing nemen en soms neem je een beslissing die ogenschijnlijk logisch lijkt, maar niet verstandig. Maargoed als je er maar van bewust bent wat je doet. I En daarna dan nog een afweging maken? P Ja we zijn al heel lang bezig met dat soort dingen. Zonne-energie, milieu, noem maar op. Maar het speelt gewoon een integrale rol in ons denken. En het staat altijd ten diensten van het eindproduct. I En als we kijken naar dit project, is het dan nog extra belangrijk? P Natuurlijk, het is behoud van de bestaande gebouwen. Ook vanuit de cultuur gezien en de sociale en maatschappelijke motivatie. BELEVING INRICHTING Vraag 13 I Hoe zou u beleving definiëren? P Dan moet je eerst onderscheid maken in de subjectieve delen daarvan en de objectieve delen, met andere woorden; wat verwacht je en wat is de individuele beleving van mensen. Je kunt een definitie maken van een gebouw, sport ect, maar uiteindelijk reageert iedereen hier weer anders op. I U geeft dus aan dat beleving heel individueel is en persoonlijk. P Ik omschrijf het maar als volgt: ik vind dat van een gebouw gehouden moet worden. Op het moment dat dat zo is, dan functioneert hij wel. Dus hij moet voldoende triggeren in gebruiks- maar ook individuele of culturele ambities. Waar je gewoon vrolijk wordt en waardoor je van het gebouw houdt. Zo simpel is het. Dus dat is soms meer dan een optelsom van allerlei technische kwaliteiten. Als ik hier in Groningen kijk, en dan voornamelijk is het zuiden, daar staan honderden meters kantoor vrij. Die zijn vermoedelijk beter dan anderen, beter bereikbaar bijvoorbeeld, maar toch staan ze leeg! Dat heeft dus met die beleving te maken. Beleving is voor mijn gevoel een samensmelting van verlangen, dus wat wil je graag en wat zie je graag en wat krijg je daarvan terug, dus wat geeft dat gebouw jou. Los van het feit dat dat heel subjectief is, kan dat zelfs voor jezelf ook heel wisselend zijn. Het heeft te maken met je eigen gemoedstoestand, als ik bijvoorbeeld een gebouw binnenkom en ik heb het koud en binnenin het gebouw is het ook niet warm, begin ik te etteren. Terwijl als ik een goed humeur heb, doe ik gewoon de verwarming aan. Dus dat heeft te maken met de, wat wij dan noemen, publieke acceptatie van een gebouw. Vraag 14 I Vindt u beleving belangrijk met betrekking tot uw werkplek? Zo ja, waarom? P Ja, maar ontstaat die beleving dan door de werkplek zelf, of door de mensen om je heen? I Dat is natuurlijk voor u, in hoeverre heeft dat invloed op het werk? P Het is bekend uit onderzoek dat een dynamische, heldere, lichte werksfeer, productie verhogend is. Daar verwacht je dan het één en ander van. Maar verwacht ook weer geen wonderen. I Het kan het een beetje beïnvloeden inderdaad. Dus voor u bent beleving dan ook meer gericht op de mensen? P Ja inderdaad. Ik zou liever met leuke mensen in een hut kunnen zitten, dan met ettertjes in een luxe gebouw bij wijze van spreken. Vraag 15 I Heeft u op het moment een plek waar de beleving optimaal is? Zo ja, wat voor plek is dat en waarom is hier de beleving optimaal? P Een beleving optimaal is subjectief door je eigen gemoedstoestand. Dus er zijn momenten waarop ik helemaal verliefd ben op deze plek en er zijn momenten dat ik denk nou toe maar. I En als u nu een moment heeft dat u verliefd bent op deze plek? Waar ligt dat dan aan? P Nou ja dat heeft te maken met de sfeer. 54

111 Vraag 16 I Wat voor beleving zou u graag ervaren binnen het LLGAE? Bijvoorbeeld als u binnenkomt, als u zit of de entree? P Als het om dat deel gaat wel iets vergelijkbaars met hier. De enige beperking hier is het wat solitaire karakter van het kantoor. Net is heel erg in zichzelf gericht wat dat betreft. Het lijkt mij leuk om het meer de wereld in te gooien. Vraag 17 I In wat voor werkomgeving werkt u het liefst in het kader van kleur, lichtinval & uitzicht? Het is hier bijvoorbeeld heel grijs, er zit weinig kleur in, het is heel mat en schoon. P Nee hoor, is niet doorslaggevend. We weten dat de inrichting aan een aantal van die dingen kan voldoen. I Bedoelt u de standaard Arbo regels? P Ja inderdaad. Maar daar heb ik sowieso een hekel aan. We komen het ook in ons vak tegen, bouwen en ontwerpen staat vol met voorschriften en eisen en wetten en noem maar op. Die zijn altijd gebaseerd geweest op het beschermen van het gemiddelde. Er zijn voldoende plekken waarvan je denk dat ze Arbo technisch niet aan de norm voldoen, maar ik zou er graag willen werken. En andersom ook. Dus ik zou daar niet heel veel mee doen, dan kun je mij goed kwaad krijgen. Vraag 18 I Wat moet volgens u het LLGAE uitstralen? P Die dynamiek, dat is het kernwoord. Vraag 19 I Wat voor gevoel kan het LLGAE bij u naar boven halen, als u daar bent? In een ziekenhuis heb ik niet zo n goed gevoel bijvoorbeeld. P Maar dat komt niet zozeer door het ziekenhuis, maar door je eigen gevoel. Hoewel ziekenhuizen het wel goed oppikken op dat gebied. Ik zie het als een soort dynamische workshop. Vraag 20 I In hoeverre speelt duurzaamheid voor u een rol bij de beleving van de inrichting? Duurzaamheid kan zich uiten of laten zien? Moeten we duurzaamheid uitstralen? P Het moet er logisch in verwerkt zijn. Er zijn soms dingen die je ziet en sommige dingen niet. I En moet dat het dan ook uitstralen? P Wat ik belangrijk vind is dat je er bewust mee bezig bent, er keuzes in maakt, onderzoek doet. Maar op het moment dat je iets alleen maar laat zien omdat het zo leuk is in relatie tot het milieu, dan vind ik het een zwakte worden. Het moet gewoon een deel zijn van ons logisch denken. Net als in jullie vraagstelling; je hebt het over iets én over duurzaamheid, nee het moet gewoon vanzelfsprekend zijn. Je vraagt ook niet of de vloeren doorzakken of dat het gebouw lek is. 55

112 Diepte-interview 3 Inrichting Living Lab Groningen Airport Eelde Datum 17 april 2015 Tijd 10:00 uur Locatie Hanze Hogeschool Zernikeplein Participant Rolf Meerbach OVERHEID I P = interviewer = participant ALGEMEEN Vraag 1 I Kunt u uzelf nog even kort introduceren? Naam leeftijd en uw relatie met het Living Lab? P Ik ben Rolf Meerbach, ben 29 jaar en ik werkt bij de provincie Drenthe, ik ben betrokken geweest bij de tot standkoming van de ontwikkelvisie en één van mijn projecten nu is het ontwikkelen van het Living Lab. I Mooi. En u begeleidt ook 2 studenten toch? P Ja klopt, Maarten en Jeroen. Vraag 2 I Hoe ziet uw huidige werkplek eruit? P Nou wij hebben in het provinciehuis flexibele werkplekken, dat wil zeggen dat wij eigenlijk een hele grote open ruimte hebben, met allemaal een bureau en een docking station, waar je je laptop op kunt zetten, een toetsenbord en alles dat staat er al. Binnen die grote open ruimte hebben ze als het ware een soort vlekken gecreëerd waar je als team kunt zitten. Maar je werkplek is in principe vrij. Ik heb een klein kluisje waar mijn laptop in kan en een paar papieren, maar niet heel veel, dus er wordt van je verwacht papierloos te werken. Eigenlijk hadden jullie een keer langs moeten komen, dat was leuk geweest. Nou wat ook vaak voorkomt is het fenomeen vast flexplek. We hebben ook een paar projectruimtes zoals dit. I Ook deze grote of groter? P Ja dat wisselt een beetje, je hebt hokjes voor vier en hokjes voor tien en groter. Ook hebben we zogenaamde belcellen. Je moet je voorstellen als iemand zit te bellen wordt dat heel druk en veel geluid. Het enige probleem is dat je maar 1 of 2 belcellen hebt voor één team. En ja die zijn maar 10% van de tijd bezet. Maar wat nou als er met 3 man tegelijk gebeld wordt? Dan heb je een probleem. Verder heb je wat stilte hokjes, maar wel weinig. Ook net zoals dit, met een bureau en dergelijke, zodat je wat rustiger zit. Ja, Dat is mijn werkplek. En verder hebben wij een kantine, nou ja bedrijfsrestaurant, waar je gewoon gasten kunt ontvangen als je geen ruimte hebt gereserveerd dan kun je daar zitten, het is een open ruimte. En wat ook leuk is, dat is mijn favoriete ruimte denk ik, namelijk een brainstormruimte. Het is een ruimte met een groot bord en zitzakken en raar meubilair en het idee is dat je in een andere setting komt, dat je wat kunt tekenen en wat doet echt even om te brainstormen. I Oh wat leuk en dus eigenlijk gewoon heel diverse werkplekken, je kan eigenlijk altijd kiezen waar je wil werken. Klinkt als een prettige werkomgeving Ja, het is wel wat druk soms, vooral als je snel afgeleid bent zoals ik, maar je kunt ook nog thuis gaan zitten als je echt wil concentreren Vraag 3 I Hoe ziet uw ideale werkplek er dan uit? P Het maakt mij eigenlijk allemaal niet zoveel uit. Als ik maar gewoon de juiste ICT spullen heb die het altijd doen. En ik kan gewoon bij mijn bestanden, dan maakt het mij niet zo heel veel uit of ik een hangmat heb of een bureau. Dat je wat ruimtes hebt waar je gewoon wat afgescheiden kan zitten. Wat ik vaak merk nu, een open plek harstikke leuk, maar als je even iets met iemand staat te bespreken dan luistert wel iedereen mee. En dat is niet altijd even prettig. I Privacy ontbreek dan dus? 56

113 P I Ja, maar in principe maakt het mij niet uit. Ik ben nog wel van het Nieuw Werken, en in principe moet je overal kunnen werken als je maar de juist middelen hebt. Oké dat waren dan 3 algemene vragen gaan we nu over naar de fysieke inrichting. FYSIEKE INRICHTING Vraag 4 I Wat voor beeld van de fysieke inrichting komt er het eerst in u op als u aan het Living Lab denkt? P Dat is eigenlijk heel simpel. zijn jullie wel eens bij kenniscentrum NoorderRuimte geweest? Eigenlijk denk ik aan zoiets. Daar denk ik dan aan. Het is gewoon een grote ruimte waar je zowel in groepjes als in grote groepen kunt werken. Vraag 5 I Met wie denkt u samen te werken binnen het Living Lab? P Ja dat weet ik eigenlijk niet. Ik werk veel met de Hanze, en ook wel met Tynaarlo, daar hebben we samen een ontwikkelvisie bij gemaakt. Maar wat ik eigenlijk juist hoop, is dat je door het living lab meer kruis bestuiving krijgt. Dus dat je netwerk eigenlijk via, groter wordt. Ik heb vorige week bijvoorbeeld met Martin Stijnenbos even zitten praten en wat blijkt dat je toch best wel veel aan elkaars netwerk hebt. Ik wil dus eigenlijk dat ik met heel veel partijen ga samen werken die ik nu nog niet ken. En ik zou eigenlijk willen dat het Living Lab dat faciliteert. Dus het afhalen en brengen. I Oké duidelijk. Vraag 6 I Wat voor werkzaamheden denkt u uit te kunnen voeren in het Living Lab? P Naast gewoon mijn normale werk zoals wat s versturen, afspraken maken, wat dingen uit typen, vooral overleggen, wat brainstormen, tot nieuwe inzichten komen, dillema s voorleggen. Dus eigenlijk in principe gewoon alles. I Oké, niet nog iets specifieks? P Mijn werk bestaat vooral uit praten en af en toe eens een stukje typen, dat is het eigenlijk wel. Vraag 7 I P Welke behoeftes heeft u naast uw werkzaamheden op een werkplek/kantoor? In de pauzes bijvoorbeeld? Een hele belangrijke voor mij is koffie! En echt goede koffie met de nadruk op goed! Nou en verder zoals ik net ook al zei, ik zou het fijn vinden dat je ruimtes hebt met iets meer privacy. Bijvoorbeeld vorige week zat ik met Jeroen en Maarten en dan bespreek je wat, nu zat er niemand bij, maar stel moet je dit in een grote ruimte doet. Dan ben je minder direct, het is soms fijner dat je in een soort hokje zit. Dan praat je wat vrijer. Ja, verder moet er internet zijn maar dat is ook van zelfsprekend tegenwoordig. En verder moet het niet een saai kantoor zijn. Het mag ook wel een beetje vrolijk zijn. De inrichting mag ook wel uitnodigen tot blije mensen en dat je wat makkelijke interactie hebt. Het is lastig te omschrijven. Vraag 8 I U zou net al dat u de juiste middelen wilt hebben. Welke eisen stelt u dan uw fysieke werkplek? P Qua middelen bedoel je dan? Nou ik wil gewoon een telefoon hebben, ik wil mijn mail kunnen checken ik wil bij mijn bestanden kunnen. I En middelen die er zijn zoals een kluis of andere dingen? P Nou als ik naar het Living Lab kijk, zie ik dat echt als een plek waar ik gewoon een dag of dagdeel kom werken. Dat komen en gaan. Dat is hetzelfde als wanneer ik bij Starbucks zou afspreken. Dus dan hoef ik daar geen kluisje te hebben want die heb ik bij mijn vaste werkplek. Ik zie het niet als mijn basis werk, dus het hoeft ook niet aan al die eisen te voldoen. Kijk als ik gewoon zelf mijn ICT middelen kan meenemen en het werkt daar. Dan ben ik al heel blij. I En een comfortabele stoel? P Ja dat is ook prettig en het moet natuurlijk allemaal volgens de ARBO regels, maar ik vind die niet zo lekker zitten. Ik heb thuis geen ARBO stoel maar die zit 10 x beter. Vraag 9 57

114 I P Welke wensen heeft u met betrekking tot uw fysieke werkplek? Het mag kleurrijk zijn. Gewoon wat vrolijks, uitnodigen tot ontmoeting. Ik denk dat het ook wel goed is om wat diverse werkplekken te hebben. Dat je in principe alleen kunt zitten, dat je aan een tafel als dit kunt zitten, dat je in een hokje kunt overleggen en dat je wellicht op de bank kan liggen, dus geen saaie ruimte. Het mag ook wel wat prikkelen tot bijvoorbeeld interactie. Als je een tafel neerzet, heb ik een voorkeur voor een ronde tafel. Vind ik wat prettiger. Niet een vierkante tafel I Oké, dus dat zou eventueel een wens kunnen zijn? P Ja. Vraag 10 I En als u naar het totaalplaatje kijkt. Het hele Living lab, zijn er dan bepaalde dingen die er sowieso aanwezig moeten zijn? U zei net iets over koffie? Dus eisen/wensen? P Ja sowieso dus koffie, internet. Wat wellicht ook handig is, is dat je ergens een scherm of beamer hebt zodat je wat dingen kunt presenteren. Niet zo zeer dingen die sowieso aanwezig moeten zijn, maar dat je ook nadrukkelijk op de flexibiliteit moet inspelen. Dus het hoeft niet een vast iets te zijn en dit is het. Het mag ook wat groter en wat kleiner zijn. Je hebt met Jacob van Ringen gesproken, die wil ook in het gebouw en er zijn nog meer partijen die in het gebouw willen. Ik kan me voorstellen dat al die partijen behoefte hebben aan een ruimte waar je kunt presenteren, maar dat niemand dat hele werkweek in bezit houdt. Hetzelfde als een koffie- automaat. Ik kan me voorstellen dat dat juist interessant om te mixen met en kantine. En wat je misschien ook kunt doen, wanneer de luchthaven, of mensen uit de omgeving komen, zou het leuk zijn als je op de een of andere manier daar meer interactie hebt. Dat het en soort openhuis karakter heeft. Vraag 11 I In hoeverre speelt duurzaamheid voor u een rol bij de fysieke inrichting? P Duurzaamheid is al heel lang een begrip. We willen graag duurzaam en zo duurzaam mogelijk. Ja, tegenwoordig hoef je er wat mij betreft niet eens op in te gaan. Want het is gewoon de norm dat het duurzaam is. We zijn ook bijvoorbeeld bezig om mogelijk te maken dat er een zonnepark komt bij de luchthaven. Het idee is ook om dat door te trekken naar het voorterrein van de luchthaven. En in principe zou je natuurlijk zeggen dat het zo duurzaam mogelijk moet zijn. De enige keerzijde is dat het provinciale monument zich daar totaal helemaal niet voor leeft. Want zou je daar echt een duurzaam gebouw willen neerzetten, dan zou je er of een kas omheen moeten zetten of je moet het gewoon slopen en er iets nieuws neerzetten. Beide opties zijn niet echt realistisch. Je mag er niet zoveel mee, maar ik kan me wel voorstellen dat het juist een mooie uitdaging is om zo n gebouw zo duurzaam mogelijk neer te zetten. Het is in principe een norm en een beetje afhankelijk van de mogelijkheden van het gebouw en financiële middelen, zou het volgens mij gewoon standaard zo duurzaam mogelijk moeten zijn. Maar dat kan natuurlijk ook in hele andere dingen zoals het meubilair. I Precies en dat is ook wat wij bedoelen BELEVING INRICHTING Vraag 12 I Hoe zou u beleving definiëren voor uw zelf? P Phoe, dat is wel een filosofische vraag. Hoe zou je beleving definiëren. Ik denk dat ik het zou formuleren als de sfeer in de ruimte, het nodigt de ruimte uit tot interactie of individueel werken. Vraag 13 I Vindt u beleving belangrijk met betrekking tot uw werkplek? Zo ja, waarom? P Ja dat vind ik wel. Dat is wel cruciaal. I En waarom is cruciaal? P Omdat beleving van de werkplek van invloed is op mijn productiviteit. Bijvoorbeeld op mijn humeur, de mate waarin je goed kunt samenwerken. De sfeer is wel essentieel voor een geslaagde werkplek. I Dus voor u is een goede beleving belangrijk? Er moet een goede beleving aanwezig zijn? P Ja zeker in zo n living lab concept ja! Vraag 14 58

115 I P I P I P I P I P Heeft u op het moment een plek waar de beleving optimaal is? Zo ja, wat voor plek is dat en waarom is hier de beleving optimaal? Ja dat vind ik lastig, want ik werk vooral op mijn eigen werkplek in het provinciehuis. Nou is het niet zo dat de sfeer niet goed is, maar het is ook niet de meeste optimale werkplek. Zal ik anders vragen waarom niet? Het kan altijd wel beter, het is heel saai zeg maar. Er zit een bepaalde filosofie, bepaalde huisstijl achter, en die is nogal dwingend, huisstijl politie bijna. Je mag niet iets aan de muur hangen. Alleen aan een soort deel wat een prikbord is. Zou u het leuk vinden om overal op de muur te kunnen schrijven? En dat je het daarna weer weg kunt halen? Ja wat mij betreft wel, doe eens gek. Wij hebben bijvoorbeeld een clean desk policy, dus je moet alles mee nemen. Je kunt het dan niet echt persoonlijk maken. Of je moet je plantje elke dag in je kluisje zetten en dat is ook niet alles. Ik ben het dus niet gewend dat het niet zo is. En het hoeft ook niet perse iets persoonlijk van mij te zijn. Maar het kan ook iets huiselijks hebben, al hang je maar een foto op van een team uitje. Dat mis ik dus in mijn huidige werkplek. Je vraag was alleen waar is mijn optimale werkplek en ik probeer mij heel hard iets voor te stellen. Nu lijkt het net alsof ik nog nooit in een optimale werkomgeving heb gezeten. Bij de tot standkoming van de ontwikkelvisie waren we bij Dizain. Ik weet niet of jullie het kennen maar het is een soort marketing bureau. Het zit bij station Euroborg in de oude energie centrale volgens mij. Als je daar binnen komt, is dat echt een ideale werkplek. Daar hebben ze verschillende soorten ruimtes. Ik kan het lastig uitleggen. Maar je hebt daar ruimtes met kunstgras op de vloer een après-ski bar. En dat is echt perfect. Daar komt heel erg die creatieve gedachte op gang. En dat is wel heel leuk. Het is dus een plek waar je lekker jezelf kan zijn? Ja zeker weten waar ik bij wijze van in mijn joggingbroek en m n sloffen kan zitten, maar er zijn ook hele zakelijke ruimten. Dus ze hebben daar een hele mooie mix van alles. Er zitten daar ook allemaal creatieve mensen. Oké wat grappig zeg! Daar gaan we even langs hoor. Het is een soort verzamelgebouw waar verschillende ondernemers zitten. Het is ieder geval leuk om even te kijken. Vraag 15 I Wat voor beleving zou u graag willen ervaren binnen het Living Lab? P Een gevoel waarbij iets uitnodigt tot interactie en creatieve ideeën. En juist dat iemand daar komt met een concreet probleem. Je hebt er heel veel mensen zitten die in een bepaald frame of denkkader zitten. Een bepaald eilandje, neem mijn directe collega die heel veel verstand heeft van asbest en dergelijke specialisten. Die specialisten zitten in hun eigen denkkader, een soort tunnelvisie en als je heel veel tunnelvisies bij elkaar hebt, ja dan wordt het niets. En de kunst is dat je een bepaalde setting creëert waarvan je denkt, o wacht even, met jouw gedachtegang moet het wel lukken, om de beste ideeën tot stand te laten komen. En dit stimuleert. En dat vind ik nu ook heel leuk dat je met studenten te maken hebt die van verschillende studies komen. Vraag 16 I Wat voor werkomgeving werkt u het liefst in het kader van kleur, lichtinval & uitzicht? Is het van belang? P Licht vind ik heel belangrijk, ik merk ook altijd dat in donkere ruimtes werken wat negatief werkt op mijn humeur. Ik weet niet of jullie wel eens in bijvoorbeeld het Rijksmuseum zijn geweest. Dat is een harstikke mooi gebouw, maar als je dan in die gangen komt dan hebben ze van die hele donkere kleuren. Eigenlijk is het één ruime gang, maar er is geen daglicht en ik vind het dan somber en regenachtig. Licht vind ik heel belangrijk. Juist wat frisse kleuren, maar daar moet je ook weer mee oppassen. Want als je je wilt concerteren, maken die kleuren het juist weer minder fijn. Daar kun je dan heel druk van worden in je hoofd. Dus er moeten ook rustplekken zijn. Het is wel de kunst om daar een goede balans in te vinden. Ik vind het ook altijd fijn om naar buiten te kunnen kijken. I Dat het rust uitstraalt? P Nou rust nog niet eens zo zeer, maar een buitenruimte kan ik mij indenken.. dat je een grasveld met picknicktafels en bankjes neerzet. Een biertap dat zou ook leuk zijn. Heeft iemand die al genoemd? Zou natuurlijk wel raar zijn haha. En dit mag je er ook wel bijzetten; wat ik bijvoorbeeld Drenthe mis, is een 59

