Professionele organisatie111

Transcriptie

1 KORTLOPEND ONDERWIJSONDERZOEK Professionele organisatie111 Positief met en over PBS Op weg van een aparte aanpak naar integratie Jos van Kuijk Carolien van Rens

2 Positief met en over PBS Op weg van een aparte aanpak naar integratie Jos van Kuijk Carolien van Rens

3 CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG Kuijk, J. van en C.van Rens Positief met en over PBS. Op weg van een aparte aanpak naar integratie. J.van Kuijk en C.van Rens. PBS Nijmegen / amsterdam, ITS Radboud Universiteit / Kohnstasmm Instituut ISBN Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij electronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, or otherwise, without the prior written permission of the publisher. Uitgave: ITS Toernooivel 212 Telefoon: Copyright ITS, 2013 Dit onderzoek is gefinancierd uit het budget dat het ministerie van OCW jaarlijks beschikbaar stelt aan de LPC ten behoeve van Kortlopend Onderwijsonderzoek dat uitgevoerd wordt op verzoek van het onderwijsveld. 2

4 Inhoud Woord vooraf 5 1 Inleiding, vraagstelling en onderzoeksopzet Inleiding en aanleiding Vraagstelling Onderzoeksopzet en -uitvoering 8 2 PBS in onderzoek en praktijk 13 3 PBS in de scholen Canisius College Berg en Dalseweg Canisius College Goffert Nijmeegse Scholengemeenschap Groenewoud Kandinsky College Hatertseweg Kandinsky College Malderburchtstraat Kandinsky College Molenhoek 43 4 Resultaten vragenlijsten over scholen heen 49 5 Samenvatting en conclusies Inleiding Samenvatting Conclusies Aandachtspunten 60 3

5

6 Woord vooraf Positive Behavior Support (PBS) krijgt langzamerhand ook in Nederland voet aan de grond. Deze van oorsprong Amerikaans aanpak heeft als doel preventief en schoolbreed en vanuit gedeelde waarden een veilig en positief schoolklimaat te creëren dat leerlingen in staat stelt optimaal te profiteren van het geboden onderwijs. De benadering grijpt in op (gewenst) gedrag van leerlingen en door sommigen wordt PBS wel gezien als een aanpak die in het kader van Passend onderwijs vruchten kan afwerpen. Op dit moment zijn verschillende scholen in Nederland bezig met het voorbereiden en invoeren van PBS. Zo ook drie scholen(gemeenschappen), met in totaal zes locaties van de Scholengroep Rijk van Nijmegen. Nu enkele jaren na invoering is het bestuur zeer geïnteresseerd in de stand van zaken in de scholen. Heeft PBS bijgedragen aan een verbetering van de organisatiestructuur en cultuur, is het pedagogisch klimaat veranderd en is het pedagogisch didactisch handelen van het personeel verbeterd, ofwel is men minder handelingsverlegen? Het waren deze vragen die het bestuur van de Scholengroep Rijk van Nijmegen heeft doen besluiten een aanvraag in te dienen bij Kortlopend Onderwijsonderzoek naar de stand van zaken van PBS in de zes locaties. Voor ogen stond daarbij wat kunnen de scholen er van leren en waar kan eventueel bijsturing plaatsvinden. Daarnaast zouden ook andere scholen die nog met PBS willen starten - er van kunnen leren. In dit rapport wordt verslag gedaan van dit onderzoek waarbij intensief met de scholen (directie, leraren, onderwijsondersteunend personeel en leerlingen) is omgegaan en waarbij met diverse methoden (documentanalyse, interviews, vragenlijsten) informatie is verzameld over de voorbereiding en invoering van PBS. Wat dit betreft danken we de medewerkers op de zes locaties dan ook voor hun constructieve inzet en medewerking aan dit onderzoek. Zonder hen was dit onderzoek niet mogelijk geweest. In het bijzonder danken we de volgende personen binnen de scholen: Dominique Majoor/Désirée Heijnen (Canisius College Berg en Dalseweg), Arno van Stippent (Canisius College Goffert), Silvia Rijs (Kandinsky College Hatertseweg), Wil Boezen (Kandinsky College Malderburchtstraat), René Krechting (Kandinsky College Molenhoek) en Hans van den Ende (Nijmeegse Scholengemeenschap Groenewoud NSG). Een speciaal woord van dank voor Wil Boezen die namens het bestuur van de Scholengroep Rijk van Nijmegen dit onderzoek heeft begeleid en de resultaten heeft becommentarieerd. Verder danken we 5

7 Monique Nelen (Windesheim Expertisecentrum PBIS) en Mariëtte Haasen (Fontys Kenniscentrum voor gedrag en SWPBS) die in de eindrapportagefase bij de interpretatie van de resultaten, als klankbord hebben gefungeerd voor de onderzoekers. De bruikbaarheid van de resultaten en van deze rapportage in de praktijk stond daarbij voorop. Jos van Kuijk Carolien van Rens 6