116 I P borrel bijvoorbeeld. Ik heb namelijk alleen met kerst en een Nieuwjaar een borrel en verder niks. Niet dat je borrelen, moet promoten maar het is wel leuk om een informele sfeer te hebben. En ik zit te denken.. hoe houd je studenten langer bij het Living Lab, nou dan moet je er dus gewoon bier neerzetten. Ja dan blijven er denkt ik wel meer studenten! Ik denk wel dat het klopt. Zo denk ik er ook over na, je blijft daardoor langer plakken. Vraag 17 I Wat moet volgens u het Living lab uitstralen? P Frisheid en ook mag het heel erg van binnen naar buiten toe overgaan en ook andersom. Het moet ook iets zichtbaars zijn. Dus niet alleen een ruimte in de Rijkluchtvaartschool. Maar het zou ook leuk zijn als het beleefd als je er bent. We willen reuring creëren. En dynamiek, positieve beeldvorming is vanuit de overheid belangrijk. Om ook uiteindelijk te zorgen dat er dynamiek ontstaat, dat er wellicht startende bedrijfjes willen zitten. En dat ze daar willen zitten. Dat gevoel. Het zou ook leuk zijn als je binnen beleefd wat er gedaan wordt. I En moet het dan per se opvallen? Of kenbaar maken? P Nou het mag ook subtiel in de zin van; je zou bijvoorbeeld iets raars neer kunnen zetten, als een vliegend tapijt ofzo. Zoiets. Waardoor mensen denken huh, waardoor men een gesprek op gang kan brengen. Hier zou je in inrichting iets mee kunnen doen. Ik had zelf bijvoorbeeld in mijn studentenkamer, een poster hangen van the Beatles. En dat is echt zo maf maar bijna iedereen vroeg iets over de poster. En hoeveel gesprekken ik daarover gehad heb. Zo van: wie is nou wie? etc. En iedereen heeft er iets over te zeggen. Het is dan zo maf dat één zo n plaatje tot zoveel gesprekstof leidt. I Jeetje ja dat is wel mooi dat het zo gebeurt. Vraag 18 I Wat voor gevoel moet het opwekken? Als je daar komt? Als je daar aan werk bent? P Het moet energie opwekken. Positieve gedachten. Wat ik vooral merk en waar ik mee begon, dat de luchthaven altijd automatisch negatieve energie geeft. Ik weet niet, je zit meteen in een vervelende negatieve discussie. Je kunt het ook als een kans zien en een positief iets. Het zou juist leuk zijn als het Living Lab die positieve energie opwekt. Dat je er weer blij weg gaat, met goede ideeën en met frisse moed er tegenaan gaat. Het doel is natuurlijk dat je dat uitstraalt naar de omgeving en dat je steeds verder gaat Vraag 19 I En op het aspect duurzaamheid? Moet dat het ook uiten? Dat je ziet dat het duurzaam is? P Je hoeft het niet zozeer te kunnen zien. Wel, je moet het wel kunnen zien maar niet zozeer van de buitenkant. Wat ik vaak wel vind is dat het helpt om mensen erop te wijzen dat je een bepaalde innovatieve oplossing hebt om iets duurzaam te zien. Bijvoorbeeld heel simpel; bij het provinciehuis in de toiletten, dan denk je echt wat een raar toilet. Het is een beetje raar maar er zit een soort opvang bakje bij, nou wat is dat nou; gescheiden urine en dat gebruiken ze dan ergens voor. Regenwater wordt gebruikt om door te spoelen. Maar het gevolg is, soms als het bijvoorbeeld hard regent is dat water wat bruiner. En je denkt dan al snel nou waar is dit allemaal voor? en er zit dan ook nog eens smerig water in. Nu staat er een bordje bij hoe het systeem werkt en waar het voor is. Dus het is wel goed om het soms uit te leggen op een subtiele manier. Om het zichtbaar te maken. En bijvoorbeeld van die warmte kou opslag. Al is er maar een klein schermpje die laat zien wat voor energie er opgewekt is. I En waarom moet er dan zo n tekst bij? P Omdat je heel veel duurzame dingen doet die op zich goed zijn, maar als je het economisch bekijkt, zal je dit soort investeringen niet doen. Je ziet dit vaak bij de overheid. Het is goed om mensen er bewust van te laten maken. Zo van: ow ja; werkt dat zo? dat is een goed idee!. I Dus het mag zich wel uitstralen maar het is goed dat je laat zien van; kijk hiervoor doen we het. P Ja precies. En op het moment dat je duurzaam gekeurd hout hebt, vind ik dat niet spannend, dat is normaal. Maar wanneer je een extra stap doet op het gebied van duurzaamheid. Wat je vaak ziet, en ja dit staat misschien een beetje haaks op wat ik net zei; duurzaamheid is een norm. Boven die norm kun je ook nog een stapje extra doen. I Ja maar wel realiseerbaar of wel realistischer. 60

117 P I Ja als je het op het financieel gebied bekijkt, dan kom ik weer op het voorbeeld van het toilet, maar stel dat is helemaal niet economische haalbaar. In het duurzaamheidsprincipe doe je zoiets wel. Kijk dat soort elementen zijn weer goed om zichtbaar te maken. En dat kan heel subtiel en klein zijn. Nou ben ik jou vraag even kwijt maar volgens mij heb ik hem beantwoord. Ja nee duidelijk hoor! Super, Ik denk dat we nu alles wel hebben en voldoende. Heel erg bedankt voor uw tijd! 61

118 Diepte-interview 4 Inrichting Living Lab Groningen Airport Eelde Datum 20 april 2015 Tijd 12:00 uur Locatie Gemeentehuis in Vries Participant Paul Kamps OVERHEID I P = interviewer = participant ALGEMEEN Vraag 1 I Kunt u uzelf even kort introduceren met uw naam leeftijd en wat uw relatie is met het Living Lab? P Jawel, mijn naam is Paul Kamps, 38 jaar, ik ben bij de gemeente Tynaarlo beleidsadviseur en op dat gebied regisseur zegmaar voor de luchthavenomgeving van Groningen Airport Eelde en die houdt niet op de bij de luchthaven zelf maar ook op het gebied van landgoederen, bedrijventerrein de punt, het transferium, eigenlijk alles vanaf de Drentse A tot en met de start van de bebouwde kom van Eelde, zegmaar tot de Drentse haven. Ik ben het spin in het web namens de gemeente Tynaarlo, Vraag 2 I Hoe ziet uw huidige werkplek er op dit moment uit? P Mijn huidige werkplek is een bureau en computer in het gemeentehuis. Vraag 3 I Hoe zou uw ideale werkplek eruit? P Mijn ideale werkplek is vooral een laptop met goede 4G die ik ergens kan neerzetten en dan maakt het wat mij betreft niet eens heel veel uit. Als je maar een plek hebt waar je mensen kunt ontmoeten. Ook voor de helft van de tijd werk ik hier in Tynaarlo en voor de andere helft werk ik voor de regio Groningen/Assen, een iets andere functie. Ik ben sowieso niet altijd in het gemeentehuis, ik ben ook veel buiten de deur. I Ja precies, oké een laptop is heel belangrijk dus. P Ja toegang tot alle systemen enz. Ik kan nu nog niet vanaf het huis inloggen in het gemeente systeem, in de regio- en provinciale systemen kan ik wel inloggen, dat is voor mij belangrijk. FYSIEKE INRICHTING Vraag 4 I Wat voor fysieke inrichting komt er al eerste in uw op als u aan het LLGAE denkt? P Ja een pandje mag oud en nieuw zijn, mag een beetje een hippe inrichting hebben. Ja, hip is voor mij het woord, jong, mode trends, dat je die voelt. Dat je denkt; ik ben nu ergens waar het gebeurt, dat je voorop loopt met alle trends en ontwikkelingen zeg maar. Vraag 5 I Met wie denkt u vooral samen te werken binnen het LLGAE? P Ja ik weet niet of het de insteek is van de gemeente om samen te werken in het living lab, het gaat er vooral om dat er een samenwerking tot stand komt tussen andere partijen. Het is heel goed dat Hanzehogeschool nu is aangehaakt, dat bedrijven daar nu bij komen, niet dat wij vanaf ons uit, zelf per sé op die plek moeten samen werken. Het is vooral belangrijk dat die anderen elkaar weten te vinden. Als overheid wil je ook een beetje voorleiding schepen en uiteraard horen wij ook gewoon in datzelfde netwerk en zijn wij onderdeel. Dus ik denk dan bedrijven, ook school, luchthaven, datgene wat er zit en vooral ook nieuwe partijen trekken. I En dat ziet u als taak voor uw zelf? nieuwe partijen trekken? Of is dat iets voor de kwartiermaker? P Nee dat is wel vooral iets voor de kwartiermaker. Die is daarvoor aangesteld en hij wordt daar ook deels voor gefinancierd vanuit beide overheden om dat te gaan doen. 62

119 I P En als u daar dan binnen komt, zijn er nog bepaalde partijen waarvan u denkt: daar ga ik eerder mee aan tafel dan anderen bijvoorbeeld, in het kader van de 5 O s? Dus bijvoorbeeld meer met ondernemingen? Nou bij de overheid zijn over algemeen de ondermens wel erg interessant dat je, als je wat geld investeert of iets kost geld, dat er ondermens aanhaken. En als je het ergens voor doet, dat is wel een hele belangrijke eigenlijk. Voor de gemeente zijn het dan de vraagstukken die beantwoord moet worden, ja dat zijn vraagstukken vanuit de directe omgeving, en dat is ook weer heel interessant. We hebben daar gewoon ook een rol en vandaar dat we ook willen aanhaken. Vraag 6 I Wat voor werkzaamheden zou u kunnen uitvoeren in het LLGAE? P Lastig maar je kunt daar gesprekken voeren, bureau werk doen, brainstormen, overleggen, dat is ook heel geschikt voor als je een paar partijen bij elkaar hebt. Ik heb ook één regelmatig overleg met de provincie en wat is nu mooier om daar te gaan zitten! I Ja precies, het is natuurlijk om dan in het gebied te zitten. P En dan kun je ook samenwerken tussen twee overheden, dat kun je dan op één plek vorm geven, dat is nieuw. Dat doen we nu niet. Wij doen het vanaf hier en provincie doet het vanuit het provinciehuis. Dus het zou mooi zijn om daar een dag te zitten. Vraag 7 I En welke behoeftes heeft u naast uw werkzaamheden op een werkplek of op een kantoor? P Je bedoelt dat je koffie kan krijgen en dat soort dingen? I Ja bijvoorbeeld. P Ja ik vind koffie een voorwaarde, internet moet gewoon goed zijn, en stroom vind ik het belangrijkste; gas water en licht, dat er wel bij hoort en voor de rest er hoeft er niet per se een kantine en dat soort dingen te zijn, het is ook wel leuk dat mensen daar zelf oplossingen voor vinden Vraag 8 I Wat voor eisen stelt u echt aan uw fysieke werkplek? Uw noemde net al een aantal dingen.. P Echt eisen ja, goede digitale bereikbaarheid, wel een goede stoel met de bijbehorende eisen. Als ik kijk naar de werkplek dan kan dat prima een grote werkplek zijn, dat maakt niet zoveel uit. Ik denk dat dat wel van belang is. Ik denk dat daar wat vergaderruimtes moeten zijn waar je even afgesloten, met een club om tafel kan gaan. I Ja precies dan heb je het over de eisen die je stelt aan de totale inrichting. P Ja, ja dus niet echt de werkplek maar wel aan het concept om daar te kunnen werken Vraag 9 I P I P I P En zijn er verder nog wensen met betrekking tot uw fysieke werkplek, met trekking tot de inrichting, fysiek, de werkplek zelf dat u denkt dat heb ik nu niet en zou u wel willen? Zou je een voorbeeld kunnen noemen? Ik weet zo niet iets, Een zitzak, ronde tafel, een bord aan de muur, kunst? Kaartmateriaal vind ik zelf wel fijn, White board achtige dinge, en voor presentatie zoals beamer achtige dingen. En bijvoorbeeld een kluis of een kast? Nee op zich is alles digitaal en dan heb je dat niet eens echt nodig, ja een kluis nee dat zou voor mij niet meteen een grote eis zijn. Wel meer dat het allemaal dicht gaat en daar ga ik vanuit, maar misschien ben ik te goed. In het algemeen qua concept hoeft het niet perse op werkplek opgeborgen te zijn. Digitale beveiliging en verbinding is belangrijk. Vraag 10 I Heeft uw verder nog wensen? Zoals een beamer zoals u zei of is dat een eis? P Nee is een wens, je kunt tegenwoordig ook met een IPad met vergaderen even iets laten en na mate je het professioneler gaat doen dan heb je meer een wens en is het geen eis. I Oké, maar in het begin zei u wel eigenlijk dat u iets hip wilde. Een hip kantoor? En als ik dan denk aan wensen, wat valt daar dan onder? P Wat lekkere stoelen, nadenk stoelen, mooi ontworpen of felle kleuren stoelen / meubilair. Net even anders dan de standaard kantoren. 63

120 Vraag 11 I In hoeverre speelt duurzaamheid een rol voor de fysieke inrichting? P Ik denk dat dat een aardig thema is als je het over hipheid hebt. Om daar iets mee te gaan doen, en I een stoel van karton? Ik zie het nog niet meteen zitten maar dat is heel duurzaam en kan je daar heel goed kwijt, als je juist het Living Lab op zonnepanelen kan voeden, is dat denk ik heel mooi. I En moet dit dan ook zichtbaar zijn? P Je hoeft niet per se die zonnepanelen te zien maar, gewoon een paneeltje aan de muur maken dat je het niet meteen te zien, maar wel mensen duidelijk maken die er komen dat je dat doet is denk belangrijker. Je hoeft het niet te verstoppen. Want dat hoort denk ik ook wel weer bij Living Lab, dus laten zien dat je experimenteert en dat past wel een beetje in het dashboard en dan niet hoe snel je rijdt maar dat je de prestaties meet. En daarnaast is het gewoon een monument, een na oorlogsmonument, waar men veel waarde aangehecht en om te laten zien hoe je nieuwe invulling geeft aan zo n oud monument, dat is ook een stukje duurzaamheid. Voor dat pand is het ook lastig en als je het energetisch bekijkt: er is alleen maar enkel glas, raampjes die kapot zijn en asbest. I Dat is gelukkig niet aan ons om te veranderen P Kijk het moet wel allemaal veilig en gezond zijn. BELEVING INRICHTING Vraag 12 I Hoe zou u beleving definiëren? Wat is voor u beleving? P Ja ik denk als je er bent en als je achteraf weer weg gaat. Ja, de ervaring die je gehad hebt, en hoe je heb gezeten in de stoel. Je zit toch met een soort beleving in die stoel, wanneer die lekkerder zit. I Dus voor uw is het meer de ervaring, gevoel wel of niet goed is? P Ja en als je zeg maar in het oude Luchtvaartschool zit, en dat straalt iets uit. Het is wel een beetje oud maar dat kan wel in je beleving iets zijn je bent wel aan het bouwen kan me wel voorstellen dat je daarmee het living lab kan uitbeelden en dat je daarin iets met de beleving kan doen. I Ja oké en vindt u beleving belangrijk met betrekking tot uw werkplek? Zo ja, waarom? Nou als je het over eisen en wensen hebt, ik vraag geen absolute eis dat de beleving goed moet zijn, ik kan in principe, kan ik overal wel werken, maar over een lange periode kan je dat wel waarderen. Soms heb je je werkplek, er zitten altijd wel weer puntjes aan waardoor die beleving toch wel weer.. Vraag 13 I Dus eigenlijk ziet u beleving misschien niet iets als iets heel groot maar met een kleine dingen kan u de beleving al goed ervaren? P Ja kun je in ieder geval de beleving opplussen. I Oké, en wat zijn dan die kleine dingetjes, ben ik wel even benieuwd naar. P Ik heb gewoon een werkplek die is op zich niet heel spannend. Is in de binnenstad, ook het raam uit is niet fantastisch, is niet het uitzicht wat ik wel hier in Tynaarlo heb. Maar ja als ik de deur uitloop zit daar wel een jumbo onder, dan kan ik zo even makkelijk een croissantje halen. Ja, dat is misschien niet de beleving van de werkplek, I Nou ja dat gaat dan over de bereikbaarheid is ook een beleving op zich. In de manier van hoe je werk uitvoert en in de binnenstad ja, vind ik dat ook wel weer leuk. Vraag 14 I Heeft u op het moment een plek waar de beleving echt optimaal is? En als dit zo is, waar is dit en waarom is dit zo? P Op zich een werk plek die hier in Tynaarlo zijn, zijn over het algemeen redelijk klein ingedeeld. Je zit met een paar man op een kamer. Prachtig uitzicht over die tuinen aan die kant. Ja vind, ik best wel prima. I Prima maar niet optimaal? Het kan beter? P Ja kan beter.. ik zou wel wat kaarten achter mij willen hangen. Ik heb mijn werkplek niet persoonlijk ingericht met foto s van mijn vrouw en kinderen. Kaart materiaal van projecten waar ik zelf aan werk, weet ik veel wat. Als ik zelf mijn eigen kamer had dan zou ik daar echt mijn eigenkamer van maken. Echt vak literatuur ophangen. I Oké dus wat meer persoonlijk dingen ophangen. 64

121 P I Ja dat ik mijn boeken kan neerzetten, kaart materiaal van mijn project En als dat nou digitaal kan met een computer en dan met 1 druk op de knop; dat er foto s op staan. En als u weer weg gaat met 1 druk op de knop en het is weer weg. haha bij wijze van dan. Vraag 15 I En wat voor beleving zou u graag willen ervaren binnen het Living Lab? P Ja, een bruis van innoverende omgeving. Maar hoe definieer ik dat.. Ik zit even na te denken. Hoe zou je die beleving kunnen ervaren. Je moet een beleving krijgen dat je als je daar komt dat je even weggetrokken wordt uit de waan van de dag, in ieder geval van mijn geval vanuit het gemeente huis. je komt even in een totaal andere omgeving. Ja veel licht zeg maar en dat is fijn. Er zit een luchthaven geeft toch altijd even iets internationaals. Dat vliegen, dat je het ene moment ergens anders heen kan gaan dat is denk ik wel heel erg leuk. Je hoeft er nooit mee gevlogen te hebben, het is toch wel iets. Al is het maar één keer op een dag dat je een vliegtuig op ziet stijgen en dat je merk dat je deelt uitmaakt van een grote wereld dat is denk ik wel een belangrijke en als je dan binnen loopt, ja lopen allemaal mensen rond. I Dat je dat voelt? Dat er creativiteit geprikkeld wordt? P Dat je geprikkeld wordt inderdaad, dat er gele stoelen staan, rare paalbomen en dat je je jas daar aan op kan gangen. Ja, net even anders dan anders. Vraag 16 I Leuk, net even anders dan anders! En in wat voor werkomgeving werkt u het liefst in het kader van kleur, lichtinval & uitzicht? P Ik vind het zelf wel heel erg lekker als ik ja uit het raam kan kijken vanuit de werkplek, meer contact met de buiten lucht dat je aan het eind van de dag, dat je weet dat de zon heeft geschenen of dat het gaat regenen. Zeg maar, en een stuk rust, zonder collega s. I Oké, en qua kleur? Als ik na de kleuren kijken in deze ruimte is dat heel neutraal. P Ik vind dit niet heel spannend, het is wel mooi maar ik zou het zelf niet zo doen. Ja qua kleur. I Mag het iets levendiger zijn of wat anders? Wat vind u van het plafon dan? P Ik vind het zelf niet heel bijzonder. Voorbeeld appartement in Kopenhagen. Daar ziet het allemaal heel strak uit en dat je denkt ja dit is wel weer heel hip. Dus Je moet kijken naar wat is de totaalbeleving. I Hoe zou je het dan zelf wel doen? Ja dat is een goeie, hoe zou ik het dan wel zelf doen? Dit hout vind ik niet mooi, ik zou wel iets met hout doen. Grenen misschien is iets lichter dan dit. Qua kleuren, ja misschien wel juist verschillende kleuren, als je het over beleving hebt. Dat je uitgedaagd word niet alleen maar saai en neutraal laat de dingen er maar uitspringen. Ik denk vooral wisselingen ervan en wisselende kleuren, hoe niet ze niet 1 uniform concept te zijn met 6 streepjes aan alle wanden. I Beetje variatie erin? P Ja precies. Vraag 17 I En wat moet het Living Lab uitstralen? Als je er langs loopt, als je er binnen bent? P Tja wat moet het uitstralen.. I Kijk een gemeente straalt iets uit maar wat moet het Living Lab dan uitstralen? P Een stuk nieuwsgierigheid. Dat als je er langs loopt, dat je, dat je nieuwsgierig bent wat er binnen gebeurd. Wat doet dat gebouw daar? Ja je ziet dat jonge mensen ervoor een terrasje zitten, sigaretje roken. Een stukje bijziendheid. Nieuwsgierigheid. Zitten er paar bedrijven in dat je denkt he wat zit daar eigenlijk. Er kunnen bijvoorbeeld ook best een paar kunstenaars bij zitten die ook iets hebben neergezet in de vooromgeving. Een stuk hout of beton maar wat je even trikkert om even na te denken, dat je er niet zomaar langs loopt maar toch even om kijkt en denk `wat gebeurd daar? Vraag 18 I En wat voor gevoel kan het Living Lab naar u naar boven halen, als u daar bent? Dus we hebben een stukje beleving gehad en stukje uitstralen. Maar wat voor gevoel kan het bij u opwekken? P Doordat dat je relaties kan leggen met andere nieuwe partijen, dat je ook nieuwe dingen kan doen, nieuwe oplossen kan verzinnen die je niet traditioneel vanuit je eigen gemeentehuis kan oplossen zeg maar I Stukje vrijheid ook? 65

122 P Ja vrijheid, ruim denkend zijn, denk ik. Dat het kan daar. Ja, breed denken en oplossingen verzinnen, niet allerlaagste oplossingen, echt anders denken, frisse gedachten die gevormd worden. Kijk overheid is in regels gevangen. Een stukje jeugdigheid, hier op het provinciehuis is de gemiddelde leeftijd boven 45 of zo 50 weet ik veel wat. Het is gewoon vergrijst, zijn wel goed in hun werk. Even ook die, ja dat leeftijd verschil. Vraag 19 I oké duidelijk mooi gezegd. Ja, Marleen vroeg ook al iets over duurzaamheid en mijn vraag is in hoeverre speelt duurzaamheid voor u een rol bij de beleving van de inrichting van het Living Lab? P Kijk de grond gedachten is, de naam is een Living Lab, je werk aan vraagstukken in en met de omgeving met ondernemers, volgens kan door ja. moet, volgens mij kan duurzaamheid wel daar volgens mij een belangrijke rol in spelen. Dan heb je het over energieachtige dingen, je hebt cradle to cradle, weet ik veel wat. Dat kun je wel wat mee denk ik. I De beleving van duurzaamheid moet dan dus ook aanwezig zijn? Of? P Nou volgens mij moet het niet, volgens mij kan het wat toevoegen. Kijk als het er niet is om wat voor reden dan ook. Dan zeg ik niet meteen dat het een gemis is, maar duurzaamheid biedt een aanknopingspunt op die plek om er wel wat mee doen. Zeker op die plek. Een absolute moet ja dan denk ik, wie ben ik om dat te eisen. I Nou ja als u vindt dat moet en dat het past dan mag u dat gewoon zeggen. P Duurzaamheid past er wel heel erg bij, ook met experimenteren. Met de vraagstukken van morgen. En dat is op dit moment, misschien is het over 10 jaar heel anders maar is duurzaamheid nu heel hot, dus je zou er eigenlijk wel wat mee moeten doen. I Dus als je bijvoorbeeld langs het Living Lab zou lopen en daar binnen bent. Dan moet die duurzaamheid, nou ja moet, zou het leuk zijn? P Als je spreekt over nieuwsgierigheid, heb wel eens gehoord over soorten folie die je op de ramen plakt, en wat energie opwekt hierdoor. Nou als je dan die folie op de ramen ziet met een bordje erbij, bij wijze van spreken dan, hier hebben we folie op geplakt en opgeschreven hoeveel wat het oplevert. I Stukje uitleg erbij dus? P Ja een stukje, hoeveel wat het oplevert, volgens mij is dat een heel goed iets voor het concept en als je dan ook nog 2 studenten ziet die daar dan mee bezig zijn en het meten zijn. Of ze hebben bijvoorbeeld 3 vlakken met 3 verschillende folies en dan ontstaat er een soort laboratorium situatie. I Ja dan is de beleving wel hier word aan gewerkt. Ja mooi duidelijk, mooie antwoorden, ja dit was de laatste vraag, ik hoop dat u het ook leuk vond! P Ja zeker net wat anders dan normaal. Ik ben zelf helemaal niet met die kantoor inrichting bezig, veel mensen wel maar het maakt mij in die zin niet zoveel uit. I Had u zelf nog vragen of opmerkingen? P Ja als je het hebt over.. ja meer als je het hebt over het concept. Je doet de deur open, ben je dan in het living lab. Dat is volgens mij ook nog een goeie. I Hoe bedoelt u dat dan? P Nou, stel je zit in het Rijksluchtvaartschool / pand hoe zie je dat, als ik naar binnen loop, wat zie ik dat dan? Als ik naar binnen loop sta ik dan gelijk in het living lab of moet ik dan eerst de trap op? Hoe krijg je vanaf de weg, als je er langs rijd, hoe krijg je dan door dat het er zit? Je zei net iets over uitstraling, als ik er langs loop wil ik geprikkeld worden, maar de afstand vanaf de weg is eigenlijk te groot. Misschien een bordje maar een standaard bordje dat valt niet echt op. I Nee precies P Er moet even iets anders mee gedaan worden. Dus op zich kom je dan op dat punt als je er langs loopt dat je dan naar binnen moet willen. Ja, en eigenlijk ligt dat pand iets te ver naar achter om op te vallen, iets van de weg kant wel hoor. I Maar dat had Jacob van Ringen volgens mij ook al iets voor gemaakt. Een soort plan. Er was wel een iets te grote rotonde maar het idee is dat de weg zeg maar langs de Rijksluchtvaartschool gebouw zou lopen. Dat mensen sowieso daar langs rijden en de bomen zouden er weg worden gehaald. P Ja want je hebt 1 van die pandjes, een oude gymzaal die is al opgeknapt, als je er langs gaat is het een mooi pand. Word je eigenlijk want het is opgeknapt en je blik word er wel naar toe getrokken. Maar dat is ook de vraag bij een Living Lab, Kies je dan juist kijk het pand is oude meuk, wil je dan in dat oude pand met een koffie zet apparaat een pionier spirit uitstralen of wil je eerst alles gelikt maken? En het dan hebben. Dat is wel een groot verschil. 66

123 I P I P I P I P Ja precies dat dus dat het in 1 x word op geknapt of dat je eerst met het oude begint en dat je het daarna opknapt. Bedoelt u dat? Ja wil je dus echt een super gelikt concept daar nazetten of is dat je einddoel, je wens. In de praktijk moet je er denk ik naar toe werken dat je van iets ouds langzamerhand iets nieuws maak. Ja het blijft natuurlijk ook een monument, die je in die zin ook niet helemaal de bezem er door heen kan halen. Ja in stappen van oud naar nieuw. Ja en dat kun je dan, daarmee is het dus een Living Lab. Hoe kun je aan her ontwikkeling van een pand zeg maar stapsgewijs invulling gaan geven Kun je dan ook weer in beeld weergeven in het gebouw in Living lab zelf. Hoe dat proces gaat in dat gebouw met foto s dat is best wel grappig. Ja de herontwikkeling van het pand zelf is dan zelf ook een living lab Ow ja mooi! Nou ik denk dat we alles hebben. Dank u wel Oké mooi! 67

124 Diepte-interview 5 Inrichting Living Lab Groningen Airport Eelde Datum 21 april 2015 Tijd 10:00 uur Locatie Assen, kantoor Cedel Participant Remco de Vries (Peter Kamphuis= P2 zat ook bij het interview) ONDERNEMER I P = Interviewer = Participant ALGEMEEN Vraag 1 I Kunt u uzelf kort introduceren? Uw naam, leeftijd en uw relatie met het Living Lab. P Mijn naam is Remco de Vries, 60 jaar en mijn achtergrond is elektrotechniek en zonne-energie waar ik al 31/32 jaar in werkzaam ben. Dus ik heb nogal wat zonne-energieprojecten gedaan over de hele wereld, de meeste in het Midden-Oosten, Afrika, veel autonome systemen. We zijn in 2009 begonnen met Cedel om wat breder naar energie te kijken. Dus niet alleen zonne-energie maar ook energie besparing, solarthermisch en dingen als warmtepompen enzo. En één van de dingen die wij dan ook doen is productontwikkeling, met name het meten en regelen van energie zodanig dat je zo efficiënt mogelijk met je duurzame energiestromen om gaat en dus zo efficiënt mogelijk gebruikt. Hier hebben we inmiddels wat proefopstellingen voor en we hebben een product op de markt al ruim een jaar, die de slimme meter en de zonnepanelen uitleest. Om te beginnen alleen uitlezen en een product die daar mee te maken heeft gaat dat ook meten. Je zou bijvoorbeeld een zonnepaneeltje of windmolen of een HR-ketel die ook stroom kan opwekken, zou je kunnen kijken als het midden op de dag is en je veel stroom op wekt, maar die stroom gebruik je niet direct, dan kun je die opslaan in een accu om dat dan te gebruiken wanneer de energie weer schaars is. Bijvoorbeeld s ochtends vroeg of s avonds als iedereen weer thuis is, dan haal je de energie weer uit de accu. Nou zo hebben we hier een proefopstelling voor staan, dat werkt ook wel, maar de slimme regeling moet nog nader ontwikkelt worden. Maar dat zijn bijvoorbeeld ook dingen die we in een Living Lab kunnen doen. Je zou ook een proefopstelling in Eelde kunnen maken. Wat ik verder al zei, we hebben ook een waterfabriek ontwikkeld samen met watermaatschappij Drenthe. Die kun je helemaal op zonne-energie laten lopen en zit in een container of meerdere containers welke je snel ergens neer zou kunnen zetten. Bijvoorbeeld voor drinkwater in een rampgebied of bijvoorbeeld ook permanent in een gebied waar problemen zijn met schoon drinkwater dat vervuild is, of er zitten bacteriën in of chemicaliën. Dan kun je deze aansluiten en heb je schoon drinkwater. Daarnaast zijn we met Power to Gass bezig. Hier wek je met waterstof energie op, maar je kunt er ook aardgas van maken. Hier is de gemeente Groningen ook in geïnteresseerd om daar proefprojecten mee te doen. I Waarschijnlijk door de gaswinning die in Loppersum is stopgezet? P Ja, alleen in die zin heeft het weinig met de bodemdaling en de aardbevingen te maken, maar het kijkt nog een stapje verder. Wat doe je als de fossiele brandstoffen op zijn? Één middel is dan om toch via waterstof dit te gebruiken voor vervoer of thuis kan ook nog. I Dus u zegt, uw relatie met het living lab is dat u installatie die u hier hebt, dat die eventueel daar ook neergezet zouden kunnen worden? P Je zou het daar in een wat ruimere omgeving kunnen doen. Het lijkt natuurlijk een beetje op Entrance. Daar kun je ook dat soort dingen doen. Vraag 2 I Hoe ziet uw huidige werkplek eruit? P Mijn huidige werkplek dat is dit gebouw. Een gebouw met wat kantoren en een heel eind met duurzame energie ingericht. Ook allerlei meetapparatuur om die energiestromen te regelen. En het opwekken met zonnepanelen, deze hebben we thermisch in het dak van het gebouw zitten. Het gebouw is heel erg geïsoleerd, dus het gebouw is sowieso al erg energiezuinig. Je hebt warmteterugwinning in de ventilatie, dus als het buiten 10 graden is, dan hoeven wij niet bij te verwarmen omdat bijna alle warme lucht die je anders naar buiten zo blazen die wordt teruggewonnen. 68

125 I P I En als u het dan echt wat meer op uw werkplek ziet? Dus meer de binnenkant? Hoe kan u dan uw werkomgeving beschrijven? Dat ziet eruit als een vrij normaal kantoor met laptop, computeraansluiting, internet. Dat is één ruimte waar ik dagelijks wel zit, maar je hebt natuurlijk ook een laboratorium, waar we proefjes kunnen doen. Waar de ontwikkelaars ook zitten en we hebben natuurlijk de experimenteerruimtes. Het is natuurlijk niet alleen waar u zit want het gaat juist ook om de andere dingen inderdaad. Vraag 3 I Hoe ziet uw ideale werkplek eruit? P Dat is denk ik bijna wat we hier hebben, dus je zou misschien nog iets meer middelen erin willen hebben om wat meer proefjes te kunnen doen. We hebben hier nu geen gasaansluiting, dus daar kunnen we niets mee. Maar stel dat je een HR-ketel zou willen testen, wat we nu bij Entrance doen. Misschien iets met biomassa, je zou nog iets verder kunnen gaan met afval en die ook in biomassa omzetten, zodat je extern helemaal geen energie meer nodig hebt. Dus dat je al je eigen energie opwekt, energieneutraal zegmaar. Maar je zou nog wat meer dingen kunnen doen, misschien wel een Power to Gass intstallatie, dus dat jij van jouw overschot aan elektriciteit weer gas maakt. FYSIEKE INRICHTING Vraag 4 I Wat voor beeld van de fysieke inrichting komt er het eerst in u op als u aan het LLGAE denkt? P Dat hangt er natuurlijk wel een klein beetje vanaf wat je echt van plan bent daar te gaan doen. Kijk behalve wat ik dus net noemde, dus als je een klein beetje aan de ontwikkelingskant zit, dan zijn dat net de dingen die ik net al noemde met energieopwekking en bezuinigen. Maar als je net een stapje verder gaat dat ook een beetje het doel van de Airport Eelde is, om daar ook echt dingen te gaan doen waar je ook nog geld mee verdient, dan zie ik wel een magazijnruimte of een opslagruimte waar je die containers kan neerzetten en waar ze snel de wereld over verspreid kunnen worden. Die energieopwekking, dat grote veld met zonnepanelen bijvoorbeeld, dat zou er ook heel erg goed passen. Hoewel ik nog wel vraagtekens van de piloten verwachten met de schittering van de lampen. Maar goed op Schiphol gaan ze dat nu ook doen, dus dat is denk ik overwonnen. Maar ik weet van vroeger van de offshore, dat helikopterpiloten daar ook nog vraagtekens bij hadden op platformen waar wel zonnepanelen neergezet waren. Het kan wel heel erg vervelend zijn die schittering van de panelen. I U zegt dus een magazijn of opslag voor die containers en als u verder kijkt? Is dat het beeld wat als eerst in u op komt? P Nou dat is een optie ja. Als je een wat grotere power to gass installatie wil neerzetten dan krijg je natuurlijk ook gastanks voor de opslag en daar komen natuurlijk ook veiligheidsvoorzieningen bij, want het zijn gevaarlijke middelen. Dus ook iets wat je even fatsoenlijk kunt afzetten en waar niet iedereen zomaar binnen kan lopen, want dan zou een gevaarlijke situatie kunnen ontstaan, dus dat hoort er dan ook bij. Vraag 5 I P I P I I Met wie denkt u samen te werken binnen het LLGAE? (als gekeken wordt naar de 5 O s) Daar heb ik eigenlijk geen idee over nog. En als u bijvoorbeeld kijkt naar de 5 O s van Onderwijs, Overheid, Ondernemingen, Onderzoek en Omgeving? Dat zijn vooral de ondernemingen en de overheid. En NGO denk ik. Dat is een niet-overheidsinstelling bijvoorbeeld het Rode Kruis, Artsen Zonder Grenzen, NOVIB. Dat zijn dus eigenlijk ondernemingen of organisaties? Ja dat inderdaad. Maar die doen vaak dat soort dingen. Vraag 6 I Wat voor werkzaamheden denkt u uit te kunnen voeren in het LLGAE? P Ik denk in ieder geval, behalve de normale werkzaamheden, dat je daar de experimenten kunt doen voor productontwikkeling en misschien ook wel voor het bouwen van installaties. Als je bijvoorbeeld kijkt naar het in elkaar zetten van zo n container. Dan krijg je dus enige bedrijvigheid, je krijgt eerst het 69

126 I P I P bouwen van prototypes en dat kun je misschien later weer omzetten in echte bedrijvigheid dat je daar die dingen ook daadwerkelijk in elkaar zet voor de verkoop. Samen met studenten misschien? Nou met name die proeven kun je studenten doen inderdaad. En wat verstond u onder de normale werkzaamheden? Gewoon kantoorwerk. Vraag 7 I Welke behoeftes heeft u naast uw werkzaamheden op een werkplek/kantoor? In de pauzes bijvoorbeeld? P Je bedoelt een restaurant? I Ja dat zou kunnen.. P Dat is natuurlijk wel makkelijk. Maar je denkt meer aan spullen en werkplaatsvoorzieningen zoals gereedschap en plaatsen waar je dingen kunt doen. Dan krijg je ook praktische dingen als intern transport die je daar in gemeenschappelijk gebruik kunt hebben. Vervoer. I Maar bijvoorbeeld koffie of thee en een keuken? Is dat belangrijk voor u? P Nou ik zou er al heel snel kunnen improviseren, dus het handig als het er is. Maar dat neem ik meer als vanzelfsprekend aan. Vraag 8 I Welke eisen stelt u aan uw fysieke werkomgeving? P Je moet wel een normaal binnenklimaat hebben. Dus een beetje kamertemperatuur, niet te vochtig, niet te droog, goede ventilatie, een raam dat open kan. Het moet aan de bouwvoorschriften voldoen. Vraag 9 I Welke wensen heeft u met betrekking tot uw fysieke werkomgeving? P Zijn de dingen die ik net noemde geen wensen? I Net waren de eisen. P Misschien nog wat infrastructurele dingen, zoals een goede internetverbinding. Maar dat ligt tegenwoordig zo voor de hand. Dat kun je niet echt meer een bijzondere wens of eis noemen. I Behalve dat het een snelle verbinding moet zijn, want op sommige plekken is de verbinding alsnog heel sloom. P Nee inderdaad, maar dat moet je natuurlijk wel hebben, snel internet. I U had het net over bepaalde gereedschappen? P Dat hebben we hier ook maar beperkt, maar als je dus experimenten doet en je gaat prototypes bouwen en daar heb je dan middelen voor nodig zoals schroevendraaiers en tangen en nog wat extra dingen. Dat je dingen af kunt zagen of transporteren, hijsen, takelen voor als het wat groter wordt. Vraag 10 I Welke eisen en wensen stelt u aan de fysieke inrichting binnen het LLGAE? We focusten onszelf net vooral op de werkplek zelf, maar dat is natuurlijk lastig, want uw werkplek is niet alleen een werkplek waar u zit. P Zou er zal een plek voor secretaresse moeten zijn, sanitaire voorzieningen. Goede verlichting, dat valt ook onder de bouwvoorschriften. Beetje rustig, geen lawaai, niet rumoerig. Schoon niet stoffig, geen allergenen. Dus waar je allergisch voor bent, ik kan bijvoorbeeld slecht tegen stof en pollen. Vraag 11 I De laatste vraag is voor u denk ik erg voor de hand liggend, in hoeverre speelt duurzaamheid voor u een rol bij de fysieke inrichting? P Dat speelt natuurlijk wel een grote rol en eigenlijk draait alles daarom, dus je zou als je dat doet, alles zo duurzaam mogelijk moeten doen. Dus ook duurzame energie en de materialen bijvoorbeeld Cradle to cradle, maar daar zit ik niet zo in. I En zou dat dan ook zichtbaar moeten zijn voor u? P Nou dat hoeft niet per se zichtbaar te zijn, maar je moet het wel kunnen laten zien. Dat is natuurlijk een dubbel antwoord. Maar je zou wel kunnen zeggen daar staan onze zonnepanelen, daar komt onze energie vandaan en hier slaan we het op. Dat zou dan wel handig zijn als dat zichtbaar is. 70

127 I P I P I P P2 P I P P2 En verder nog dingen op het gebied van duurzaamheid? Of nog toevoegingen, misschien heeft u nog een goed idee voor een werkplek of vergaderruimte of iets dergelijks? Het moet denk ik ook in zo n duurzaam gebouw mogelijk zijn om ook te besparen zonder dat je daar last van hebt. Nu je het toch over een vergaderruimte hebt, hier branden nu alle lampen en ik kan niet alleen die aanzetten die ik nodig heb. Dat moeten we altijd nog een keer doen, dat zijn maar kleine dingetjes. En zo heb je dat ook op een kantoor, als je die volgens de regels invult, dan heb je overal een egale lichtkleur van zoveel lux, zodat je overal even goed kunt lezen. Maar dat is eigenlijk helemaal niet nodig, je hebt eigenlijk alleen dat licht nodig op je bureau. Het zou handig zijn als je dat kunt instellen en dat je keuze hebt om dat in te stellen. En dat geldt ook voor verwarming en ventilatie. En hoe zou dat dan geregeld kunnen worden? Want er zijn natuurlijk wel veel mensen op zo n werkplek? Want als er 12 lampen branden kunnen er geen 12 lampenschakelaars zijn. Je hebt tegenwoordig veel met domotica en afstandsbedieningen. Dat je een app download en op die manier een lampen en ventilatie kunt regelen? Ja precies, dat zou mooi zijn. Wat bijvoorbeeld ook vaak zo is, is dat het te warm binnen is en je kunt de verwarming niet zachter draaien, dan ga je maar de ramen open zetten. Dat moet je zoveel mogelijk zien te voorkomen. Heb jij nog toevoegingen Peter? Ik vind eigenlijk dat je wel het belangrijkste genoemd hebt. Kijk als je praat over zo n Living Lab in Eelde, je hebt hier ook een Living Lab met experimenten. De experimenten doe je hier omdat je hier de omgeving hebt om de experimenten te kunnen doen. En sommige dingen kun je niet doen, er is geen gasaansluiting, dus experimenten met een HR-ketel waar je gas voor nodig hebt, kun je hier niet doen. Daarvoor moeten ze naar Entrance. Dus het zou ook een idee kunnen zijn dat je dit soort specifieke dingen daar bij elkaar hebt, qua omgeving. Of als je bijvoorbeeld denkt aan die containers, als je die daar allemaal bij elkaar hebt, dan zou het interessant zijn om ze niet over de weg te vervoeren, maar om ze daar in elkaar te zetten waar je ze kunt vervliegen naar bestemming. Dat opzich wel een interessant iets zijn. Je moet ook een beetje kijken naar, dat is ook een beetje het bestaansrecht van Eelde, dat je iets doet daar wat nergens anders kan dan alleen maar bij Eelde. Nou dan zou je dus daaraan kunnen denken, want anders zou je het ook ergens anders kunnen doen. Wat is nou het specifieke van Eelde wat je zonder Eelde niet voor elkaar krijgt. Dus als je daaraan denkt, bijvoorbeeld die containers, waarom hier in het noorden? Omdat het luchtruim niet heel erg bezet is zoals bij schiphol. Dat wordt natuurlijk nu richting Lelystad, begint het ook lastig te worden. Ook als rampen gebeuren is het eerste wat je nodig hebt energie, elektriciteit en water en als je er dan goed via zonnepanelen gebruik van maakt, ben je ook minder afhankelijk van olie. Want het transport van olie over de weg, kijk maar eens in Afrika, wat voor praktijk je moet uithalen om dat voor elkaar te krijgen op een goede manier wat ook niet alleen veilig is maar ook continue doorgaat. Dus je kunt met zonnepanelen, zeker in dat soort landen, heel veel dingen doen. Dus dat zou een hele mooie win-win situatie zijn voor Eelde, omdat je de rust in het luchtruim mee hebt en ook als je kijkt naar de ontwikkelingen die er zijn in het noorden van Nederland. Dus als je kijkt naar de Hanzehogeschool dat zit het allemaal in koers noord, en koers noord houdt zich bezig met twee dingen: energiebesparing en healthy aging. Met healthy aging en energiebesparing worden heel veel dingen gedaan. Dat is het voordeel wanneer je met veel partijen praat, bijvoorbeeld met de Hanze, de RUG en een bedrijf als CEDEL, dan praat je allemaal in dezelfde richting. Dus dan zou het toch mooi zijn als je Eelde daarbij kunt betrekken om in dezelfde richting door te gaan. Je zou bijvoorbeeld ook richting healthy aging dingen kunnen doen, maar je zou bijvoorbeeld ook kleine containers met operatiekamers vervoeren op een efficiënte manier. In dat soort landen heb je aan weinig al genoeg. Ik ben wel in van die ziekenhuisjes geweest, als je ziet hoe heel primitief daar is ingericht en hoe je met heel simpele dingen dat zou kunnen verbeteren, al is het alleen maar verlichting. Of schoon water bijvoorbeeld, zo n apparaat is heel kleien loopt op een paar zonnepanelen. Zoals ik u hoor is het voor u ideaal als er in het living lab een soort van opslag, lab, grote ruimte waar experimenten gedaan kunnen worden die gekoppeld kunnen worden aan het vliegveld. Ja inderdaad. Maar meer bedrijvigheid zou kunnen zijn, als je naar de kennisregio kijkt, kun je kijken naar hoe je sneller water maakt, hoe zou je dat veiliger kunnen doen, hoe zou je makkelijker en bepakte energie kunnen bevoorraadden waar ook ter wereld. Daar zou je ook onderzoek naar kunnen doen, dus hoe kun je dat soort dingen ontwikkelen? Ik zou me zo in kunnen denk dat je nu bijvoorbeeld wel kunt landen in rampgebieden met vliegvelden, maar het zou ook een keer zo kunnen zijn dat je er niet kunt 71

128 I P2 I P2 I landen. Hoe krijg je dat zo n container uit Nederland op een goede manier? Dat zou heel interessant zijn naar te kijken. Maar dus alles in de context van het vliegveld? Ja inderdaad. Dat is natuurlijk ook een beetje de doelstelling. Om op het vliegveld iets te doen wat ergens anders niet kan. En om daaromheen ook die bedrijvigheid van de grond te kijken. En dat gaat misschien niet alleen om het living lab, want men wil natuurlijk ook verder. Dat is ook zo inderdaad. Dat het een punt gaat worden waar iedereen samen komt en waardoor die ontwikkelingen zich ook kunnen ontplooien. Dat je echt het idee hebt je zit ergens mee, o, dan moet ik naar Eelde!. Dat er iets ontwikkelt wordt en dat ook andere bedrijven daar iets in zien en zich daar misschien ook willen gaan vestigen. BELEVING INRICHTING Vraag 12 I Hoe zou u beleving definiëren? Hoe ziet u beleving? P Ik ben techneut natuurlijk, beleving is een ander vak en daar heb ik niet zoveel verstand van. I Dat hoeft natuurlijk ook niet, overal is een stukje beleving natuurlijk. P Als ik er toch iets van moet zeggen; je moet natuurlijk prettig in je vel blijven zitten. En als je in een omgeving allerlei dingen krijgt die je tegen gaan staan, waai, tocht, te krappe ruimte, smerigheid of even afhankelijk van wat je verwacht, dan zou ik daar vooral dit soort dingen bij rekenen. Vooral dat je geen dingen in je omgeving aantreft waar je je aan gaat ergeren. I Dus voor u is de beleving als u zich goed voelt, als er voldoende ruimte is, dan is voor u de beleving een goede beleving. Vraag 13 I Vindt u beleving belangrijk dat die beleving op uw werkplek aanwezig is? Zo ja, waarom? P Nou, ik ben wat dat betreft niet zo heel kritisch. Kijk als het niet helemaal optimaal is, dan zou ik daar ook nog wel mee kunnen leven. Maar op een gegeven moment ga je over de grens heen en dan zeg ik, nu is het genoeg. Het is niet doorslaggevend denk ik. Vraag 14 I Heeft op het moment een plek waar de beleving optimaal is? P Ik denk dat dat nu waar we hier zitten wel redelijk optimaal is. I En waarom? P Het is een prettige omgeving, je hebt alles bij de hand wat je nodig hebt. Er is niet iets wat tegen gaat staan denk ik. I En die prettige omgeving is prettig omdat? P Omdat er geen dingen zijn waar ik me aan ga ergeren, of omdat er geen dingen zijn die ontbreken. Ik wil nu iets doen, maar het kan niet wat het is er niet en de middelen zijn er niet bijvoorbeeld. I Voor u vak is dat natuurlijk ook heel belangrijk. P2 Als ik daar nog even iets aan toe mag voegen; voor mij geld ook wel dat de mensen die er rond lopen prettig zijn. En daar bedoel ik mee; er wordt hard gewerkt, maar dat gebeurd wel in een goede sfeer. En dat is dan ook heel belangrijk. Vind ik persoonlijk. P Het is natuurlijk ook het naar je eigen hand zetten van je werkplek. Stel dat ik me bijvoorbeeld naar jou werkplek verplaats op de Hanzehogeschool dan zie ik denk ik al gauw dat als ik een proefje wil ga doen dat ik niet precies weet waar ik dan nu moet gaan doen. P2 Ja je bent dan een dag bezig om dat al te organiseren inderdaad. P Kijk en als ik het hier wil doen, dan heb ik alles bij de hand. I Dus beleving voor u is dan ook vrijheid. P Ja vrijheid inderdaad. Vrijheid om de dingen te kunnen doen waarvan je denkt die nodig te hebben voor je doelstellingen en projecten. En als je dan niet op die plek dat kunt doen, of er is tegenwerking of het kan gewoon niet, dan wordt de beleving een stuk minder. Vraag 15 I Wat voor beleving zou u graag ervaren binnen het LLGAE? Bijvoorbeeld als u binnenkomt bijvoorbeeld. 72