8 1 Inleiding, vraagstelling en onderzoeksopzet 1.1 Inleiding en aanleiding Schoolwide Positive Behavior Support (SWPBS of korter PBS) is een preventieve aanpak of benadering van gedrag van leerlingen in het primair, het speciaal en het voortgezet onderwijs. De aanpak heeft in grote lijnen als doel om schoolbreed en vanuit gedeelde waarden een veilig en positief schoolklimaat te creëren dat alle leerlingen in staat stelt om optimaal te profiteren van het geboden onderwijs. Door sommigen wordt PBS wel gezien als de link naar passend onderwijs; op deze wijze worden docenten handvatten geboden en worden ze ondersteund bij het begeleiden van (zorg)leerlingen op momenten van handelingsverlegenheid. De scholen van de Scholengroep Rijk van Nijmegen werken nu enkele jaren -vanaf in meer of mindere mate met deze aanpak en het bestuur zou voor verdere implementatie en ontwikkeling graag inzicht krijgen in wat deze aanpak doet met de organisatiecultuur, het pedagogisch klimaat en het pedagogisch-didactisch handelen van het personeel op de desbetreffende scholen. De scholen zitten middenin het implementatieproces en hebben tezamen met enkele andere vo-scholen in Nederland een pioniersfunctie. Deze pionierscholen zijn als zodanig druk bezig om deze van oorsprong Amerikaanse aanpak op een goede wijze te transformeren naar het Nederlandse onderwijs en de daarbij behorende cultuur. De scholen onder de Scholengroep Rijk van Nijmegen onderschrijven de uitgangspunten van PBS en hebben die mede tot inzet van beleid gemaakt. Met name ook het meer onderzoeksmatig werken om schoolverbetering te realiseren is de scholen op het lijf geschreven. Het zijn echter ook deze uitgangspunten en de omvattendheid van de aanpak PBS, die het bestuur en de scholen Canisius College (2 locaties), Kandinsky College (3 locaties) en Nijmeegse Scholengemeenschap Groenewoud (NSG) - heeft getriggerd een aanvraag te doen voor praktijkgericht Kortlopend onderwijsonderzoek naar deze aanpak en de gevolgen ervan voor de school, de leraren en de leerlingen. Dit vanuit de gedachte dat de scholen in diverse fasen van ontwikkeling van deze aanpak zijn (implementatie, uitvoering, evaluatie) en mogelijk met enkele andere scholen in Nederland de genoemde pioniersfunctie vervullen. Ook andere scholen in Nijmegen (Notre Dames des Anges, Flex College) maken bijvoorbeeld gebruik van deze aanpak. Inzicht in diverse aspecten van de aanpak kan zowel 7

9 voor de scholen zelf als ook voor andere scholen en besturen van belang zijn bij besluitvorming over de inzet van deze aanpak. In de volgende paragraaf gaan we meer concreet in op deze vragen. 1.2 Vraagstelling Het bestuur van deze scholen wil graag meer inzicht in wat PBS betekent voor: - de organisatie en organisatiecultuur; - het pedagogisch klimaat; - het pedagogisch didactisch handelen van leraren. Deze vraagstelling is enerzijds afkomstig van observaties van de huidige aanpak (investeringen in scholing, bezoek conferenties, tijd, kwaliteitszorgsysteem, overleg, ondersteuning) en anderzijds van de noodzaak te weten waar men staat en welke effecten (bedoeld en onbedoeld) er zijn. Dit om efficiënte en effectieve continuering mogelijk te maken en te kunnen sturen waar mogelijk. Mogelijk geven de verschillende wijzen van implementatie en vormgeving (bijvoorbeeld: keuze gedragsindicatoren, inrichting borging) ook inzicht in en good practices voor het vervolg. Daarnaast verwacht de aanvrager met dit onderzoek ook voor andere scholen relevante informatie over de besluitvorming, implementatie, uitvoering en evaluatie van PBS te kunnen generen. Dit bijvoorbeeld via de jaarlijkse conferenties in Nederland. Ook in de samenwerking met de Radboud Universiteit Nijmegen (ILS) en de HAN bij de opleiding van studenten kunnen resultaten uit het onderzoek mogelijk gebruikt worden. Tenslotte kan meer informatie verkregen worden over een mogelijke bijdrage van PBS aan Passend Onderwijs. 1.3 Onderzoeksopzet en -uitvoering Het onderzoek bestond uit een combinatie van kwalitatief en kwantitatief onderzoek. Daarnaast is een korte literatuurscan / internetscan uitgevoerd. We gaan kort op elk van de onderdelen in. Literatuurscan/internetscan In eerste instantie is gezocht naar onderzoeksliteratuur. Deze is vooral afkomstig uit Amerika en Noorwegen waar al onderzoek is gedaan naar de implementatie en het functioneren van PBS. Enkele hiervan zijn bekeken en hierbij is gericht gezocht naar consequenties van PBS voor de organisatie en voor het pedagogisch-didactisch han- 8