129 P I P Kijk ik stel mezelf altijd dat je met plezier naar je werk moet kunnen gaan, dus als ik daar binnenkom moeten mij niet allemaal dingen tegen gaan staan. Een stukje gemak misschien? Ook gemak, maar ook inspiratie, de omgeving. Vraag 16 I En in het kader van kleur, lichtinval & uitzicht? In wat voor werkomgeving werkt u dan het liefst? P Ja een beetje een lichte omgeving, niet al te somber, je moet naar buiten kunnen kijken vind ik altijd. Niet in een afgesloten hok, nu mag dat tegenwoordig ook niet meer geloof ik. Maar ik vind het altijd wel prettig dat als je naar buiten kijkt dat je wat ziet. Als er gelijk een hoog gebouw naast zou staan en je kijkt tegen een kale muur aan, dan raak je natuurlijk een beetje gedeprimeerd. I Daar sluit ik me volkomen bij aan. P Het zijn dingen die moeilijk te vangen zijn. I Maar goed als we naar het living lab kijken, is veel mogelijk. P Ja inderdaad. I Dat is wel prettig, dus in die zin moet ernaar gekeken kunnen worden. P Ja. Vraag 17 I Wat moet volgens u het LLGAE uitstralen? Als u er binnenkomt bijvoorbeeld? Een ziekenhuis heeft bijvoorbeeld een bepaalde uitstraling, wat moet het living lab gaan uitstralen? P Natuurlijk denk ik, licht, modern toch ook wel. Het moet er een beetje strak uitzien, misschien toch wel veel ramen ook. Een beetje zoals hier, want het is natuurlijk een beetje in tegenspraak met dat je het ook energiezuinig wil hebben. Vraag 18 I Wat voor gevoel moet het opwekken? Als je naar een ziekenhuis gaat wekt het bijvoorbeeld een bepaald gevoel op, maar als gekeken wordt naar deze werkzaamheden? P Ik denk wel dat als je binnenloopt dat je gelijk iets moet zien en moet zien dat je goed bezig bent. Duurzaam en zuinig met energie en ook het product waar je mee bezig bent, dat je gelijk iets ziet. Zoals ik net al zei een schaalmodel. Dat het toonbaar is. I Dus een gevoel dat mensen ergens mee bezig zijn? Dat er aan de toekomst wordt gewerkt? P Ja precies ja. En dat kan natuurlijk ook al dat je het ziet als je op het gebouw afkomt, dat er zonnepanelen zijn of misschien wel een geruisloze windmolen. Vraag 19 I In hoeverre speelt duurzaamheid voor u een rol bij de beleving? P Je zou bijvoorbeeld de verlichting die buiten staat ook met zonnepanelen kunnen doen, dat zie je ook gelijk. Ook al heeft dat dan niet direct een functie omdat er toch wel een stroomaansluiting is, maar dan zie gelijk dat hier met duurzame energie gewerkt wordt. I Dus in hoeverre speelt duurzaamheid dan een rol op het gebied van beleving? P Voor mij is als je met iets duurzaams bezig bent dan is dat ook de beleving van ik zie dit, ik zie dat. Je kunt ook nog aan hele strakke dingen denken, als een pand waar de zonnepanelen in het glas zitten. Dan moeten we eens even met die architect gaan spreken. Er was misschien net een vraag met wie ik zou willen samenwerken, als je dus in de Nederlandse gebouwen en omgeving kijkt, hoe in het algemeen zonnepanelen en dergelijke worden neergezet, dat is afschuwelijk lelijk. Bijvoorbeeld op het dak, maar een architect zou daar iets mee kunnen doen denk ik. Er zijn ook hele mooie voorbeelden van, dat zou je bijvoorbeeld ook als uitstraling of beleving in zulke gebouwen kunnen doen. Dat houdt meestal in dat je aan nieuwbouw gaat doen, dat is niet echt te bedoeling nu. I Het is wel goed om over na te denken, als het uiteindelijk mooie vormen geeft. P Ja inderdaad. Zo zou je dat kunnen doen. Je hebt soms van die hele mooie gebouwen, het is de vraag of het bijdraagt aan het bedrijf. Een bedrijf bouwt dan iets moois en gaat er weer uit, omdat het niet functioneel is. I Het is dan goed om te kijken naar een evenwicht tussen functionaliteit en duurzaamheid inderdaad. P2 Ja inderdaad. En kosten. 73

130 P I P I P P2 P P2 I Wat nogal in het nieuws is zijn de zonnepanelen van folie, een architect zou daar bijvoorbeeld hele mooie dingen mee kunnen doen. Om dat bijvoorbeeld in de gevel te verwerken of met zonnewering. Dat is hier nog altijd het idee om van zonnewering zonnepanelen te maken. Dat zou mooi zijn inderdaad en heel slim. Het is dan zo dat in de winter de zon eronder door schijnt en zomers er juist op en dan wordt hij tegengehouden. Dat zou je ook op zo n gebouw kunnen doen en dan krijg je gelijk een bepaalde uitstraling. In Drachten staat al heel lang een gebouw die dat heeft aan de A7. Heeft u nog vragen of andere dingen die u kwijt wilt, opmerkingen of vragen? Kijk als je met een ontwerp komt, dan zou ik daar toch nog wel iets aan toe te voegen hebben. Maar ik weet eerlijk gezegd ook niet precies hoe die gebouwen eruit zien. Volgens mij zie je ook daar de zonnewering en de lappen die ervoor hangen. Nou haal die weg en zet er zonnepanelen aan de buitenkant boven de ramen. Je zou bijvoorbeeld groen, zoals in de tuinen van Microsoft en google, dat je ook soms een zithoek hebt waar mensen zitten te brainstormen over dingen. Dus dat je soms ook wel een omgeving hebt waar je even een aantal dagen apart kunt zitten en kunt brainstormen over leuke ideeën en waar ze dan mee verder komen. Als je iets nieuws wilt maken, moet je ook een beetje een omgeving hebben waarin je uitgedaagd wordt om iets te bedenken. En dat je tussen de middag even een rondje kunt lopen. En dat het vooral een beetje in een ontspannen sfeer gebeurd. Want als je gestrest bent dan komt er niets uit, daar wordt de creativiteit niet beter van. En dat is nu juist precies de bedoeling inderdaad van het living lab! 74

131 Diepte-interview 6 Inrichting Living Lab Groningen Airport Eelde Datum 21 april 2015 Tijd 13:30 uur Locatie Groningen, Oostendeweg 36 Participant Leen van Wijngaarden ONDERNEMER I = P = Interviewer Participant ALGEMEEN Vraag 1 I Kunt u uzelf kort introduceren? Met uw naam, leeftijd en uw relatie met het Living Lab? P Ik ben Leen van Wijngaarden, ik ben kunstenaar en ik werk voornamelijk in de praktijk in een innovatieve driehoek van kunst, wetenschap en techniek. In deze hoedanigheid ben ik ambassadeur geworden van creatieve industrie in Tynaarlo en zo ben ik dus ook betrokken geraakt bij de Rijksluchtvaartschool en zo via een omweg bij het Living Lab. Vraag 2 I Hoe ziet uw huidige werkplek eruit? P Daar zitten we nu, het is een grote stalen doos, en mijn werkplek is, en zo zie ik mijn ideale werkplek ook, een stuk kantoor waar ik mijn kantoorwerk kan doen, maar waar naast een grote werkplek ik dingen kan maken experimenten op kan zetten. Dat is wat ik nu heb. Wat ik nu nog mis is een ruimte waar workshops kan geven, een ruimte waar ik gezamenlijk met mensen ook projecten kan opzetten. Vraag 3 I Hoe ziet uw ideale werkplek eruit? P Zo dus. Het liefste met heel veel machines en gereedschap waar je alles kan maken maar ook met ruimtes waar je ook dingen kan neerzetten en opbouwen. Een atelier. Nooit alleen, ik heb altijd gezegd dat ik het leuk vindt om een eigen werkplek te hebben. Maar zodra ik een plek, een mooie plek heb voor mezelf dan ga ik ook direct opzoek naar mensen die daar deelgenoot in zijn. Ik word gek als ik alleen werk. Echt duidelijke nadruk op een gedeelde plek. FYSIEKE INRICHTING Vraag 4 I I P I Wat voor beeld van de fysieke inrichting komt er het eerst in u op als u aan het LLGAE denkt? Jullie lieten mij net een plaatje zien van een heel mooi kantoor, zo n kantoor is het niet. Fysieke inrichting is eigenlijk wel een mooi kantoor waar ik rustig kan werken dat wel. Waar ik mijn kasten en spullen in kan stoppen. Een plek waar ik elektronica kan neerzetten. Dingen als een lasersnijder, 3D printer, waar ik kan solderen en met elektronica bezig kan gaan. Eigenlijk hoort dat bij een atelier. Ideale werkplaats is een plek met veel samen werken. Maar je hebt sommige activiteiten die bijten elkaar. Je moet niet met elektronica gaan werken waar je ook met hout bezig bent. En houtwerk plaats past weer niet bij een metaal werkplaats. Je kan dan stofexplosies krijgen in dezelfde ruimte. Mijn ideale werkplek is wat dat betreft een plek waar dit alles kan. Want sommige mensen doen weer veel meer met metaal en andere weer veel meer met hout. Ik zelf zit nu meer achter mijn tafel dan in de praktijk. Mijn werkplek is wat dat betreft nu meer achter het bureau dan in de praktijk. Ziet u dat ook meer als het beeld van het Living Lab? Ik ben niet zo bezig met het Living Lab eerlijk gezegd. Ik zie het Living Lab als een zeer waardevolle partner daar en hoe dat eruit komt te zien daar ben ik niet zo mee bezig. Nee dat geeft niet, het is goed dat u dat zegt. 75

132 Vraag 5 I P U zei het net al dat u denkt vooral samen te werken met andere partijen, welke partijen denkt u dan aan? Met wie denkt u zoveel mogelijk samen te kunnen werken binnen het LLGAE? (als gekeken wordt naar de 5 O s) Ontwikkelaars, mensen net zo als ik maar dan in andere vakgebieden die nieuwe concepten ontwikkelen en dat ook op verschillende manier erin zetten. Wat ik doe in de praktijk is ook mijn kennis vooral inzetten in het onderwijs. Dus ik werk ook met mensen die in het onderwijs actief zijn. Basisschoolonderwijs vooral. Want ik merk dat daar de grootste vraag is. En met mensen met elektronica, programmeurs maar ook met metaal en houtbewerkers. Ik werk ook met theatermakers samen want die kunnen dan vaak weer heel erg mooi verhalend een project neerzetten en activiteiten ergens van maken. Vraag 6 I Wat voor werkzaamheden denkt u uit te kunnen voeren in het LLGAE? Naast uw werkplaats hier? P Nou mijn rol in Tynaarlo is ambassadeur, ik denk dat wat vooral, naar het Living Lab toe, een waardevolle bijdrage voor mij kan zijn, is combinaties maken in het innovatieve veld. Kijken wat er in Tynaarlo aan kansen liggen op creatief gebied, op innovatief gebied en dan combinaties maken met ondernemers. I En als u dan kijkt naar pure werkzaamheden als vergaderen of overleg of meer achter uw bureau werken? P Ik ben bang dat het in de toekomst meer computerwerk en bureauwerk gaat worden. Het is niet mijn eerste keuze, maar ik hou er heel erg van om dingen te maken, om bezig te zijn. Ik merk nu zelf ook dat ik nu zo ontzettend veel op mij af zie komen aan leuke combinaties die ik kan maken in Tynaarlo en dan heb ik het niet alleen over de luchthaven hoor, ik hebt echt over Tynaarlo zelf en over de Drentse A, over de Braak of over de Vosbergen over de bloemenveiling en noem maar op, leegstand in Vries, het maakt niet uit, van alles. De zorg bijvoorbeeld, ik denk dat daar een hele mooie uitdaging ligt. Vraag 7 I P I P I Heeft u nog bepaalde behoeftes naast uw werkzaamheden op een werkplek/kantoor? Bepaalde behoeftes? Interviewer: in de pauze bijvoorbeeld? Het zou natuurlijk heel mooi zijn als er een restaurant is, maar eigenlijk is dat niet noodzakelijk. Ik vind het heerlijk om naar buiten te kijken, lekker buiten te kunnen zitten, dat kan daar zeker. Lekker veel daglicht. Er moet goed internet zijn, er moet krachtstroom zijn voor de werkplaatsen. Het lijk mij heel erg mooi om daar moderne faciliteiten neer te zetten. De faciliteiten die ik nu heb maar dan wel een graadje beter; lasersnijder, 3D printer bijvoorbeeld. Met moderne productiemachines kun je heel snel concepten neerzetten. Dat vind ik mooi. Het mooie van deze machines is ook dat je die collectief kan neerzetten, iedereen er gebruik van kan maken, gewoon een soort van fablab. Ik denk dat dat voor het Living lab of voor de Rijksluchtvaartschool en voor Tynaarlo ook een hele mooi kans is, om innovatief aan te jagen. Om daar wat ik nu mobiel heb waarmee ik naar scholen toe ga, daar te hebben staan. Wat in de stad dus als fablab bestaat. Een Fablab wat is dat? Fablab staat voor Fabrication Laboratory. Een Fablab is een wereldwijd netwerk aan ruimtes waar digitale machines ter beschikking staan voor particulieren en voor iedereen eigenlijk, ook bedrijven. In Groningen zit ook een fablab, lounge café. Maar er komt een maakplek aan, die zit vlakbij de Puddingfabriek, vlakbij de Pudding fabriek komt een maakplek die zich gaan richten op ondernemers. Het fablab doet van alles wat. Ik ben bij het fablab betrokken geweest en ik ben mij gaan richten op het onderwijs. En vooral mobiel onderwijs. Want ik had zoiets van ja de stad allemaal leuk maar in de provincie gebeurt niks, net zoals in Tynaarlo, er gebeurt daar heel weinig. Ik vind dat de Rijksluchtvaartschool school Living Lab, een ongelofelijke grote buitenkans is, we zijn gek als we dat laten liggen en daar niet een innovatieve boost aan gaan geven waar de regio echt iets aan heeft. Ja daar gaat het ook om inderdaad, om de ruimtelijke context van het vliegveld. Vraag 8 I Welke eisen stelt u aan uw fysieke werkplek? P Het moet er schoon, stofvrij en veilig zijn, over het aantal m2 daar durf ik niks over te zeggen. Ik stel mij zelf zo voor dat als je het over de drie gebouwen hebt, heb je één gebouw dat klaslokalen waren. Ik 76

133 Vraag 9 I P I P zie zelf dat als een hele mooie plek waar je echt alleen maar ateliers hebt of productieruimtes, en werkplekken. Echt fysieke werkplekken waar je dingen maakt. Maakplekken. Lekker groot en daar zou ik ook het liefst mijn kantoortje willen hebben. Als ik lekker ga dromen, dan heb je gewoon zo n klaslokaal. Kijk ik ben er nog nooit in geweest en weet niet precies wat ik mij daarbij moet voorstellen. Maar ik denk dat dat een ideale plek is, waar je een vleugel hebt waar veel lawaai en stof gemaakt kan worden. En in de andere gebouwen, daar ga je vergaderen en daar is het dan schoon. Kijk dat hoor je hier ook waar gewerkt wordt is lawaai, ik heb er altijd ingezeten, ik vind het ook lekker. Beetje rommel om me heen. Maar niet de hele dag natuurlijk. Heeft u nog wensen met betrekking tot uw fysieke werkplek? Hadden we deze vraag al niet gehad? Wat was de vorige vraag dan? Ja het ligt allemaal wel een beetje bij elkaar hoor, we hadden het net over ideale werkplek. Ik heb niet zoveel wensen, ik heb ook zoiets van hoe hoger de wensen, hoe duurder het wordt, en hoe duurder het wordt, hoe minder flexibel je wordt. Omdat je dan eigenlijk de rest van de tijd, bezig bent met het generen van inkomsten om de huur te betalen en dat zit eigenlijk de innovatie in de weg. Ik zit ik liever in een goedkopere ruimte, zodat ik risico s kan nemen. Je moet soms experimenten aangaan en dan leidt het tot iets. Ik doe soms ook dingen waarvan ik van te voren weet dat het nergens naar leidt, maar omdat ik vind dat het gedaan moet worden. Omdat ik wel wil weten wat ik tegen kom en daar leer ik verschrikkelijk veel van. Dat is ook de rol van de kunst ook als je het hebt over innovatie. Het is ook het vlak waar ik op zit. ik probeer heel erg de kunst en de wetenschap te combineren door vaak, hele verassende combinatie te nemen, dan kom je iets tegen waar nooit aan gedacht is. En dat kan ineens heel verrassend of vooruit strevend zijn. Dat is de rol van de kunst en dat is de rol van wetenschap en van fundamenteel onderzoek. Dus u zegt dat je dat eigenlijk niet van te voren kunt zeggen maar dat het misschien gaande weg gecreëerd wordt? Nou ik wil vooral vrijheid hebben, zoals ik naar die gebouwen is het mooi dat het winter waterdicht gemaakt wordt. Ik denk dat we nu niet veel meer moeten doen dan dat. Behalve dan misschien voor de mensen die daar een kantoor willen gaan houden. Ik kan me voorstellen dat men daar een mooi kantoor wil hebben. Wat ik zelf het mooiste vind, is wanneer je het daar zelf verder bij laat. Dan ben je veel flexibeler. Als je het van te voren winter en water dicht maakt, ben je minder flexibel. Creëer wel wat je wilt, ik vind het heel belangrijk dat je het openhoudt. Vraag 10 I Heeft u verder nog behoefte aan een brainstormruimte of iets dergelijks, heeft u daar verder nog wensen of eisen voor? Van het totale plaatje van het gebouw? Dus niet puur uw werkplek? P Ik zit daar en er zijn meer mensen die daar zitten, ik denk dat het er dan op aankomt om met z n allen iets te organiseren en dan ga je bijeenkomsten organiseren. Ik kan me herinneren van vroeger op de universiteit dat iemand iets vertelde over zijn eigen werk. Het gaat mij niet om de ruimte, want je kunt nu op de meest gekke plekken hele mooie dingen organiseren. Het gaat om de juiste mensen bij elkaar. Dat mensen het samen doen. Dat je openheid creëert. Geen geheime agenda s. Lekker transparant en eigenlijk met een gezamenlijk doel. Dat heb ik vanaf begin af aan ook gezegd tegen de mensen. Ik zie daar een hele mooi plek voor creatieve industrie er zijn veel vergelijkbare plekken zoals de pudding fabriek. Nu begint suikerunie daarmee en je hebt de biotoop een biologisch centrum in Haren. Daar zitten heel veel kunstenaars bij elkaar. Ja heel veel mensen bij elkaar. Het heeft alleen niet het gezamenlijke doel, iedereen zit er apart. Dat vind ik zo mooi aan de luchtvaartschool dat het een gezamenlijk doel heeft. Dat is wat mij betreft innovatie aanjagen. Allemaal de thema s die nu aan de orde zijn en spelen in de regio. Nu een keer niet gericht op de verstedelijking, nee we gaan nu de natuur in, we gaan de Drentse a in. Er is een verstedelijking, dat soort gebieden worden steeds meer bedreigd en hiervoor moeten we blijven knokken en vechten. Moeten we er grote hekken omheen zetten? Of moeten we er op een innovatieve manier naar kijken. Stel dat er een Drentse a midden in de stad is, hoe kunnen we een dan zoveel mogelijk organisch leefklimaat krijgen in een verstedelijkt gebied. Anders wordt het in de toekomst een soort van Central Park en een grasveldje waar mensen liggen te zonnen, dat moet het niet worden. Vraag 11 I In hoeverre speelt duurzaamheid voor u een belangrijke rol bij de fysieke inrichting? 77

134 P Bij de inrichting zeker. Ga maar lekker los met hele nieuwe dingen. Maar ik vind ook dat dat één van de thema s moet zijn. Experimenten aangaan. Ik zit ook vooral aan de materialen te denken. Er worden in Drenthe heel veel onderzoeken gedaan naar composiet materiaal. Met kunststoffen uit mais en meel en dat soort dingen. Het gaat mij over het materiaal zelf, dan ligt er bij de Rijksluchtvaartschool een mooie kans om nou eens te kijken naar wat gaan we er nu mee doen? Het is meer de hoe en waarom van de hele productie keten, we hebben de grondstof en er is een productie proces, we hebben gras waar we materiaal van kunnen maken, maar hoe kunnen we daar nou een bruikbaar product van maken. Dat missen we denk ik in Drenthe nog. BELEVING INRICHTING Vraag 12 I Eerst even belangrijk hoe; definieert u beleving? Dus wat is voor u beleving? P Het is de emotie wat het in me oproept. De wauw factor, hoe voel ik me erin. Echt helemaal mijn gevoel. I Heeft u het dan over een totale beleving? Dus voor u is beleving vooral spannend? P Dat ik me er prettig in voel, enthousiast van kan worden. Zoals ik het hier ook voel, ik voel me gewoon prettig. Vraag 13 I En vindt u beleving ook belangrijk met betrekking tot uw werkplek? Zo ja, waarom? P Ja zeker, dat heeft alles te maken met hoe ik presteer met wat ik maak, wat ik doe. Dat geld denk ik voor iedereen als er maar in ieder geval een plek is waar je je lekker voelt. Als het een plek is waar ik mij niet lekker voel, of het is niet prettig werken daar, dan ben ik daar alleen maar mee bezig. En dat is niet goed voor de creativiteit. I Dus als u beleving goed is doet u werk ook beter? P Ja dat klopt. Vraag 14 I Heeft op het moment een plek waar de beleving optimaal is? Zo ja, waar en waarom is die zo optimaal? P Ik weet het niet. Ik zit hier heel goed, maar ik kan mij wel situaties voorstellen die nog beter zijn. Maar wat is ideaal? Zoals mensen die ik om me heen heb, de ruimte die ik heb, materieel. Ik vind sowieso de plek van de Rijksluchtvaartschool een mooie plek ook om te zien. Als je naar buiten kijkt is het mooi. I Dus ruimte, uitzicht, sfeer als ik het zo hoor? P Ik vind de energie die er hangt ook heel belangrijk. Ik ben op een gegeven moment zelfstandig ondernemer geworden, na 12 jaar bij een bedrijf gewerkt te hebben. Eén van de redenen om zelfstandig te gaan was wel dat ik de energie miste, de cultuur was wel goed, maar het zijn toch afdelingen en mensen tegen elkaar, met elkaar. Terwijl wat ik nu heb; ik verzamel de mensen om me heen die ik leuk vind, iedereen is enthousiast en iedereen gaat ervoor. Ondernemers zijn wat dat betreft een leuk slag volk, die kijken niet op de klok en die zeggen niet dat staat niet in mijn target, die grijpen kansen en dat vind ik een veel leukere energie dan in een bedrijf. Als je het over de invulling hebt van de Rijksluchtvaart school, hoop ik voornamelijk op ondermens, dat die daar gaan zitten. Dat het een niet te groot bedrijf wordt met allemaal werknemers die met schrijfblokjes door het gebouw lopen. Ik heb daar vanmorgen nog een gesprek over gehad, weet niet precies waar het mee te maken had, maar dat er soms processen zijn waar eindeloos lang over vergaderd wordt. Voor een groot project wordt er echt heel diep tot in details doorgedacht hoe iets eruit moet zien en dan hebben we nog twee weken over waarin alles nog gedaan moet worden. Maar het moet wel heel goed zijn! En het moet heel goed neergezet worden! Er moet goed nagedacht worden om het er zo goed mogelijk neer te zetten. I Nee precies dat gaat nooit lukken. P Nou dat wordt dus nooit goed, dan kun je toch veel beter in het begin alvast beginnen en in het traject 4 dingen tegenkomen die je in de prullenbak gooit. Als er maar 2 dingen uitkomen die zo ontzettend goed zijn! Ik ben helemaal niet van die bedrijfscultuur. Tuurlijk moet je wel je risico s incalculeren en goed doordenken, maar wel snel beginnen met je experimenten. I Dus op het moment is er geen plek die echt optimaal voor uw is, maar als die er is, moet er een goede sfeer zijn en mensen die allemaal dezelfde kant op kijken en ervoor gaan. 78

135 P Ja, maar als ik kijk naar mij, hoe ik nu in mijn onderneming sta, ben ik wel heel erg toe aan de volgende stap en daar hoort de Rijksluchtvaartschool ook bij. Vraag 15 I En wat voor beleving zou u dan willen ervaren binnen het Living Lab? U had het net over dat wauw effect? P Ik wil een cultuur en een sfeer om me heen hebben, waar heel veel openheid is voor nieuwe ideeën, experimenten, voor gekke dingen doen, er mag van mij betreft in de centrale ruimte heel veel ruimte komen voor evenementen, bijeenkomsten of festivals. In mijn plan aan provincie, gemeente en stichting BOEI, had ik ook evenementen op mijn lijst staan. Die wil ik erin hebben. Dat moet niet in Groningen en het midden van het land. Het moet daar! Gewoon, niet alleen omdat ik het hier in huis wil hebben, maar ook omdat het een hele mooie plek is daarvoor. I Moet het dan een beleving zijn die geen grenzen kent? P Ik zie het ook weer als een experiment. Het is een centraal en enorm gebouw, het gebouw moet ook rendabel worden. Ik zie dat dat de rol van het centrale gebouw is, echt als een publieke ruimte. In echt publieke ruimten ga je de festivals geven. Ik heb zelf ook nog steeds een hele grote droom om er een soort van experience centrum van te maken voor kinderen. Ik werk met heel veel mensen samen die theater maken, kunstenaars, techneuten die staan op Noorderzon, die staan op de Nacht van de kunst en wetenschap bijvoorbeeld. Wij kunnen met z n allen al bijna een experience inrichten. Gisteravond hadden we het er nog over en eigenlijk moeten we ook zo n plek hebben. Het staat nu nog allemaal in een opslag plaats, is doodzonde! I Ja, precies. Vraag 16 I Wat voor uitstraling moet het living lab gaan hebben, ik neem wel eens een voorbeeld van een ziekenhuis, die heeft een bepaalde uitstraling, gevoel en beleving. Wat moet Living Lab uitstralen? En wat voor gevoel moet daar naar boven komen? P Ik denk dat we er echt voor moeten gaan om de ambities heel hoog te leggen, echt heel hoog. Het moet in ieder geval landelijk interessant zijn. In ieder geval he! Ik weet niet of je het kent in Eindhoven, daar is het oude Phillips gebouw, ik vergelijk het daarmee. Er moeten gewoon echt dingen gebeuren waar mensen in het hele land vanaf weten. I En als je er nou bijvoorbeeld langs loopt, wat moet het gebouw dan uitstralen? P Jullie zitten meer op de beeldvorming he, nou wat ik gehoord heb van de architect en dat snap ik ook wel, Marco van de Kreeke wil dat ook heel graag, zij willen dat poortgebouwtje naar de andere kant brengen. Snap ik ook wel, maar ik vind het zo n mooi ding en eigenlijk is dat een icoon van de hele Rijksluchtvaartschool. Ik vind het zo zonde dat dat ding dan naar de achterkant verhuist. Het is natuurlijk voor de luchthaven heel mooi. Je komt naar buiten en je ziet dat ding. Maar het merendeel van het publiek gaat toch over die weg. En ik snap dat je de entree daar niet wilt hebben, dat je de entree liever aan de achterkant wilt hebben, maar ik vind het eigenlijk zonde. Het gebouw op zichzelf verteld genoeg. Daar moet je niks aan doen. Ik denk wel dat je van de buitenkant moet kunnen zien dat er wat innovatiefs gebeurt. Dus ik denk wel dat je een paar grote dingen daar kan opbouwen en neerzetten en ik denk dat we daar ook niet al te streng in moeten zijn. Het is een monument, provinciaal monument, laten we alsjeblieft niet al streng zijn in wat we buiten wel en niet mogen doen, want als daar een ding voor 5 jaar neergezet moeten worden, moeten we een paar blikvangers kunnen hebben. Ik vind dat poortgebouwtje wel een heel mooi gebouwtje. I Het moet zijn oudheid eigenlijk een beetje blijven uitstralen? P Het poortgebouwtje kan een reclamezaal worden, dat ding heeft heel veel glas en daar kun je hele leuke dingen mee doen, het meeste glas zit helaas aan de achterkant. Misschien moeten we hem omdraaien haha. Interviewer: Nou daar zijn tegenwoordig technieken voor maar dat duurt wel heel lang haha. Maar goed, ik vind de uitstraling ja.. het is een beetje sneu om te zeggen maar ik vind het heel erg jammer dat dat het logistiek bedrijf erin zit, dat is dus nu al in gebruik bij de sporthal. Ben de naam even kwijt, moet je maar eens op letten als je bij die poortje gaat gelijk links, dat is een redelijk klein gebouwtje en dat waren vroeger de gymzalen, daar zit nu een logistiek bedrijf, prima laat ze daar zitten maar stiekem vind ik dat heel erg jammer. I Nee oké duidelijk, maar het moet die authentiek houden en dat moet het uitstralen, het gevoel van dat er veel dingen gebeuren, dat er veel ambitie aanwezig is. 79

136 Vraag 17 I Marleen vroeg net al over een stukje over duurzaamheid. Moet dat zich ook echt uitstralen van; he dit gebouw is één en al duurzaamheid of moet het zich in details uiten? P Ik ben er geen voorstander van om het uit te stralen door het vol te bouwen met zonnepanelen en windmolens, absoluut niet! Wat misschien wel leuk is, is om een experiment te doen met leidingen waar algen doorheen lopen, als een soort energie voorziening. Sommige gebouwen hebben dat. Dat er regenwater door heen gaat, waar rioolwater doorheen gaan. Er zitten algen in en die produceren dan gassen en worden dan weer gebruikt. Wageningen heeft een gebouw dat helemaal zelfvoorzienend is. Ze hebben heel veel planten aan de binnenkant, misschien is dat ook wel een leuk idee.. om iets te doen met groen. Ik heb thuis een experimenteerdoos liggen van hen, daar moet ik nog mee aan de slag. Dat is van een bedrijf uit Wageningen Plant-E heet dat. Die ontwikkelen systemen om elektriciteit te halen uit planten I Oh echt? P Eigenlijk is het hetzelfde principe als dat van aardappelen en dat kan ook met planten. Een bacterie die in de grond zit, die scheiden stoffen af en er komen dingen vrij en dan krijg je spanning en schimmel. En daar krijg je energie uit. Dus als je tegen die ramen aan een of ander Hydro systeem zet en die plantjes die koppel je aan elkaar en daar voed je je noodstroom mee. Dat bedoel ik met experimenten kunnen en mogen doen. Ik zie dat echt als een experiment en dat gaan we dan ook doen. En dan zien wat je tegen komt. I P I P I P I P Heeft u verder nog dingen die u eraan toe wil voegen of iets wat we zijn vergeten? Nee volgens mij niet, misschien wat ik zei over die publieke functie van de centrale ruimte, maar dan praat ik als inwoner van Eelde. Ik hoop dat er ook ruimte is voor culturele activiteiten voor amateurkunst. Mijn zoon is lid van een musicalclub en die wil heel graag daar een voorstelling geven, waarom niet? Fanatisch toch, ik weet niet of je het mee hebt gekregen, bij de Hanze Hogeschool was een paar weken geleden een techniektoernooi in het atrium voor basisschool kinderen die een technische opdracht kregen. En daar lopen dan hoogleraren allemaal tussendoor om dat te beoordelen. De Hanzehogeschool heeft dit naar zich toe getrokken door zeggen jongens jullie mogen gratis van deze ruimte gebruik maken. Maar ik dacht stiekem shit! podverdorie, volgend jaar de Rijksluchtvaartschool. Maar dat kan ook wel, want de Hanzehogeschool komt er ook in. Precies dus dat linkje is er al. En dat is ook heel mooi want dan kun je dat een link geven naar de luchthaven. Dan kun je die kinderen bijvoorbeeld de opdracht geven: maak iets wat zo lang mogelijk in de lucht blijft, zonder gebruik van gas en motors! Er moet ruimte zijn voor kleinen dingen, die niet direct geld opleveren. Maar wel heel veel reuring brengen. En dat is wat we willen. En een musicalgroep die daar mensen uit het dorp trekken, je vult daar absoluut de ruimte niet mee maar je geeft wel zo n musicalgroep een platform. Ja en het is ook goed en positief voor het vliegveld. Mijn familie die komt ook uit Eelde dat er best wel negatief afgelopen jaren. Nou daar komt bij ik denk dat dat ook een wens is vanuit de gemeente. Tynaarlo sowieso, heeft eigenlijk helemaal niks. In Zuidlaren is dan een theater, voor de rest is er eigenlijk helemaal niets. 80

137 Diepte-interview 7 Inrichting Living Lab Groningen Airport Eelde Datum 22 april 2015 Tijd1 10:00 uur Locatie Kantoor Jelle de Jong, Haren Participanten Jelle de Jong( P1) & Ellen Vrancken (P2) OMGEVING I = Interviewer P1= Participant 1 P2= Participant 2 ALGEMEEN Vraag 1 I Kunt u uzelf kort introduceren? Naam, leeftijd en uw relatie met het Living Lab: P1 Mijn naam is Jelle de Jong, ik woon in Paterswolde en ben werkzaam als accountant. Het living lab zie ik als een samenkomst van ondernemers die te maken hebben met Airport Eelde. Op die manier kunnen zij samenwerken aan een toekomst voor het vliegveld. Zo zie ik mezelf dus ook in relatie tot het vliegveld als ondernemer. P2 Mijn naam is Ellen Vrancken, ik woon ook in Paterswolde. Mijn relatie met het living lab is meer in privé sfeer als bewoner van de omgeving. Wat als eerst in mij op komt is om een samenwerking met de omgeving op te zetten in de vorm van bijvoorbeeld een hotel. Op die manier kan het vliegveld dienen als faciliteit voor de omgeving. Vraag 2 I P1 P2 Hoe ziet uw huidige werkplek eruit? Één groot kantoor gedeeld in 2 / 3 delen in alle gemakken voorzien, veel licht, veel ruimte, mooi uitzicht, we zitten heel centraal, ik vind het wel belangrijk dat je veel licht hebt. Daar sluit ik me bij aan. Vraag 2 I Hoe ziet uw ideale werkplek eruit? P1 & P2 Dit is mijn ideale werkplek, geen extra wensen eigenlijk. FYSIEKE INRICHTING Vraag 4 I Wat voor beeld van de fysieke inrichting komt er het eerst in u op als u aan het LLGAE denkt? P1 Ik zit te denken aan kleine ruimte, kleine hokjes, met een receptioniste, dat daar een aantal bureaus staan en ondernemers zitten. P2 Deels wat Jelle al zei, maar ik zou er ook iets van een hotel of kunstcentrum van maken waar je schilderijen kunt bekijken. Of bijvoorbeeld een expositie kunt bezichtigen als bewoner. Vraag 5 I Met wie denkt u samen te werken binnen het LLGAE? (als gekeken wordt naar de 5 O s) P1 In eerste instantie met de gemeente denk ik, onderwijs ook af en toe. En natuurlijk met andere ondernemingen. I En als bewoner? P1 Ik denk dat je moet proberen de bewoner daar naartoe te trekken, je zou bijvoorbeeld kunnen denken aan een festival, zodat je iedereen daar naartoe haalt. P2 Met ondernemers en kunstenaars. Een soort loket vanuit de gemeente waar burgers heen kunnen. Onze gemeente heeft ook veel oudere bewoners, die doen alles op de fiets, dus het is voor hen een heel gedoe om naar Vries af te reizen. Vraag 6 I Wat voor werkzaamheden denkt u uit te kunnen voeren in het LLGAE? 81

138 P1 P2 Als ondernemer, cursussen daar regelen / geven. Wij zoeken altijd een ruimte om cursussen te organiseren, met veel parkeerplaatsen. Denk aan de A7 richting drachten de M050 dat is een soort verzamel gebouw voor als je een vergadering wilt beleggen en even rustig wil zitten werken. Sommige mensen werken of vanuit huis waar ze mensen niet kunnen ontvangen. Hotel faciliteiten en cursussen waar de omgeving wat aan heeft, een multifunctionele plek. Vraag 7 I P2 P1 Welke behoeftes heeft u naast uw werkzaamheden op een werkplek/kantoor? In de pauzes bijvoorbeeld? Buiten het gebouw is een omgeving wel heel belangrijk en binnen het gebouw zijn wij niet degene die ergens gaan eten, maar het is denk ik wel belangrijk zoiets er in de omgeving bij te hebben, zeker als je mensen ontvangt. Goede koffie. Geen gek idee om rond een ontmoetingsplaats iets van sportfaciliteiten te hebben, zoals een ping pong tafel of iets dergelijks. Vraag 8 I Welke eisen stelt u aan uw fysieke werkplek? P1 Veel licht, ruimte, goede stoelen. Arbo richtlijnen, maar de stoelen moet ook lekker zitten. P2 Voor mij is het heel belangrijk dat het een bepaalde vorm van rust uitstraalt. En de nodige faciliteiten zoals internet ect. Je moet er vanuit gaan dat het nieuwste aanwezig is. Vraag 9 I P1 P2 Welke wensen heeft u met betrekking tot uw fysieke werkplek? Eisen en wensen gaan samen naar mijn idee. Daar sluit ik me bij aan. Vraag 10 I Welke wensen en eisen heeft u in het kader van de fysieke inrichting binnen het LLGAE? P2 Ik vind wel dat er een goede uitstraling nodig is, vooral ook van de buitenkant. Dat het mensen trekt om te kijken wat er gebeurd. Op dit moment liggen de gebouwen redelijk afgezonderd van het vliegveld. P1 Ja inderdaad, dat vind ik ook belangrijk. Je moet toch wel zorgen dat je een goede uitstraling hebt en wanneer mensen langsrijden dat ze ook direct duidelijk hebben wat voor gebouw het is. P2 Ja en dat het uitnodigt. P1 Ja precies. P2 En ook de weg erheen. Het is nu een afgesloten iets met poorten en ik weet niet precies wat en dat is zeker niet uitnodigend. I Ja Jacob van Ringen de architect, daar hebben we ook een interview mee gehad. Hij heeft het idee om sowieso het zicht van de KLS gebouwen om te draaien, dus richting het vliegveld in plaats van de andere kant op. En dat de bomen erachter gekapt worden, zodat je uitzicht hebt op het vliegveld en dat de weg ook sowieso langs de gebouwen komt. Dus wanneer mensen het vliegveld oprijden dat ze sowieso langs het gebouw rijden. Zo zijn de gebouwen in ieder geval goed te zien P2 Ja mooi inderdaad. Vraag 11 I In hoeverre speelt duurzaamheid voor u een rol bij de fysieke inrichting? P1 Nou ik denk dat het in deze tijd heel belangrijk is. P2 Ja dat vind ik ook. I En in wat voor zin? P1 Duurzaamheid gaat voor alles, dus dat betekent dat het dan wel duurder mag zijn. Maar ik vind dat je zeker rekening moet houden met de toekomst. En met iedereen die na ons komt en die leeft op deze wereldbol. I Moet dat dan ook zichtbaar zijn? P2 Voor derden bedoel je? I Ja of voor degene die daar komen? P2: denk dat dat best heel leuk is, dat je ergens iets hebt waar je uitlegt hoe het allemaal reilt en zeilt. Ja, lijkt mij persoonlijk in ieder geval heel leuk om te lezen. 82

139 P1 Ja mij ook. Je kunt het al in kleine dingen doen, zoals briefpapier, om het zichtbaar te maken. BELEVING INRICHTING Vraag 12 I Hoe zou u beleving definiëren? Hoe zien jullie dat? P1 Beleving is iets waar ik me erg thuis voel. P2 Ja en dat je je daar goed voelt, dat je ontspannen bent, en dat je één bent met wat je daar moet doen. Dus als je daar moet werken dat je één bent met je werk en dat je goed kunt presteren. P1 En dat je er met plezier naartoe gaat. P2 Ja ook. Als je bijvoorbeeld naar de galerie gaat, dat je dat ook kunt beleving. Dat het zodanig is dat je ook de schilderijen optimaal kunt beleven. I Een stukje sfeer dan ook? P2 Ja zeker sfeer ook, dat is heel belangrijk. Voor mij persoonlijk in ieder geval. P1 Ja inderdaad voor mij ook. Vraag 13 I Hoe belangrijk is beleving met betrekking tot uw werkplek? P2 Ook heel belangrijk. P1 Ja. I En waarom? P1 Ik denk dat je dan het beste in je vel zit en dan tot de beste resultaten komt met betrekking tot je werkzaamheden. P2 Ja precies. Vraag 14 I Heeft op het moment een werkplek waar de beleving optimaal/perfect is? Zo ja, wat voor plek is dat en waarom is hier de beleving optimaal? P1 Ja ik vind het eigenlijk wel, alleen het is lastig te zeggen waarom. I Is dat hier dan? P1 Ja dat is hier inderdaad. P2 Ja zeker. I En dat heeft te maken met? P2 De rust. P1 De bereikbaarheid, de uitstraling. P2 Maar ook het lekker licht zijn, de ruimte, eigenlijk alles. Om een heel klein voorbeeld te noemen, de wc s zijn ook goed schoon. En het hele gebouw straalt iets uit waar wij ons prettig bij voelen. I Dus de optimale beleving is hier gewoon voor u? P2 Ja klopt. P1 Ja inderdaad. I En alles klopt voor jullie? P2 Ja, zo is het. P1 Maar ook de omgang met de mensen van andere bedrijven die hier in het gebouw zitten. P2 Ja. P1 Je hebt het zonet gemerkt, er zitten hier nog twee andere bedrijven op één afdeling, maar we gaan heel plezierig met elkaar om. P2 We zijn samen één. I Ja, ik dacht ook inderdaad dat jullie van hetzelfde bedrijf waren. P2 Nee dat is dus niet zo, maar we kunnen heel goed met ze opschieten. Ook beneden. Boven hebben we iets minder contact, want die zitten er nog niet zo lang. Maar als gebouw zijn we gewoon een eenheid. I Dus dan kom je ook uit bij de mensen. Dus dat is ook een stukje beleving. P1 Ja klopt, ja eigenlijk wel. P2 En wij horen dat mensen hier ook graag komen. Dus dat is ook belangrijk natuurlijk. Dat merken wij ook want ze waaien binnen. Alleen al voor een lekker kopje koffie bij wijze van spreken. En dat is voor ons natuurlijk heel belangrijk. I Ja, dan zou je verwachten dat die beleving voor hen ook optimaal is. Mooi. P1 Ja. 83

140 Vraag 15 I Wat voor beleving zou u graag ervaren binnen het LLGAE? P1 Naja als je de ideale situatie wil hebben, dezelfde beleving als hier natuurlijk. Alleen denk ik dat het daar wat lastiger wordt. Je moet natuurlijk iets gaan creëren en het is altijd lastig om bijvoorbeeld ondernemers bij elkaar te zetten en of die dan ook hetzelfde voor ogen hebben. P2 En of die dan ook dezelfde beleving hebben. P1 Ja inderdaad. Vraag 16 I En als je dan echt meer naar het gebouw gaat kijken, wat moet het gebouw gaan prikkelen op het gebied van kleur, licht? Het is natuurlijk een plek voor innovatieve ideeën te gaan krijgen. Hoe zou u die beleving dan zien? P2 Kijk aan de buitenkant van het gebouw mag niets gebeuren, want het is een monumentaal pand. P1 Nou ik weet dat niet precies, wellicht een aantal kleine dingen. Maar goed dat betekent dus dat je eromheen dingen kunt doen. Zoals Ellen net al zei, de toegang. P2 Ja precies. I Ja dus openheid misschien, een stukje openheid, dat dat de beleving zou zijn? P2 Ja openheid inderdaad. En vrij toegankelijk, dat mensen ook durven om daar binnen te komen en gaan. I Hoe kun je het toegankelijk maken voor mensen? P2 Door openheid. I En hoe creëer je openheid? P2 Nou wat die architect al zei, als je er langs rijdt wanneer je naar het vliegveld gaat. Dus dat mensen eigenlijk al op weg zijn en dat de stap om daarheen te gaan heel klein is. Vraag 17 I Kijk want als je het een stukje als bewoonde omgeving ziet, wat moet het volgens u het LLGAE dan uitstralen? Dat hij bij Eelde hoort bijvoorbeeld. Ja wat moet het uitstralen? P1 Je kunt dat creëren door bijvoorbeeld een soort open huis te hebben. Als je bijvoorbeeld kijkt naar het gemeentehuis, sommige mensen ervaren dat toch als een drempel om daar naartoe te gaan. Als we zeggen dat we daar dan toch wat gemeentelijke functies of voorzieningen hebben, dus dat mensen iets kunnen halen of brengen, dan moet je ook daar die drempel proberen weg te halen. I Dus die beleving kan dan gezien worden als openheid, je kunt er gewoon heen voor vragen. P1 Juist. P2 Maar als je al heel veel disciplines daar al bij elkaar hebt, dan bereik natuurlijk al een groot deel van verschillende groepen mensen. En dan is de openheid ook groter denk ik. Vraag 18 I Wat voor gevoel kan het LLGAE bij u naar boven halen, als u daar bent? Ja wat vindt u van het Living Lab en wat kan het voor u betekenen? P2 Heel veel. P1 Ik denk als het voldoet aan je verwachting, en dat hangt er dus vanaf wat je verwachting is. Als ik dus verwacht dat daar een gemeentelijke functie komt en als die dan ook volledig door de gemeente wordt benut zou dat heel fijn zijn. Dan hoef ik niet helemaal naar Vries. I Dus ook een stukje gevoel dat het Living Lab er ook voor jullie is? Dat die ook voor jullie ontworpen wordt? P1 Ja precies. P2 Ja, en dat creëer je al door heel veel disciplines in te zetten. Dan heeft iedereen wel een stukje. En voor mij zou dat dan ook een galerie zijn bijvoorbeeld. Dat je kunst kunt bekijken of dat je daar even op de fiets heen kunt. I Wel leuk dat jullie dat op deze manier zien en het niet alleen voor de ondernemers en dergelijke is, maar dat de omgeving er ook een beetje positief over is. P2 Wij hebben natuurlijk Eelde best vaak concerten, want we hebben hier veel koren. Dat zou ik ook een hele mooie plaats vinden om daar bijvoorbeeld concerten te hebben. Wij gaan nu bijvoorbeeld naar de Buitenplaats, dat is het museum bij ons. Daar zijn ook zondagmiddag concerten, maar zoiets zou ook 84

141 leuk zijn. Want dat is ook bepaald publiek, maar ook uit Haren bijvoorbeeld. Dus dan is de weg daarheen ook makkelijker denk ik. Vraag 19 I Moet de beleving ook zo zijn dat het living lab één en al duurzaamheid is? Moet het meespelen in je ervaring of hoe je het interpreteert? P1 Hmm, lastige vraag. I Ik leg het wel eens uit als bijvoorbeeld een ziekenhuis heeft een bepaalde beleving en dergelijk, en een industrieterrein is absoluut niet duurzaam, zo kun je het een beetje zien. Wat moet zo n living lab op het gebied van duurzaamheid uitstralen? Is dat belangrijk? P1 Ik denk wel dat het belangrijk is. P2 Ik denk ook dat het belangrijk is. P1 Het is belangrijk omdat het, als ik het even vergelijk met een industrieterrein, dat heeft net een andere functie. Dit is meer een gemeenschapsfunctie dan wel een ondernemingsfunctie, dus dan moet het wel duurzaamheid uitstralen. P2 Ik denk dat ook. I En hoe moet zich dat dan uiten? Hoe moet die beleving tot uiting komen zeg maar? Kan het heel extreem of juist niet? P2 Dat weet ik niet zo, ik bedoel het is ook meer dat als het heel extreem is, dan kan de sfeer misschien wat minder zijn en ik ben echt een sfeer mens, ik houd heel erg van sfeer. I Het moet niet afleiden? P2 Precies dat is het goede woord. Het moet niet afleiden. I Dus het mag wel aanwezig zijn en het is ook wel fijn dat de beleving is.. P2 En dat vind ik ook wel belangrijk, maar de rust en uitstraling moet wel rustig blijven voor mij persoonlijk. I Als omgeving heeft u dan inderdaad zoiets van, het mag wel aanwezig zijn maar het mag niet de overhand nemen. 85

142 Diepte-interview 8 Inrichting Living Lab Groningen Airport Eelde Datum 28 april 2015 Tijd 10:00 uur Locatie Groningen Airport Eelde Participant Phillip Broeksma ONDERWIJS I = P = Interviewer Participant ALGEMEEN Vraag 1 I Kunt u uzelf nog even kort introduceren? Met uw naam, leeftijd en wat uw relatie is met het living lab? P Mijn naam is Phillip Broeksma, 56 jaar, ik ben kwartiermaker/ coördinator nu, project leider van het living lab Groningen Airport Eelde. Vraag 2 I Oké en hoe ziet uw huidige werkplek er op dit moment uit? P Dat is wel grappig eigenlijk heb ik geen vaste werkplek. Waar ik werk is bij Kenniscentrum NoorderRuimte. Daar hebben ze geen vaste plekken. Dus ja aan schuiven en even een computer regelen. En ik heb nog een 2 e baan namelijk team leider Electro techniek. In het zelfde gebouw en daar heb ik op niet moment ook geen vaste plek. Ik ben een flexwerker. I En hoe ziet zo n flex werkplek er dan uit? P Voor mij betekent dat bij Electro techniek waar plek is kan ik gaan zitten. Dit vind ik niet fijn. Het nadeel ervan is, ik hou van papier om dingen op te kunnen schrijven. Ik kan mijn archief nergens echt kwijt. Zoals bijvoorbeeld aantekeningen van een begroting, mijn aantekeningen over personeel. Dus ik heb steeds een koffertje bij me en daar zit alles in. En natuurlijk in mijn computer op de harde schijf zit natuurlijk van alles op. Maar dat in mijn koffertje is dat lastig om steeds dingen kwijt te kunnen. Dat irriteert mij wel eens. Dus als we het over beleving hebben, ik beleef hierdoor wel eens irritaties. Vraag 3 I Hoe zou u ideale uw ideale werkplek er dan uitzien? P In ieder geval wat ik fijn vind is een plek voor me zelf. Dat kan een bureau zijn. Ik moet gewoon een archiefje bij de hand hebben. Een korte termijn archief, een middel lange termijn archief. voor de dingen die je dan één keer in de maand nodig hebt en de dingen waar je gewoon mee werkt, dat wil ik gewoon bij de hand hebben. Wat ik ook fijn vind is, het mag ook een plek zijn, een zaal waar mensen in en uit lopen. Voor levendigheid en sfeer en contact enz. Dat is ook oké. In het kader van een werkplek; waar je soms vertrouwelijke gesprekken kan voeren. Dat moet er ook zijn, een plekje voor mij zelf / alleen. Nee, er mag best ook een zaal zijn met anderen, waar je gezamenlijk werkt. I Dus dat is uw ideale werkplek? P Ja misschien wel ja, weet niet of ik het zo beschreven heb. Het mag gewoon een plek zijn, want het is een belangrijk deel van je leven waar je werk. Het mag ook gewoon leuk zijn. Een leuke plek. Er mogen leuke dingen zijn. Leuke dingen aan de want of weet ik veel wat. Maar gewoon een leuk sfeer. I Uw eigen plekje? P Ja het moet niet te krap zijn daar hou ik niet van. Grote man grote ruimte haha. FYSIEKE INRICHTING Vraag 4 I Wat voor beeld komt er als eerste in uw op al als u aan de fysieke inrichting denkt van het living lab? P Ja dan denk ik aan een grote zaal, met een grote tafel in het midden ofzo. Daar denk ik aan. Stoelen erom heen, een ruimte met laptoppen, tafels, papieren en pennen en alles. Daar denk ik aan. Een soort centrale plek. Een ruimte als dit zeg maar; met in het midden één grote lange tafel. Een brede. 86

143 Vraag 5 I En met wie denkt u samen te werken binnen het living lab? Denk aan de 5 O s. P Ja die dus. Eigenlijk denk ik dat mijn gesprek partners met nadruk ligt op opdrachtgevers, ondernemers, netwerk of overheden, Hanze Hogeschool. En ook studenten maar dat is misschien eerder iets voor die opdrachtgevers. Om daar contacten mee te hebben. Dat denk ik, maar ook met studenten eigenlijk met de hele club. Mijn ideale plaatje is eigenlijk en dat heb ik ook wel eens verteld. Je hebt junior medewerker en senior medewerkers en dat wil gewoon afschaffen. Je heb een grote diversiteit in het geheel. Nou studenten die zijn gemiddeld wat jonger, dat hoeft niet perse. Maar die zijn er in ieder geval wat korter. Die zijn er misschien een half jaar en da gaan ze we weer weg. Terwijl andere medewerkers er wat langer zijn, lectoren misschien 4 jaar, de periode is heel verschillend. Je bent gewoon medewerkers. Dat zou ik mooi vinden dat dat concept tot stand gaat komen I Dus eigenlijk iedereen met iedereen? P Ja dat klopt. Maar wel een aandacht punt; sommige zijn er maar een half jaar. Kijk je hebt een introductie en dan gaan ze alweer. Op het moment dat je gewend bent gaan ze weer weg. Dus dat moet je eigenlijk ook vorm kunnen geven. En wat ik bij kenniscentrum NoorderRuimte zie is dat het toch een aparte groep is. En die is dan wel deels er en een deel van de groep is er dan weer nooit. Lectoren die zitten daar nooit en zitten andere dingen te doen. Nou dat, kijk mijn ideale plaatje zou zijn als dat tot stand komt. Dan zie ik in dat living lab dat mensen van half 9 tot 17 kunnen werken, dat het internet het gewoon doet. Je eigen laptop bij je hebt en je kunt kiezen voor deze plek. Maar je kan ook op je vaste werkplek zitten, maar je zou ook hier kunnen zitten. En als het internet goed geregeld is en je een kluisje hebt om je spullen achter te laten. En dat je dit soort hier regelt dat zou mooi zijn. Vraag 6 I P Vraag 7 I P I P I P I P I P Wat voor werkzaamheden denkt u uit te kunnen voeren in het living lab? Dus echt puur de werkzaamheden? Ja mijn beeld is. Ja, ik ben soms ook naïef hoor, soort onbevangen. Net wat je hier doet, je kunt voor je zelf werken, maar ook om ontmoeten. De ruimte moet de ontmoeting tot stand bergen. Met nieuwe en bestaande opdrachtgevers. Diversiteit, alles wat elkaar hier tegen komt. Ik denk dat dat het werk is veel gekwek, brainstormen. Noem het maar op, veel bijeenkomsten. Maar individueel werk, dat je hier je bureautje hebt en dan ga je even werken en dat straks is er een bijeenkomt en dan ben je er weer. Daarna kan je weer naar je eigen plek. Het mag ook inspirerend zijn. Dat je ervoor kiest om hier te gaan zitten omdat het hier leuk is. Je werk hier beter van wordt. Maar hoe dat dan weer moet, dat weet ik dan weer niet. En welke behoeftes heeft u naast uw werkzaamheden op een werkplek/kantoor? In de pauzes bijvoorbeeld? Welke behoeftes, Ja, nou ja gewoon een bureau voor je zelf. Zeg maar dat je daar gewoon even goed kan zitten. En als u denkt aan een pauze bijvoorbeeld? Dat er informele plekken zijn. Om met elkaar te kunnen overleggen. Maar overleggen is nog wel werk. We bedoelen eigenlijk naast werk? Ow ja, dan heb ik niet zoveel behoeftes Geen koffie? Jawel gebruikelijke dingen Maar verder niet? Wat zijn die gebruikelijke dingen dan? Koffie, broodje. Nou ja die ontmoeting vind ik fijn. Een wandelingetje in de pauze. Daar ben ik niet zo heel veel van. Maar toen ik in Winsum werkte liep ik altijd naar de spar toe zeg maar. Op het Zernike doe je dat nooit daar is alleen zo n ah to go. Ik had gewoon een dorpscentrum die om de hoek zit dat vond ik wel fijn en bijzonder. In het zonnetje naar de spar, maar dat is hier niet reëel. Vraag 8 I P Welke eisen stelt u aan uw fysieke werkplek? Deels hebt u net een aantal dingen genoemd; opbergruimte bijvoorbeeld? Ja opbergruimte en het hele klimaat moet fijn zijn. Dan heb je hebt over licht warmte, frisse lucht, geluid. Waar ik wel van ben is wat je doet, doe het dan goed. Dus als je het niet goed kunt doe het dan 87

144 ook niet. Dus als je van die flexruimtes hebt, de hoogte van het bureau bijvoorbeeld. De ene is iets langer, ik heb altijd de neiging om de tafel op zij te zetten omdat ik van die lange benen heb. Het bureau moet omhoog kunnen. Ik heb zelf zo n stoel die wel tien knoppen heeft en niemand weet waar ze voor zijn. Maar het moet gewoon goed voor elkaar zijn. Het klimaat moet gewoon goed zijn. Nou dat zou ik gewoon graag willen. Het moet een fijne plek zijn, het moet leuk zijn. Ik ga naar mijn werk en ik moet denken hoera! Ik ga naar mijn werk en wat maakt het dan leuk? Nou gewoon dat de fysieke omgeving voor elkaar is. Dat je de mensen tegen komt en dat je daar tijd voor hebt, dat het inspirerend is. Dat je de vliegtuigen ziet. Dat er dingen aan de muur hangen waar je iets mee kunt. Dat er mensen zijn, gastspreker dat er dingen zijn die leuk zijn om heen te gaan. En dat is voor iedereen weer verschillend. Maar ik vind dat heel fijn. De ontmoeting vind ik mooi. Ook dat je je terug kan trekken. Vraag 9 I Welke wensen heeft u met betrekking tot de fysieke inrichting? P Heb ik dat net niet gezegd? I U heeft net eisen verteld. P Nou wensen zijn het zelfde. Ik wens dat mijn eisen in vervulling gaan. Wensen weet ik niet. Nou ja, licht vind ik wel van belang. Geluid. Het is hier verlicht, er is licht maar hier kan je net iets meer mee doen. I Dus licht vindt u heel belangrijk. P Nee dat is één van de dingen die ik belangrijk vind. Maar ook geluid. Soms heb je van die zalen dat je elkaar slecht kan verstaan. En blijft het maar door galmen. En ook dat je privé gesprekken kan voeren. Het hoeft geen gouden deur kreuken te hebben. Ik hou van ingetogen elegantie. I En wat bedoelt u daarmee? P Mat zilver. Ken je dat? I Nee niet helemaal. P Je hebt ringen of kettingen of horloges en dat glimt en dat blinkt dat is van diamant en dat is van goud. Dat is een manier van mooiheid en schoonheid. En ingetogen schoonheid is het matte zilver, niet omdat het straalt, maar omdat het mooi is. Het heeft bepaalde waarde juist omdat het niet glimt maar omdat het mooi is. Ja een heel filosofisch antwoord. Niet overdadig maar goed er is een grens tussen kaalheid en leegheid. Knus en kitscherig. Vraag 10 I We hadden het net over de werkplek zelf maar geld dit dan ook voor het totale plaatje voor de inrichting? Of heeft nog andere dingen die er in uw kantoor moet zijn? P Nou het mogen details zijn aan de muur. Het mag rust uitstralen omdat je rust wordt verstoord door de mensen en de gesprekken en de aanwezigheid. En de gebouwde omgeving mag zelf rust en elegantie uitstralen. En dat is het eindelijk. Dat vind ik mooi. Dat ik mijn persoonlijke iets. Vraag 11 I In hoeverre speelt duurzaamheid voor u een rol bij de fysieke inrichting? P Dat vind ik hele mooie dingen. Dat is ook één van die dingen wat hoort bij die ingetogen elegantie. Het krijgt hierdoor een identiteit waarde die verder gaat dan het moment zelf. Het gaat ook over de generatie na ons. Dus dat vind een mooi aspect. I En is het dan ook zo dat het zichtbaar moet zijn? Duurzaamheid? P Ja het hoeft niet onzichtbaar te zijn. Het mag er zijn en daarmee word het namelijk ook mooi. Omdat het iets is wat je goed vind en fijn vind en mooi vind. Dat het een plek. En dat mag er ook gewoon zijn. Het moet wel esthetisch verantwoord zijn. Ja, even een ding he; daar staat zo n internet kastje, het is misschien niet zo n heel mooi ding ofzo maar het mag er wel gewoon zijn. Het is er en het zorgt voor verbindingen, het draagt iets bij aan het geheel. En dit geld ook voor duurzaamheid, je mag het best zien. Als een onderdeel van het gebouw BELEVING INRICHTING Vraag 12 I Aller eerst hoe zou u beleving definiëren? Wat is voor u beleving? 88

145 P I P Ow haha ik dacht dat jij mij zou vertellen wat beleving is. Misschien had ik net al wel iets gezegd. Een ruimte, een fysieke ruimt doet iets met je. Het doet iets met je gevoel. Je voelt je daar goed of slecht bij. Of minder / centraal. En laat het nou eens een ruimte zijn waar je je goed bij voelt. En dat je er plezier van hebt om daar te zijn. Het een ruimte is die leuk is. Door kleur of vrolijkheid, ingetogenheid. Waar je jezelf kan zijn? Ja maar je hebt altijd je zelf wie moet je anders zijn. Maar dat het er ook uitkomt en dat je kan opzoeken en je rust komt opzoeken. En de sfeer en gezelligheid. En dat het ook inspireert is om te werken. Het is natuurlijk geen speeltuin. Niet per se serieusheid. Maar het moet wel, kijk je bent er niet zomaar. Het is geen speeltuin. Je moet er wel werken. Het moet iets opleveren. Het moet denk ik iets met je mentale / je geest doen. Het moet je verder brengen dan je misschien van plan was. Het fijn is om er te zijn, om contacten te leggen, fijn je kunnen terug trekken, dingen die moeten het gewoon doen. Ja dat. En het zou je moeten inspireren om een stap verder te gaan. De beleving moet zijn; leuk, fijn om er te zijn, inspirerend en een goede sfeer. Vraag 13 I Vindt u beleving belangrijk met betrekking tot uw werkplek? Zo ja, waarom? P Nou voor dat laatste ook omdat het je kan inspireren om verder te gaan. Voorbeeld als je met tegen zin naar je werk gaat. Omdat het een kille en dode toestand is, omdat de plek te klein is evt. En het kan ook gewoon andersom. Iets meer aandacht aan schenken. En het hoeft niet perse heel duur te zijn. Je kan iets met kleuren doen, de muren moeten toch geschilderd worden. Of je het nou wit of rood verft dat is even duur. Maar er is natuurlijk een verschil qua Effect van kleur. En ja daar zou je iets mee kunnen doen. Dat zou mooi zijn. I Dus voor u is beleving belangrijk omdat men dan beter kan werken? Als de beleving goed is? P Ja, puur vanuit bedrijfseconomisch geredeneerd dat ook. Wat ik zelf wil. Ik wil een leuk leven, dus ook als ik aan het werk ben. Ik wil het gewoon leuk hebben. Ik wil gewoon leuke dingen doen. Als dat kan, ik krijg er ook geld voor. Maar het moet ook wel leuk zijn. Dat kan best samen gaan. Doe nou dingen die je leuk vind daar hebben we met ons allen het meest aan. Vraag 14 I Heeft u op het moment een plek waar de beleving optimaal is? P Ja bij kenniscentrum NoorderRuimte vind ik wel een goed voorbeeld. Dat mensen met elkaar lunchen. Die lunchbijeenkomsten. Dat is leuk en de gesprekken die je dan na afloop hebt. Die gesprekken die daar plaats kunnen vinden. Dat helpt mij, ik vind dat nuttig, het heeft mij aan heel veel contanten geholpen en daarom heb ik ook die vliegende start kunnen maken. Nou ja daar is eigenlijk het beste van alle die beelden. Je hebt stilte plekken, centrale plek waar de ontmoetingen plaats vinden. Op deze plek is alles veel saaier. En het is veel meer georganiseerd. Mensen moeten hier naar toe komen en het is nog een beetje slepen en trekken. Hier ga je makkelijk naar toe. Dat moet het ook zijn. Zeker ook omdat veel mensen gestationeerd zijn en veel studenten ook, Groningen is hun honk en hoe dichtbij Eelde eindelijk ook is. Het is toch weer over de provincie grens en je 20 of 40 minuten in de bus. Je moet het allemaal dan wel doen. En dat doe je als je het leuk vind en geïnspireerd word. Nou zo dat I Dus het kenniscentrum NoorderRuimte is voor u optimaal omdat er dus verschillende soorten plekken zijn. Het is bereikbaar, er komen veel mensen? P Nou die aspecten daarvan vind ik mooi. I En dat maakt het een optimale omgeving? P Ja het is alleen nog niets te klein en er zijn niet genoeg computer. Maar deze aspecten vind ik mooi I P I P Oké mooi en wat voor beleving zou u graag willen ervaren binnen het living lab? Ja een belangrijk aspect je hebt diversiteit op drie niveaus. Je hebt diversiteit in kennisniveau van studenten tot aan lectoren, je hebt diversiteit als het gaat over de 5 O s, onderzoekers, onderwijs, overheden, ondernemers die diversiteit is er. En je hebt diversiteit, senioriteit, mensen die er langer zijn en mensen die er korter zijn. Wat voor beleving moet er dan zijn? Ja dat die beleving er is dat ze elkaar moeten ontmoeten. Wat ik zou willen is dat de beleving zo is dat die kijk; je kan ze in aparte hokjes zetten. Ondernemers bij elkaar, onderzoekers bij elkaar. En voor ieder zijn eigen hokjes. En junior medewerker bij elkaar en de senior medewerkers bij elkaar in een apart hokje. Wat ik zou willen is dat die ontmoeting tot stand komt. Dit omdat ik niet geloof dat is, 89

146 maar toch 2,5 meer is dan de som. Ik weet wat ik bij jou kan zoeken wat ik bij Marleen kan zoeken. Maar ik weet niet het onverwachte wat jij te melden hebt. Dat komt er pas uit met de poot op tafel met een kop koffie bij wijze van. Wat ik laatste gedaan had, dan maak je iets mee en dat komt er dan uit. Nou dat soort ontmoeting tussen de 5ó en junior en senior medewerkers om dat tot stand te brengen. dat zou ik graag willen en dat de beleving er is om dat ook vrij te kunnen doen. Dat je hier begint en je eindigt daar; stap, stap, stap en dan kom je er. Dat je ook tijd hebt om je heen te kijken. Dat op het moment als je aan komt dat je rijker bent met meer bagage. Dat je dat niet van plan was maar dat het wel gebeurde. Eigenlijk het faciliteren van het onverwachte. Vraag 15 I En op het gebied van uitstralen? Hoe moet het living lab gaan uitstralen? P Als een soort aparte identiteit. Dus niet al een schooltje en ook niet perse als een bedrijf. Maar als een externe plek waar iedereen naartoe komt, om daar te doen wat je daar komt halen en brengen. Een aparte entiteit. Ze zeggen wel een het zou dan een bedrijf moeten zijn. Ik ga naar mijn werk, ik ga naar mijn werk. Daar studeer ik af. Het zou dus eindelijk een aparte identiteit moeten zijn die recht doet aan de vijf O s die er zijn. Vraag 16 I Wat voor gevoel moet het living lab bij u naar boven halen? Wanneer u binnen komt en wanneer u aankomt? P Iets van; als je het over innovaties, experimenten, broedplaats hebt, nou dat. veel is mogelijk en alles kan. Uit of the box. Dat soort gevoelens. Zoals die bedrijven als google. Toen google werk gerealiseerd. Dat soort bedrijven. Waar jonge medewerkers en oude medewerkers samenwerken en de inhoud centraal staat. Geen rare verstanden, maar inhoud, creativiteit, experimenten. Dus met een doel werkt, iedereen heeft dat doel en je zit er niet voor de grap. Zo was het toen bij google ook. Kijk het gaat hier niet over google, maar daar hoefde je dan één niet te werken maar dan moest men ideeën op doen. Zoiets zegt over de manier waarop er gedacht word naar een bedrijf. En de opdracht is reuring, experimenten en alles. Dat moet hier ook gebeuren. Gedachten en beelden en dat het ook uitgewisseld word. Zoals ik als zei die pennen om de ramen, dat is een manier, dat je het zichtbaar maakt. Er word gedacht er word uitgewisseld. En je kunt je gevoel opschrijven. Ook al tegen je maar een zonentje. Dat soort dingen en dat mag en moet. Dat wil ik graag. dat je herkent dat dit een werkplaats is. Vlekken op de grond is niet erg. Gevoel dat je je kan uitleven. Dat je niet te snel in een stramien schiet. Vraag 17 I Duidelijk en Marleen die vroeg net al wat over duurzaamheid, en op het gebied van beleving, dat een gebouw heel duurzaam is. Moet dit zich ook uitten van hé dit gebouw is duurzaam? P Het moet een gevoel van trots oproepen. Dat Ik hier in dit gebouw werk. Duurzaamheid 3.0 aanwezig is. En dit werkt zo en dat werkt zo. En dit mag ook best zichtbaar zijn. Van ow ja dit is dan de plek waar ik werk. En hier ga ik naar toe. Dit inspireert mij ook om zelf meer bezig te zijn met duurzaamheid. Het nieuwe werken en dergelijk. Vraag 18 I In die zin vind u duurzaamheid in de beleving wel belangrijk? P Ik vind duurzaamheid sowieso een opdracht voor ons allen voor de volgende generatie. Generaties die na ons komen. Maar het kan daarom ook inspirerend zijn voor de generatie van nu. Zorgvuldigheid. Wat we doen, doen we goed. Dus als we verwarmen dan verwarmen we ook goed. Dat doen we dan op een goede manier. Dat zou ik mooi vinden. Waar ik belang bij heb is dat je uiteindelijk ook de beste mensen aan je bind. Dat de beste studenten heb fijn vinden om hier af te studeren. Dat opdrachtgever hier naar toe komen omdat het hier goed is. Goed volk. Dat het zich zelf versterkt. Nou ja en hoe beter ze opdrachten zijn die je binnen krijgt. Hier sterker het effect is.. Bedrijfseconomisch heb je daar ook een belang bij. Niet karig maar efficiënt. Geen meuk maar op het moment dat je goede meuk hebt stimuleert en inspireert en trekt het ook mensen aan. Vraag 19 I Nog één vraag op het gebied van kleuren, vind u het belangrijk dat het gebouw veel kleuren heeft P Ja het mag wel, maar dan wel ingetogen en elegant. I Ja precies duidelijk. 90

147 P I P I P I P Dus geen schreeuwende kleuren. De kleuren mogen inspirerend zijn, ze mogen ook rustig zijn Misschien verschillende ruimtes? Dat zou kunnen ja een stilte ruimte en een meditatie ruimte Oké duidelijk, heeft u verder zelf nog iets? Wat heel belangrijk is? Iets toe toevoegen? Ik zit even te denken. Nou dat laatste wat ik zeg, dat ik belang heb om er een plek van te maken waar je graag komt en graag wil werken. Het inspirerend is. Juist omdat dat een positieve cirkel is. Ja oké duidelijk dan gaan we interview afronden. Bedankt voor het interview Jullie ook bedankt en succes. 91

148 Diepte-interview 9 Inrichting Living Lab Groningen Airport Eelde Datum 30 april 2015 Tijd 9:00 uur Locatie Kenniscentrum NoorderRuimte Participant Tessa Sinnema ONDERZOEK I = P = Interviewer Participant ALGEMEEN Vraag 1 I Kun je jezelf kort introduceren? Op naam, leeftijd en jou relatie met Living Lab: P Ja, nou ik ben Tessa Sinnema, 22 jaar en ben ook 4 e jaar studente, studeer op het moment af bij Kenniscentrum NoorderRuimte. Mijn relatie met Living Lab is op dit moment nog niet echt aanwezig maar ik neem aan dat het voor studenten een goede plek is om te netwerken en opzoek te gaan goede plannen en ideeën. Vraag 2 I Oké en hoe ziet jouw huidige werkplek eruit? P Mijn huidige werkplek ziet er op dit moment als volgt uit; ik heb een verstelbare stoel en een verstelbaar bureau. En ik vind het eigenlijk wel prettig want ik heb nog nooit, eigenlijk de afgelopen 4 jaar nog nooit zo gewerkt. Ik vind het prettig omdat ik veel last heb van mijn schouder en nek. En als ik nu met mijn afstuderen ermee bezig ben. Merk ik dat ik heel snel vast ga zitten. Ik heb er nog steeds wel last maar ik merk als ik me mijn houding let. Dat wanner alles goed afgesteld is dat het er aan bijdraagt aan een goede werkplek. Vraag 3 I Hoe ziet jouw ideale werkplek eruit? P Ik vind het wel belangrijk dat er veel licht is, en dat vind ik wel heel prettig maar op het moment als ik concentratiewerk wil doen. Merk ik toch wel dat ik mij vaak afsluit op een plek waar niet veel licht is zoals deze plek. Ik weet niet of ik dat bewust maar ik vind dat toch wel. Dus mijn ideale werkplek zou zijn, voor normaal werk op ruimtes die zijn stil zijn. Niet te veel geluid. Maar wel veel licht en verstelbaar materiaal en voor concentratie werk gesloten ruimtes, FYSIEKE INRICHITNG Vraag 4 I Wat voor beeld van de fysieke inrichting komt er het eerst in jou op als je aan het Living Lab denkt? P Ik weet niet, ik denk aan Groningen Airport Eelde als een heel groot iets, dus dan zie ook grote openruimtes voor me, met misschien werk eilanden. Maar dan moet je wel kijken naar de trends of dat nog wel goed werkt enz. Ja, omdat ik er zelf nog nooit ben geweest, weet ik ook niet hoe groot het is Vraag 5 I P En met wie denkt jij samen te gaan werken binnen het Living Lab Groningen Airport Eelde, als je kijkt naar de 5 O s die ik net noemde? Ik denk dat het voor studenten een goede plek is om bijvoorbeeld als je net afgestuurd ben om aan projecten te werken. Dus dat er verschillende projecten, niet te lang duren, dus half jaarlijkse projecten. Dat je daar samen kan werken met ondernemers. Dat je afgestuurde meer kansen geeft en werk ervaring aanbied. En ook als het niet te lang duurt aantrekkelijk is voor studenten. Ik denk dat dat een goede invulling kan zijn. dat je met verschillende projecten kan werken en afgestuurde studenten meer kansen aanbied en hierdoor meer kans hebben om een baan te kunnen krijgen. 92

149 Vraag 7 I Wat voor werkzaamheden denkt je uit te kunnen voeren in het Living Lab? P Ik denk dat het mogelijkheden bied om voor allerlei soorten werkzaamheden. Dus wel gewoon kantoorwerk dus concentratie werk. Maar ik denk ook dat het een creatieve werkomgeving kan zijn. Bijvoorbeeld net zoals met het lege gebouw toen. Dat je gewoon mag schrijven op de muren. Ik denk dat ook zeker nodig is, dat je creatieve werkomgeving moet bieden. Als je met die 5 O s samen wilt werken. Vraag 8 I P Welke behoeftes heb je naast je werkzaamheden op een werkplek/kantoor? In de pauzes bijvoorbeeld? Koffie drinken thee drinken, beetje sociaal, dat is natuurlijk ook belangrijk. dus als mensen wel graag stil willen zijn, dat er ook een plek is waar dat niet hoeft. En verder hoef ik niet veel op een werkplek, dan ga ik wel naar huis. Maar iets te eten en te drinken is wel fijn. Ligt er wel aan hoeveel mensen er zijn anders kan het niet uit. Gewoon chill / relax plek Vraag 9 I P I P Welke eisen stelt je aan je fysieke werkplek? Niet veel, want ik neem wel wat er is, ik ben heel tevreden met deze werkplek. Met een verstelbare stoel en bureau. maar dat zijn wel eisen eigenlijk Dat zijn dus wel eisen? Ja eigenlijk wel. Vraag 10 I Welke wensen heb je voor je werkplek? P Ja dat het comfortabel is, ja verder heb ik daarin niet zoveel. Gewoon comfortabele I Wat bedoel je daar precies mee? P Dat je er lang op kan zitten, dat je dus bijvoorbeeld veel licht hebt. Ja dat. Vraag 11 I Welke eisen stel je aan de fysieke inrichting van het Living Lab? Bepaalde ruimtes, of bepaalde? Het totale plaatje zeg maar? P Eisen aan ruimtes. Eisen klinkt gelijk zo. I Je zegt net je bijvoorbeeld een ruimte moet zijn voor concentratie. Is dat niet een soort must P Ja dat denk ik wel inderdaad als je met verschillende groepen werkt, moet je ze ook verschillende plekken bieden. Ze moeten elkaar niet in de weg lopen. Je moet wel afgescheiden ruimtes hebben. Ook mogelijkheden hebben tot concentratie en ook tot overleg. Ook tot sociaal. Dus dat is wel een eis. I Dus een combinatie van verschillende ruimtes waar iedereen zijn eigen plekje kan vinden. P Ja inderdaad. Vraag 12 I En zijn er dan ook nog wensen? heb je ergens een keer iets gezien waarvan je denkt; ow dat zou ik daar doen? P Nou ik weet het zelf niet heel erg maar omdat je dan samen werkt met echt verschillende groepen werkt. En je wilt een creatieve werkplaats creëren. Dan moet je wel een creatieve inrichting bieden. Dan kan je niet deze bureau stoeltjes gaan neerzetten. Dat sluit dan niet aan bij de wensen van de inrichting zeg maar. Ja, ik zou niet zeggen zitzakken ofzo, want dat is ook wel beetje raar. I Maar dus niet de standaard inrichting? Iets creatiever en dergelijk P Ja daar zou ik wel naar kijken als dat mogelijk is Vraag 13 I In hoeverre speelt duurzaamheid voor jou een rol bij de fysieke inrichting? P Nou als ik daar de keuze in had zou ik daar zeker naar kijken. Maar als ik als persoon die erin komt ga niet kijken van; goh hoe duurzaam is het hier allemaal. Ik ga er opzicht van uit dat er rekening mee 93

150 I P gehouden is, dus in die zin vind het belangrijk. En als je er de keuze voor hebt, ook weer voor die broedplaats dat je er eigenlijk wel zelf voor moet kiezen om zo duurzaam mogelijk te zijn. En moet dit dan ook zichtbaar zijn? Cradle to cradle, het hoeft niet maar ja waarom ook niet? ik bedoel waarschijnlijk staat het ook bij de missie en visie en dan kan je dat net zo goed uitstralen in je echte werkplek. BELEVING INRICHTING Vraag 14 I Hoe zou jij beleving definiëren? Wat is beleving voor jou? P Beleving is, iedereen beleeft iets anders. Dat ten eerste. Bij beleving is natuurlijk je omgeving heel belangrijk en daarbij geluid, licht. I Heb je het dan over totale beleving? Is dat voor jou zo? P Nee het is wel meer dan dat maar als je het hebt over een werkplek zijn dat de dingen die in mij opkomen Vraag 15 I Vind je beleving dan ook belangrijk met betrekking tot je werkplek? En waarom wel of niet? P Nou dat denk ik wel, want ik denk dat het de concentratie kan stimuleren of demotiveren. Zeg maar I En hoe kan je dat dan motiveren? P Nou als het aan je wensen voldoet, zoals ik net al zei. Dat het wel prettig is waar je wel geluid kan maken, waar je wel een muziekje op kan maken. Maar ook plekken hebt waar dat niet kan dan is geluid heel belangrijk. Maar ook omgevingsgeluid in een concentratie werkplek. Dan moet je daar wel rekening mee houden. Vraag 16 I Oké, en heb je dan ook een plek de beleving optimaal is? P Als je kijkt naar deze werkplek. Vind ik dat je ziet dat boven vaak de mensen zitten, omdat daar minder mensen heen en weer lopen. En omdat er beneden mensen heen en weer lopen heb je meer aanspraak met anderen. Dus ja dat sneller een praatje ga maken en er word daar de telefoon opgenomen. Dus ik zou deze boven verdieping omschrijven als een goede beleving? I Is dit dan optimaal? De meeste ideale plek? Waar je voor school kan werken en bijvoorbeeld met projecten aan het werk kan? P Ja op zich vind ik dit prima, je hebt tafels voor één persoon maar je hebt ook tafels voor meerdere personen. Dus daar is wel goed over nagedacht. Ja, er is hier ook veel licht. Er komt licht naar binnen, dat is ook wel fijn. Veel variatie je kan zitten waar je wil zitten. Vraag 17 I Wat voor beleving zou je willen ervaren binnen het Living Lab? P Als het een beetje aansluit bij de fysieke omgeving die ik net heb omschreven, dan is dat gewoon. Weer het verschil in geluid. En het verschil in licht, concentratie en openwerkplek zeg maar. Maar ik kom nu eigenlijk even bij licht en geluid. En als je dingen hebt die ik meer kan opnoemen? I Nou je zou het bijvoorbeeld op sfeer kunnen gooien, kleuren, planten? Wat voor beleving moet er zijn. Kijk als je naar een ziekenhuis gaat is daar ook een soort beleving. P Ja oké, nou dan zou ik wel inspelen op die creativiteit. Als je mensen wilt stimuleren op goede dingen daar. Dan moet je daar op een bepaalde manier de sfeer daar ook moet creëren. Ik denk dat de mensen dat zelf ook wel doet. Maar daar kan je wel aan bijdragen door middel van plantjes ofzo dat kan. Vraag 18 I Als ik het heb over uitstraling, wat moet volgens jou living lab uitstralen? P Creativiteit. Heb ik nu vaak genoemd. Dat is steeds het eerste waar ik aan denkt. I Wat voor uitstraling wat voor gevoel moet zo n living lab, kan zo n living lab bij jou naar boven halen. Kijk wanneer jij met ondernemers daar aan de slag gaat? P Ik denk dat dat dan vooral heel open moet zijn. Dat je niet het idee hebt dat je daar iets moet, maar meer dat je iets gaat doen. Als je gewoon chille werkplekken ziet met wel wat ruimte er tussen. Goede sfeer en het ademde een beetje creativiteit. Dat heb je denk ik meer zin hebt om aan de slag te gaan. Dan dat je iets van vast opgestelde werkplekjes ziet. I Dat het dan misschien saai is? 94

151 P Ja het heeft dan ook wel veel te maken met de opstelling denk ik. Zodra er veel ruimte is en je ruimte er tussen laat. Open het vaak al wat meer dat je iets meer kan doen dan alleen achter de computer zitten. Vraag 19 I Marleen had het net ook al over duurzaamheid. Is het dan ook belangrijk dat de beleving er is van duurzaamheid? Dat dit gebouw duurzaam is en dat de beleving er is? P Ja, maar ik denk dat als ik kijk naar het gebouw dat ik dat dan in de fysieke inrichting terug zou laten komen. Ik denk niet dat beleving bij duurzaamheid overeen komt, niet heel erg. Natuurlijk wel als ik het idee heb dat de inrichting duurzaam is. I Dan kom je ook op een stukje beleving van he, ik ervaar / beleef dat dit gebouw duurzaam is. P Dus dan sluit het op elkaar aan. Bij mij kijk ik dan wel het eerst naar de fysieke inrichting van het gebouw. I En duurzaamheid hoeft niet per se op te vallen dan voor jou? P Nee niet per se op te vallen. I Oké, nou dit waren de vragen, heb jij zelf nog dingen? Wat je denk van hé let daar op? P Ik zou heel goed kijken naar opstellingen van werkplekken. Hoe een opstelling bij draagt aan het werk. Want ik weet bijvoorbeeld dat staand vergaderen dat is weer helemaal iets nieuws. Ik denk dat dat wel leuk is om daar een naar te kijken. Living lab is nieuw, creatief. Ondernemers en studenten bij elkaar. Ik denk wel dat je moet inspelen op de nieuwe trends van werk plekken. I Oké dus nieuwe trends zijn voor jouw belangrijk om mee te nemen? P Ja zeker weten. I Oké nou bedankt voor je tijd en medewerking! 95

152 Diepte-interview 10 Inrichting Living Lab Groningen Airport Eelde Datum 30 april 2015 Tijd 11:00 uur Locatie Kenniscentrum NoorderRuimte Participant Maarten van der Leck ONDERZOEK I = P = Interviewer Participant ALGEMEEN Vraag 1 I Kunt u uzelf kort introduceren? Uw naam, leeftijd en uw relatie met het Living Lab. P Ik ben Maarten van der Leck, 23 jaar oud en ik ben 5 e jaar bouwkunde student en ik heb mijn pre master Technische Planologie al gedaan. Ik studeer dan ook af in de richting planologie en dat doe ik bij het LLGAE, ik studeer af op de mobiliteit van de luchthaven. Vraag 2 I Hoe ziet uw huidige werkplek eruit? P Bij het LLGAE? Of waar ik altijd werk? I Dat maakt niet uit. P Op het LLGAE heb ik nog niet zoveel gewerkt en meestal zit ik in het Harmoniegebouw en dan daar in het Letterendeel. Dat is een relatief grote ruimte waar iedereen aan grote tafels zit te werken. Vraag 3 I Hoe ziet uw ideale werkplek eruit? P Ik vind het heel erg fijn om aan een ruimte tafel te zitten, want ik heb heel veel ruimte nodig om alles neer te kunnen leggen. Maar ik vind het wel heel fijn als het wat kleiner is zodat ik niet zo snel wordt afgeleid, want ik wordt namelijk heel snel afgeleid door alles. FYSIEKE INRICHTING Vraag 4 I Wat voor beeld van de fysieke inrichting komt er het eerst in u op als u aan het LLGAE denkt? P Dan denk ik aan een grote ruimte waar heel veel verschillende mensen zitten, meer dan dat ik nu steeds zie bij het Living Lab. Waar je heel erg gemakkelijk met elkaar kunt praten, dus heel makkelijk contact kunt leggen met de opdrachtgevers en niet alleen jouw eigen opdrachtgever maar ook andere opdrachtgevers en met studenten die dingen doen die raakvlakken hebben met jouw onderzoek. Dat je heel gemakkelijk kunt overleggen. I En echt fysiek gezien? Op het gebied van de inrichting? Hoe zie je dat voor je? Een deel dus een grote ruimte, waar niet heel veel in hoeft te staan. Gewoon een ruimte waar je kunt staan met statafels en daarnaast ook voldoende werkplekken waar je in een relatief klein kamertje kunt werken. Vraag 5 I Met wie denkt u samen te werken binnen het LLGAE? (als gekeken wordt naar de 5 O s) P Studenten zijn natuurlijk makkelijker om contact mee te leggen. Maar ik denk juist dat de professionele omgeving eraan bijdraagt dat je beter iedereen in contact kunt komen. Dus dat is wel echt een pré van het LLGAE. I En zijn er dan nog partijen waar je meer mee zou samenwerken dan met anderen? P Ik werk nu heel veel met de provincie samen, die ken ik natuurlijk. Wat ik nu nog een beetje mis bij het LLGAE, zijn de ondernemers. Naar mijn weten zijn ze er nog niets eens echt, maar die mis ik ook echt. Wij doen dan een onderzoek naar het mobiliteitsimpuls en ik zou ook wel willen weten hoe een Hertz daarin staat of een andere partij. 96

153 Vraag 6 I Wat voor werkzaamheden denkt u uit te kunnen voeren in het LLGAE? P Als student zijnde vooral het onderzoek, dus ik wil daar met mijn papieren kunnen zitten en alles wat met het onderzoek te maken heeft. Op mijn computer wil ik daar zitten werken, zo zie ik dat voor me. En eventueel als ik dat dan wil, naar iemand anders toe lopen om informatie te krijgen. Dat kan dan wel in die grote ruimte zijn of dat iemand anders ergens anders zit te werken en dat ik dan even naar hem toe loop. I En bijvoorbeeld vergaderen, of lezingen? P Ja ik vind lezingen altijd heel leuk. Ik vind de opstelling van de lezingen zoals die nu zijn ook fijn. Er mogen wel wat meer mensen zijn, maar het is vrij open en je kunt gewoon je ding doen. En vergaderen lijkt me heel fijn om daar te kunnen doen. We zitten nu steeds bij Rolf thuis, dat is op zich prima, maar het is niet een hele professionele plek. De afstand is ook een beetje een drempel voor mij, net als dat ik liever in de stad ga studeren dan dat ik hierheen fiets. Het is natuurlijk eigenlijk onzin omdat het maar een kwartiertje fietsen is, maar zo voelt het wel. Vraag 7 I Welke behoeftes heeft u naast uw werkzaamheden op een werkplek/kantoor? P Ik vind het heel fijn als je even naar buiten kan in de pauzes. En ik vind koffie heel erg belangrijk, het is misschien een hele suffe eis, maar dat vind ik wel echt heel fijn. En goede koffie, dus niet een heel cheap apparaat met oploskoffie, maar zoals we nu hebben is wel prima. I Nog meer dingen? P Qua fysieke inrichting bedoel je? I Naja qua behoeftes naast je werkzaamheden. P Nou dat ik ook even uit mijn werkplek getrokken kan worden. Het liefst buiten, maar als het niet buiten kan dat ik dan even in een grote zaal kan chillen en niet per sé over je project hoeft te praten met andere mensen, maar dat er ook een informele sfeer is. Vraag 8 I Welke eisen stelt u aan uw eigen fysieke werkplek? P Ik wil een bureau waar ik heel veel dingen op kan leggen en ik niet iemand per sé in de weg zit. Zoals de Harmonie waar ik nu zit, zit je best dicht op elkaar en ik merk dat als ik er in de ochtend vroeg ben dat ik dan heel veel ruimte in gebruik neem. Vraag 9 I Welke wensen heeft u met betrekking tot uw eigen fysieke werkplek? P Hoe bedoel je dat dan? I Misschien is een wens van je dat je opbergruimte fijn zou vinden bijvoorbeeld. Iets wat je niet per sé nodig hebt, maar wat je wel leuk zou vinden als het er is. P Ja, opbergruimte zou wel fijn zijn. Stel dat we er heel vaak gaan zitten en je reist er toch wel een stuk voor, dan zou ik het heel fijn vinden als ik mijn spullen daar gewoon kan laten. En niet elke dag met een dikke tas hoef te zeulen. I Dus dat zou dan een wens zijn? Of zet je dat bij de eisen? P Het is een wens, het is fijn als het er is. Vraag 10 I Welke eisen stelt u aan de fysieke inrichting binnen het LLGAE? Dus als je naar het complete plaatje kijkt. Zijn er nog bepaalde ruimte die er sowieso aanwezig moeten zijn, of andere dingen? P Ik mis nu heel erg dat geen individuele werkplek hebt waar je gewoon kunt gaan zitten en kan gaan werken. Nu is het een beetje raar als je daar tussen gaat zitten en een beetje probeert te typen en de rest praat een beetje. Hartstikke gezellig en ik wil dan ook wel meedoen, maar we hebben niet heel veel tijd en ook andere dingen kosten tijd. Dus dan zou ik ook graag daar willen kunnen werken. Want eigenlijk ben ik nu steeds die dinsdag kwijt. I Dus sowieso een individuele werkplek. P Ja het hoeft niet per sé individueel, maar dat je in ieder geval met drie ofzo op een kamer kunt werken en dat het ook gewoon rustig is en dat je je kunt terugtrekken. Vraag 11 97

154 I P I P Welke wensen heeft u met betrekking tot de totale fysieke inrichting binnen het LLGAE? Heb je een keer iets gezien misschien ergens waarvan je denkt, dit zou ik echt perfect vinden voor in het LLGAE? Ja, wat me wel gaaf lijkt is misschien een maquette. Dat vind ik altijd heel gaaf om te zien. Ik vergader met een adviesgroepje bij de academie van bouwkunst en daar hebben ze allemaal maquettes staan van allemaal gebouwen. En als er een maquette zou staan van de luchthaven, dat dat best inspirerend zou kunnen zijn in het LLGAE. Dat zou misschien een opdracht kunnen zijn voor volgende bouwkunde studenten. En dat dan in het midden van de ruimte. En verder nog dingen die je ergens een keer gezien hebt? Nee eigenlijk niet. Vraag 12 I In hoeverre speelt duurzaamheid voor u een rol bij de fysieke inrichting? P Milieuduurzaamheid, of duurzaamheid dat de stoelen stevig zijn? I Beide. P Ik vind duurzaamheid heel erg belangrijk. Ik zou graag willen dat er niet alleen wordt gekeken naar de inrichting op korte termijn, maar ook straks als het LLGAE weg is, dat het dan ook nog iets kan voorstellen. Dat vind ik heel belangrijk. En qua inrichting stoelen en tafels en dat soort dingen, vind ik het leuk en ik denk dat je dat ook als uitstraling zou kunnen hebben dat je niet alleen maar nieuwe dingen haalt, maar ook dingen van de Mamamini bijvoorbeeld en tweedehands spullen. Ik denk dat dat een best wel leuke uitstraling geeft. I Dus dat het ook wel zichtbaar is dan, die duurzaamheid? P Het hoeft geen oude meuk te zijn, maar wel dat het ergens terug te vinden is en dat je het kunt vertellen. Ik weet trouwens dat ze dat op de luchthaven ook gedaan hebben. Alle vliegtuigstoeltjes zijn tweedehands op de luchthaven. De stoeltjes achter de gate waar je kunt wachten, dan ben je er wel bewust mee bezig en hoeft het allemaal ook minder duur te zijn. I Dus daar bewust mee bezig zijn is ook heel belangrijk. En nog andere duurzame dingen waar je aan denkt? P Ja maar dan ga je heel erg richting de bouwkundekant. Ik weet niet wat je daar met de fysieke inrichting zou kunnen doen. I We hebben bijvoorbeeld gehoord dat er nu zonnewering bestaat van zonnepanelen. P Dat vind ik best wel een leuk idee. Daarmee laat je in ieder geval aan de buitenwereld zien dat je er bewust mee bezig bent geweest. Dat vind ik heel belangrijk, want ik vind dat er veel dingen echt alleen voor op korte termijn wordt besloten die niet duurzaam zijn op de langere termijn. En dat vind ik heel zonde, zeker als iets nog helemaal in de kinderschoenen staat is het belangrijk om daar rekening mee te houden. BELEVING INRICHTING Vraag 13 I Hoe zou u beleving definiëren? P Dat is een diepe vraag. Het heeft te maken met je gevoel denk ik, als je naar ruimtes kijkt. Het gevoel wat je daarbij hebt en of je je vrij voelt in een ruimte of prettig. Dat vertaald zich naar dat je gemakkelijk met iemand gaat praten of op iemand af stapt. I Dus de ervaring hoe het is om ergens te zijn? P Ja en je gevoel daarbij hoe je daarin functioneert. Vraag 14 I Vindt u beleving belangrijk met betrekking tot uw werkplek? P Ja zeker, tuurlijk. I Waarom? P Dat heeft heel erg veel invloed op hoe je functioneert tijdens het werken. Als het een heel erg drukke omgeving is bijvoorbeeld, in het begin zaten we altijd in het Harmonie in de kantine, dat is ontzettend onrustig. We dachten dat we daar prima konden werken want je kunt daar makkelijk met elkaar praten, maar uiteindelijk bleek dat we daar helemaal niet zo goed konden werken. Want in de bieb was het veel beter. I Dus dan is rust voor jou dan ook wel belangrijk? Dus als je beleving voor jou niet goed is dan? 98

155 P I P Dan functioneer ik echt niet goed, want als ik volledig wordt afgeleid, dan kan ik niet goed werken. Maar aan e andere kant als je het LLGAE hebt met die grote ruimten, waar ik het net over had waar iedereen samen komt om te lunchen ofzo, daar moet je juist een hele vrije omgeving hebben en best druk. Daar mag ook best een muziekje op staan. Dus dan is de sfeer wat losser. Ja precies. Vraag 15 I Heeft u op het moment een plek waar de beleving optimaal is? Zo ja, wat voor plek is dat en waarom is hier de beleving optimaal? P Ja voor nu is het even de bibliotheek van het Harmoniegebouw. I Waarom is het daar zo optimaal? P Omdat het daar rustig is, dus daar kan ik gewoon aan het werk gaan. En ik zit daar meestal met een paar maatjes van me en Jeroen zit daar ook. En we zijn dan niet meer alleen maar aan het praten, we werken gewoon een paar uur en dan gaan we lunchen en dan praten we dan weer een beetje bij. Dat werkt een stuk beter dan de hele tijd half bezig en half praten. Maar over een tijdje zal ik dat ook wel weer een keer zat zijn. En dan ga ik misschien wel weer beter werken als het wat drukker is. I Dus in die zin is het voor jou dat je beleving niet altijd hetzelfde moet zijn? Misschien moet je dan geprikkeld worden? P Nee, het heeft denk ik ook een beetje te maken met waar ik in mijn onderzoek ben. I En hoe stel je je dat dan voor in verschillende ruimtes? P Dus de grote ruimte waar wel een aantal zittafels zijn waar je kunt zitten, dat ik bijvoorbeeld met Frederick die een beetje hetzelfde onderzoek doet als dat wij doen, wat we samen over het onderwerp kunnen hebben. Maar dat ik me ook heel erg goed kan terugtrekken als ik zelf wil gaan werken. I Dus dat de beleving van jou ook gemakkelijk is om individueel of gezamenlijk, dus dat je daar vrij in kunt zijn. P Ja. Vraag 16 I Wat voor beleving zou u graag ervaren binnen het LLGAE? Bijvoorbeeld als u binnenkomt, als u zit of de entree? P Dus echt de afwisseling tussen informeel samen zijn en individueel werken en er even volledig uit te worden getrokken door bijvoorbeeld even naar buiten te kunnen. Je hoeft er niet per sé minder mee bezig te zijn, kunt ook best een stukje lopen over de luchthaven, maar dat je wel die drie aspecten hebt van: - Zelf goed kunnen werken - Samen goed kunnen werken - Even totaal weg I Dus dat de beleving is, ik kan werken waar ik wil in bepaalde situaties. P Ja. Vraag17 I In wat voor werkomgeving werkt u het liefst in het kader van kleur, lichtinval & uitzicht? P Ik vind uitzicht heel leuk, maar daardoor wordt ik wel heel erg afgeleid. I En wat voor uitzicht is dat dan? P Bij de week van het lege gebouw, dat was best een mooi uitzicht. Daar kan ik dan wel heel lang naar kijken en daar wordt dan alleen maar van afgeleid. I Dat was een uitzicht over het water toch? P Ja. I Dus natuur in die zin, is voor jou ook al afleiding? P Ja en trouwens vliegtuigen vind ik zelf ook heel gaaf, dus als er eentje overvliegt, ben ik ook sowieso afgeleid. I Dus voor jou moet er bij wijze van spreken een rolgordijn zijn. P Nee want ik wil ze wel zien juist. Maar dat leidt wel af als het heel druk wordt ja. I En qua kleuren en licht? 99

156 P I P I P I P I P I P Ik wil goed licht. Ik hou niet van heel veel licht, wat je wel eens buiten hebt, dat je niet meer naar de beeldscherm of papier kunt kijken. Maar ik vind licht wel heel belangrijk, ik heb daar eigenlijk nooit bij stil gestaan hoeveel licht dat is. Is dat dan bijvoorbeeld natuurlijk licht of TL licht, hierbij kan de beleving anders zijn. Dat heb ik nooit ervaren dat verschil, nooit bewust in ieder geval. Als ik het zo zou zeggen denk ik dat ik wit licht fijner vind om in te werken, maar dat durf ik niet te zeggen. En qua kleuren, zijn er kleuren die je prikkelen of? Dat vind ik een lastige vraag. Dat is meestal vanzelfsprekend vaak, je denkt er niet over na inderdaad. Ik denk wel echt dat het heel veel invloed heeft, maar ik denk niet dat ik er bewust mee om ga. Dat is een beetje lastig. Als ik zo een kleur zou moeten zeggen die inspirerend zou kunnen zijn voor het LLGAE, zou ik denk ik gaan voor de oranje kleur van de luchthaven zelf. Dat je er een soort van bewust continue mee bezig bent dat je op de luchthaven bent. Dus wel een vrolijke frisse kleur? Ja zeker. Het hoeft allemaal niet neutraal? Ik wil geen donkere kleuren, daar houd ik niet van. Wel lichte kleuren inderdaad. Vraag 18 I Wat moet volgens u het LLGAE uitstralen? Kijk een ziekenhuis heeft een bepaalde uitstraling en gevoel ook. P In eerste instantie is het heel belangrijk dat een Living Lab een hele open, deels formeel, deels informeel, dat je makkelijk op elkaar kunt afstappen maar dat je wel wat voor elkaar kunt betekenen. I Niet gesloten? P Nee, maar als Marco van de Kreeke daar zit, moet dat wel een beetje autoriteit uitstralen en dat het wel gaaf is als je naar hem toe stapt. Niet dat hij een echte barrière is, je moet wel naar hem toe kunnen lopen, maar wel dat je denkt; die moet ik wel hebben als ik hiermee bezig ben. En dat vind ik heel belangrijk. Dat is denk ik het primaire dat ik vind van het Living Lab, dat dat gebeuren er is. Dus dat je op elkaar kunt afstappen. Vraag 19 I En het gevoel daarbij moet zijn? Als je er bent? P Dat je toch wel gemakkelijk op iemand af kunt stappen. En dat ik niet met klamme handjes naar iemand toe stap. I En het gevoel als je daar werkt? P Dat ik daar goed kan werken, maar dat ik ook zelf kan verwachten dat mensen naar mij toe komen, bijvoorbeeld in die individuele ruimte. Maar dat ik ook omgekeerd het gevoel heb dat ik naar andere mensen toe kan stappen. I Dus dat samenwerkingsgevoel is voor jou belangrijk. P Ja klopt, tot op zekere hoogte, want ik wil ook graag zelf mijn eigen ding doen. I En dan heb je die individuele space. P Ja inderdaad. Vraag 20 I Zie je duurzaamheid als een beleving? P Ja. I En moet dat dan ook terugkomen bij het LLGAE? Dat die beleving van duurzaamheid er is? P Ja, het hoeft niet per sé echt eruit te schreeuwen. Maar als je het opzoekt en het wilt weten dat je dan dingen ziet. En bijvoorbeeld dat zonnepanelen verhaal lijkt me heel erg gaaf. Als je dat dan bijvoorbeeld een keer wordt verteld en dat je dan gaat kijken en dat je dan denkt: aah gaaf, vet dat ze daar over na hebben gedacht. I Dus dat ze er mee bezig zijn, dus in die zin is op het gebied van beleving duurzaamheid belangrijk voor jou? P Ja absoluut. I Heb je nog iets toe te voegen voor ons? P Het moet laagdrempelig zijn om er te komen. Ik wil niet dat het verplicht wordt, absoluut niet. 100

157 Overzicht uitkomsten diepte-interviews In onderstaande tabel is een overzicht gegeven van de uitkomsten uit de diepte-interviews. Alle woorden die in de tabel staan, zijn de geel gemarkeerde stukjes tekst in de uitwerkingen. ONDERWIJS OVERHEID OMGEVING ONDERZOEK ONDERNEMERS 1 Beeld fysieke inrichting LLGAE - Alle representanten werken samen - Informele sfeer - Grote zaal met werkplekken - Ruimtes met laptoppen en tafels - Centrale plek - Zoals KNR - Hippe inrichting - Kantoortuin - Expositieruimte - Iets groots - Werkeilanden - Open ruimten - Ruimte met veel schillende mensen - Voldoende werkplekken - Dynamische en open werkstructuur - Creatieve werksfeer - Dynamiek - Experimenteerruimte/ opslag - Veel samenwerken - Veel activiteiten 2 Samenwerking - Vooral studenten - Opdrachtgevers - Ondernemers - Overheden - Met veel partijen - Ondernemers - Directe omgeving - Gemeente - Onderwijs - Ondernemingen - Ondernemers - Overheid - Onderzoeker - Ondernemers - Overheid - Onderwijs 3 Werkzaamheden - Coaching, brainstormen - Lezingen - Intervisie, werkconferenties, vieringen, excursies - Ontmoeting tot stand brengen - Brainstormen - Individueel werk - s versturen, afspraken maken, uittypen, overleggen, brainstormen - Gesprekken voeren - Cursussen - Vergaderingen - Multifunctionele plek - Kantoorwerk - Concentratiewerk - Creatieve werkomgeving - Onderzoek - Lezingen/vergaderingen - Administratieve werkzaamheden - Experimenten - Computerwerk en bureauwerk 4 Faciliteiten - Koffie apparaat - Wandelgangenoverleg - Broodje - Koffie - Goede ICT faciliteiten - Kantine - Ontmoetingsplaats - Koffie - Sportfaciliteiten - Koffieautomaat - Ontmoetingsplek - Toegang naar buiten in pauze - Ruimte met informele sfeer - Koffiebar - Printshop - Tuin of park 5 Eisen eigen werkplek - Vloerbedekking - Uitzicht - Praktisch bureau - Flexplekken - Vergaderruimte - Terug trekken - Klimaat moet fijn zijn - Ruimte - Frisse lucht - Comfortabele stoel - Digitale bereikbaarheid - Veel licht - Ruimte - Goede stoelen - ARBO richtlijnen - Verstelbaar bureau en stoel - Groot bureau - Niet anders dan een professioneel kantoor - Normaal binnenklimaat - Schoon, stofvrij 101

158 - Inspirende omgeving 6 Wensen eigen werkplek - Bepaalde luxe - Zakelijke sfeer - Samenwerkingssfeer - Licht - Akoestiek - Ingetogen schoonheid - Kleurrijk - Het moet uitnodigen tot ontmoeting - Kaartmateriaal - Whiteboard - Beamer - Felle kleuren stoelen - Zie eisen - Het moet comfortabel zijn - Opbergruimte - Historische verbinding met de luchthaven - Goede internetverbinding 7 Eisen inrichting LLGAE - Diverse werkplekken - Indeling in typen werplekken - Rust en elegantie - Internet - Scherm of beamer - Ruimte voor presentaties - Open huis karakter - Goede uitstraling - Verschillende werkplekken - Individuele werkplekken - Rustig, niet teveel lawaai: akoestiek - Fysieke maakplekken 8 Wensen inrichting LLGAE - Presentatieruimtes met flipover - Details aan de muur - Ruimte voor privacy - Het moet mensen uitnodigen om naar binnen te gaan - Creatieve werkplaats - Maquette - Domotica en afstandsbedieningen - Zo flexibel mogelijk - Vrijheid 9 Duurzaamheid - Zonnepanelen - Duurzaam in mentaal opzicht - Energie besparen - Energieneutraal - Duurzaam in goedkoper - Niet onzichtbaar - Ingetogen elegantie - Zonnepark - Zo duurzaam mogelijk - Mogelijkheden gebouw zelf - Draagt bij aan hipheid - Boodschap - Duurzaamheid gaat voor alles - Maakt niet uit dat het duurder is - Zichtbaarheid zou leuk zijn - Zo duurzaam mogelijk - Cradle to cradle - Bewustzijn lange termijn - Het moet een integrale rol innemen in de inrichting - Zo duurzaam mogelijk - Besparen - Gezamenlijk doel - Openheid creëren Tabel 3: Uitwerking uitkomsten diepte-interviews 102

159 103

160 Bijlage 5 Uitwerking Benchmark Voor het onderzoek zijn vijf benchmarks uitgevoerd. In de bijlage zijn een aantal foto s weergegeven om een beeld te geven van de inrichting per organisatie. 104

161 Benchmark 1 Inrichting Living Lab Groningen Airport Eelde Datum 6 mei 2015 Tijd 10:00 uur Organisatie Indietopia Foto impressie 105

162 106

163 Benchmark 2 Inrichting Living Lab Groningen Airport Eelde Datum 8 mei 2015 Tijd 10:00 uur Organisatie Dezain Foto impressie 107

164 108

165 109

166 Benchmark 3 Inrichting Living Lab Groningen Airport Eelde Datum 8 mei 2015 Tijd 11:00 uur Organisatie Puddingfabriek Foto impressie 110

167 111

168 Benchmark 4 Inrichting Living Lab Groningen Airport Eelde Datum 8 mei 2015 Tijd 12:00 uur Organisatie Seats2Meet Foto impressie 112

169 113

170 114

171 Benchmark 5 Inrichting Living Lab Groningen Airport Eelde Datum 14 mei 2015 Tijd 10:00 uur Organisatie Kenniscentrum NoorderRuimte (nieuwe locatie) Foto impressie 115

172 116

173 117

174 Bijlage 6 Uitwerking professional In deze bijlage is een samenvatting gegeven van de belangrijkste punten die genoemd zijn tijdens het gesprek. De woorden met een grijze markering zijn bruikbare uitkomsten voor het onderzoek die zijn opgenomen in de resultaten. 118

175 Afspraak professional Inrichting Living Lab Groningen Airport Eelde Datum 18 mei 2015 Tijd 13:00 uur Organisatie Ahrend Professional Klaas Geleynse Korte beschrijving organisatie Ahrend is een familiebedrijf dat in 1896 is opgericht. Het bedrijf is marktleider in Europa op het gebied van kantoorinrichting en kantoormeubilair. De kernwaarden van Ahrend vinden hun oorsprong in de ruim honderdjarige traditie. Ze zijn al jarenlang de belangrijkste pijlers voor succes. De vijf kernwaarden zijn: passie, verantwoordelijkheid, vakmanschap, samenwerking en oplossingsgerichtheid. Over Klaas Geleynse Klaas Geleynse is accountmanager bij Ahrend. Hij is samen met twee andere verantwoordelijk voor de noordelijke provincie in Nederland. Zo is hij een aantal jaar geleden ook betrokken geweest bij de inrichting van de Hanzehogeschool, waaronder de vleugel waar de opleiding Facility Management nu in zit. Aandachtspunten fysieke inrichting Sfeer gaat boven ergonomie Maak gebruik van duurzame materialen zoals Credle te Credle Wanneer je naar de inrichting kijkt, probeer dan altijd onderscheid te maken in een ik zone en een wij zone. Een neutrale omgeving is belangrijk Trends en ontwikkelingen 1. Het nieuwe werken, werken waar je wil werken 2. Technologie 3. Concepten zoals Seats2meat 4. Eenvoudig kantoormeubilair, rechthoekige tafels; zit sta, benchtafels 5. Aciviteitgerelateerdheid 6. Inrichting wordt huiselijker Tips/tops Zorg ervoor de gebruikers worden betrokken bij het inrichtingsproces. Wanneer dit niet gebeurd, heeft het een kleine kans van slagen. Het kan niet allemaal in één keer perfect, probeer dit in stappen te doen. 119

176 Bijlage 7 Programma van Eisen Het Programma van Eisen is een volledig document. Het PvE dient als ondersteunend document bij de conclusies die getrokken zijn uit resultaten. 120

177 Programma van Eisen Functionele fysieke inrichting Living Lab Groningen Airport Eelde Marleen Werkhoven Groningen, mei

178 Inhoud Formulering context Ruimtelijke aspecten Fisische aspecten Werkplekinrichting Kantoormeubilair Duurzaamheid Faciliteiten

179 Formulering context De provincie Drenthe, de gemeente Tynaarlo en de Hanzehogeschool willen graag het Living Lab Groningen Airport Eelde vestigen in bijgebouw A van de oude Rijksluchtvaartschool op het vliegveld. Het doel van het organisatie is dat de 5 O s van Overheid, Ondernemingen, Onderwijs, Onderzoek en Omgeving gelijkwaardig en gezamenlijk kunnen samenwerkingen binnen het LLGAE. Bij de realisatie van het huisvesting van het LLGAE dient rekening te worden gehouden met bepaalde eisen met betrekking tot de functionele fysieke inrichting. Functionele fysieke inrichting wordt gedefinieerd als: De objecten die daadwerkelijk aanwezig zijn binnen het kantoor, welke op een effectieve manier bijdragen aan het doel van de betreffende werkzaamheden. Deze eisen zijn tot stand gekomen uit: - Interviews met verschillende stakeholders vanuit de 5 O s - Wet- en regelgeving - Literatuuronderzoek Het doel van dit PvE is om een duidelijk overzicht te creëren van de eisen ten aanzien van de functionele fysieke inrichting, welke als ruggengraat dient voor de uiteindelijke realisatie van het LLGAE. Wanneer dit PvE wordt gehanteerd zal de functionele fysieke inrichting op een goede manier bijdragen aan het behalen van de gestelde doelstelling van het LLGAE. Dit PvE is opgebouwd uit zes thema s welke deels zijn afgeleid uit de behandelde thema s in het literatuuronderzoek: 1. Ruimtelijke aspecten 2. Fysische aspecten 3. Werkplekinrichting 4. Kantoormeubilair 5. Duurzaamheid 6. Faciliteiten 123

180 1. Ruimtelijke aspecten Ruimtelijke aspecten zijn algemene eisen ten aanzien de ruimtelijke inrichting. Totale oppervlak per verdieping van bijgebouw A is 480m2 Gebruik minimaal 400m2 oppervlakte voor werkplekken Gebruik minimaal 280m2 oppervlakte voor onderzoeks- /experimenteerruimte Gebruik minimaal 280m2 oppervlakte voor faciliteiten Zorg voor minimaal 25 werkplekken Binnen het LLGAE zijn verschillende kantoorfuncties van toepassing: o Ontmoetingsplaats o o o o Inspiratiebron Productiemiddel Opleidingsplaats Onderzoeksplek Vlekkenplan (zie volgende pagina) 124

181 o Figuur 23: Vlekkenplan begane grond Figuur 24: Vlekkenplan verdieping 125

182 2. Fysische aspecten Bij de fysische eisen gaat het om de omgevingsfactoren die effect kunnen hebben op het lichaam van de gebruikers. Thermisch binnenklimaat: volgens richtlijnen NEN-EN-ISO 7730 Thermisch binnenklimaat: maak gebruik van niet te grote ramen Luchtkwaliteit: volgens NEN 1087 Luchtkwaliteit: zorg dat bij iedere werkplek een raam open kan Akoestiek: gebruik textiele vloerbedekking Geluid: maak gebruik van het relatiediagram in verband met geluidsoverlast Kunstlicht: maak gebruik van een combinatie tussen indirect en direct kunstlicht bij iedere werkplek Kunstlicht: zorg voor een dimmer per afgesloten werkplek Daglicht: zorg dat werkplekken met beeldschermen minimaal 1,5 meter van het raam geplaatst worden Daglicht: zorg voor voldoende daglicht in iedere afgesloten werkplek Daglicht: maak gebruik van zonneschermen Uitzicht: zorg voor waarneming van het weer buiten Uitzicht: zorg voor natuurlijke elementen in het uitzicht 126

183 3. Werkplekinrichting Met werkplekinrichting wordt bedoeld hoe de inrichting van de werkplekken zich verhoudt tot positionering van de ruimtes en de werkzaamheden. Er dient ruimte te zijn voor verschillende werkzaamheden: 1. Coaching en overleggen 2. Vergaderingen en lezingen 3. Vieringen, excursies, werkconferenties, cursussen 4. Administratieve taken 5. Uitwerking/uitvoering van onderzoek & experimenten Maak gebruik van een combinatie van de volgende kantoorconcepten: o Kloosterkantoor o Groepskantoor met wisselwerkplekken o Leanoffice o Coconkantoor Zorg dat de volgende werkplekken terug komen in de inrichting: o Loungewerkplek o Cockpit o Samenwerklounge o Open werkplek o Productiewerkplek o Huiskamerwerkplek o Teamruimte o Brainstormruimte o o Workshopruimte Individuele werkplek Zorg voor genoeg groen en planten in de werkomgeving Zorg ervoor dat de werkplekopstelling kan veranderen: flexibiliteit 127

184 4. Kantoormeubilair Het kantoormeubilair zijn de meubels die gebruikt worden voor de werkplekinrichting. Kantoorstoel volgens NEN-EN 1335 en praktijkrichtlijn NPR-1813 Comfortabele stoelen Makkelijk bedienbare stoelen Kantoortafel volgens NEN-EN 2449 en praktijkrichtlijn NPR Kantoortafels met een ruim tafelblad Een combinatie van ronde en vierkante tafels Bewustzijn van materiaalgebruik Afsluitbare opbergkasten per werplekruimte Beeldschermen volgens richtlijn NPR

185 5. Duurzaamheid Duurzaamheid binnen de kantoorinrichting heeft betrekking op het bewustzijn van consequenties voor de natuur. Streef ernaar voor 50% zelfvoorzienend te zijn Zorg ervoor dat in de fysieke inrichting een relatie te vinden is met het Carbon geaccrediteerde Vliegveld Eelde Energiebesparing: maak gebruik van sensoren voor temperatuur daglicht en beweging Bewustzijn van materiaalgebruik Streef ernaar dat de duurzame aspecten in het LLGAE worden omschreven/aangegeven voor gebruikers 129

186 6. Faciliteiten De faciliteiten hebben betrekking op alle middelen/ruimten die gebruikt worden om het primaire proces binnen het LLGAE zo soepel mogelijk te laten verlopen. 4 toiletten: 2 voor mannen, 2 voor vrouwen Kwalitatief goed koffieapparaat Zorg voor een degelijke snelle internetaansluiting Ontvangstruimte Zorg voor een verbinding tussen het gebouw en de tuin erom heen 2 repro s 10 beschikbare vaste computers Opslagruimte Kleine keuken met koelkast 130

187 131

188 Bijlage 8 Menukaart De menukaart voor een optimale functionele fysieke inrichting is ook een volledig document en dient als ondersteuning van de adviezen. 132

189 Functionele fysieke inrichting Living Lab Groningen Airport Eelde Marleen Werkhoven Groningen, mei

190 Introductie In deze menukaart staan drie menu s voor de functionele fysieke inrichting van het Living Lab Groningen Airport Eelde. De menu s zijn tot stand gekomen naar aanleiding van de resulaten uit het onderzoek. De wensen en eisen van de 5 O s, de vergelijking met andere organisaties, de literatuur en het gesprek met de professional zijn gecombineerd met een eigen belvorming creativiteit en kennis ten aanzien van de functionele fysieke inrichting. De volgende menu s zijn ontwikkeld: The Green Lab The Original Office The Five Dimensional Workplace 134

191 Menu 1 THE GREEN LAB Bij The Green Lab is de inrichting gebaseerd op de kerngedachte groen en duurzaam. Eigenlijk wordt de tuin die om het gebouw heen ligt overgenomen door het gebouw. 135

192 Meubilair 136

193 Toelichting Voor het LLGAE is dit een zo duurzaam mogelijke inrichting. Er wordt gebruik gemaakt van duurzame of tweedehands materialen, maar er is ook ruimte voor eigen inbreng vanuit de medewerkers. Wat opvalt bij de inrichting zijn de muren waar natuurlijke producten in zijn verweven, dit geeft een groene uitstraling en het geeft een verbinding met de natuur en de landschappen om het vliegveld heen. Verder worden ronde gestroomlijnde vormen gebruikt voor het meubilair en de staan er veel planten in de werkomgeving. In de ontmoetingsruimte/ kantine kunnen extreem veel groene elementen aangebracht worden, zoals een behang van een natuurlijke omgeving bijvoorbeeld. Op die manier heeft men in de kantine al het gevoel dat men buiten is. Kosten De kosten voor de inrichting bestaan deels uit de basiskosten voor een werkplek en deels uit de kosten die het een Green Lab maken. Basiskosten Werkplek is gem. 1750,00 X 25 werkplekken Overige voorzieningen is gem. 1250,00 per werkplek Kosten Green Lab X 25 werkplekken Totale basiskosten: Muren met groen á 140,00 per m2 x80 m Afdruk op behang á 18,50 per m2 x120m Passen meubilair Extra kosten 5000 Totale basiskosten Totale kosten Green lab Ruim genomen is een indicatie van de kosten voor de inrichting van een Green Lab ongeveer , -. In dit bedrag is nog geen rekening gehouden met de kosten van een goed systeem voor het binnenklimaat en verlichting. 137

194 Menu 2 THE ORIGINAL OFFICE Bij The Original Office is de inrichting gebaseerd op creativiteit, originaliteit en het out of the box denken. Creativiteit heeft immers invloed op de productiviteit van de medewerkers! ORIGINAL 138

195 Meubilair 139

196 Toelichting The Original Office is een office waarbij alles kan en er geen grenzen zijn. Het moet een omgeving worden waar alle creativiteit in iedereen naar boven wordt gehaald. Kenmerkend is de glijbaan die ergens in het gebouw is neergezet en schommels en hangmatten. De inrichting is ontzettend kleurrijk en open. De ontmoetingsruimte kan eruit zien als een soort speelparadijs voor werknemers. Ook is er ruimte voor eigen inbreng door krijtwanden en whiteboard wanden te maken. Het gaat dus om de gedachte dat niets te gek is en dat iedereen welkom is. Kosten De kosten voor de inrichting bestaan deels uit de basiskosten voor een werkplek en deels uit de kosten die het een Original Office maken. Basiskosten Werkplek is gem. 1750,00 X 25 werkplekken Overige voorzieningen is gem. 1250,00 per werkplek Kosten Green Lab X 25 werkplekken Totale basiskosten: Hangmatten/schommels á 50,00 per stuk x6 300,00 Glijbaan 4000 Krijtverf & whiteboard wanden 500,00 Passen meubilair Extra kosten 5000 Totale basiskosten Totale kosten Green lab Ruim genomen is een indicatie van de kosten voor de inrichting van een Green Lab ongeveer ,-. In dit bedrag is nog geen rekening gehouden met de kosten van een goed systeem voor het binnenklimaat en verlichting. 140

197 Menu 3 THE FIVE DEMENSIONAL WORKPLACE The Five Dimensional workplace heeft een kantoorinchting met vijf dimensies, namelijk de dimensies vanuit de vijf O s. Daarnaast zijn vijf andere dimensies terug te zien, namelijk: duurzaam, flexibel, open, creatief & innovatief