10 delen. Daarnaast zijn effecten in termen van leerlinggedrag en ontwikkelingen daarin bekeken. Naast literatuur, zijn er ook scholen (in Nederland en buitenland) die zich met PBS op internet of in vakbladen afficheren. Wat beogen zij, welke consequenties heeft dit voor de organisatie en werkt het zoals bedoeld? We hebben hiermee een breder beeld gekregen van PBS in al zijn fasen van ontwikkeling en van de mogelijkheden en onmogelijkheden voor het sturen van gedrag van leerlingen. In hoofdstuk twee wordt hier verslag van gedaan. We konden de scholen hierdoor meer beslagen ten ijs tegemoet treden. Kwalitatief onderzoek Per school onder het bestuur van de Scholengroep Rijk van Nijmegen is het projectplan van PBS opgevraagd en zijn verder via gesprekken achterhaald: - Welke doelen zijn gesteld en worden beoogd, waarom PBS (aanleiding)? - Hoe heeft besluitvorming over PBS plaatsgevonden, wie is daarbij betrokken? - Welke organisatiestructuur heeft het project en in welke mate is de leiding betrokken? - Heeft risico-inventarisatie plaatsgevonden en zijn er mogelijkheden tot bijsturing, hoe? - Plaats van het project in de organisatie? - Communicatie over het project schoolbreed / bestuurbreed en hoe is systematiek / aanpak verspreid in school en hoe gedragen leerkrachten zich? - wanneer en hoe is PBS geïmplementeerd? - welke effecten op welk leerlinggedrag (indicatoren) worden verwacht en waarom die? - Hoe en door wie wordt geregistreerd en wie monitort? - evaluatiecyclus en mogelijkheden tot bijsturen? - Investering school: scholing, registratie, monitoring, overleg, bijsturing? - Betekenis PBS voor de organisatie: structuur, tijd, geld, overleg, registratie? - Betekenis PBS voor de organisatiecultuur: mate van ondersteuning PBS, onderlinge sfeer, veranderingen in cultuur (bijv. strenge school geworden)? - Betekenis PBS voor pedagogisch klimaat? - Betekenis PBS voor pedagogisch-didactisch handelen? - Betekenis PBS voor leerlingen (duidelijke structuur, strenger)? - Wat levert het op: direct, indirect, in vergelijking met vroeger? - Onbedoelde bijeffecten. Om deze vragen beantwoord te krijgen zijn op elke school gesprekken gevoerd met de projectleider/coördinator PBS en de leidinggevende. Daarnaast zijn per school enkele korte (groeps)gesprekken gevoerd met leraren en leerlingen over PBS en de 9

11 impact ervan. De belasting voor de organisatie is hiermee zoveel als mogelijk beperkt gehouden. De resultaten van deze gesprekken worden weergegeven in hoofdstuk drie. PBS in de zes locaties wordt daar apart beschreven. De beschrijvingen zijn niet bedoeld om scholen te be- of veroordelen op hun wijze van omgaan met PBS maar getracht is weer te geven wat er aan PBS gedaan is, hoe men dat heeft gedaan en hoe daar door de verschillende betrokkenen naar gekeken wordt. Scholen worden niet vergeleken om te bepalen wie het beste is, maar gezocht wordt naar specifieke aspecten van elk van de scholen en de successen en problemen die PBS heeft opgeleverd. Het leren van elkaar en het anticiperen op situaties staat voorop. Dit kwalitatief deel heeft bovendien input gegeven voor items die geoperationaliseerd zijn in de vragenlijsten voor leraren en leerlingen. Hierop wordt ingegaan in het kwantitatief deel. Kwantitatief onderzoek Om per school en over scholen heen meer generaliserende uitspraken te kunnen doen over de implementatie en effecten van PBS zijn bij 171 leraren en bij 648 leerlingen korte vragenlijsten afgenomen over PBS. Onderwerpen die bij leraren o.a. aan de orde zijn gesteld zijn: - mate van betrokkenheid bij PBS; - mate van onderschrijving PBS; - mate van scholing en mate waarin deze voldoet; - inschatting effecten voor de organisatie; - inschatting effecten voor de cultuur; - inschatting effecten pedagogisch klimaat; - inschatting effecten pedagogisch didactisch handelen; - inschatting effecten voor leervorderingen; - betekenis PBS voor leerlingen; - overall beoordeling PBS. De vragenlijst bij leerlingen bestond uit items over: - wat merken ze van PBS; - onderschrijven ze PBS; - welke effecten zien ze bij zichzelf, medeleerlingen, leraren; - waar en hoe kan het beter. De selectie van personeel en leerlingen per school heeft als volgt plaatsgevonden. Bij scholen tot 90 medewerkers (3 scholen) hebben alle personeelsleden een vragen- 10

12 lijst ontvangen. Bij scholen boven de 90 medewerkers heeft de helft van het personeel een vragenlijst gekregen. De selectie is in deze scholen gemaakt door op alfabetische volgorde om en om een personeelslid te kiezen. De afname van de vragenlijst bij leerlingen heeft klassikaal plaatsgevonden. In ieder geval is in drie klassen in de onderbouw (zowel havo/vwo als vmbo, en zowel 1ste klassen als bijvoorbeeld 2de of 3de klassen) en drie klassen in de bovenbouw (ook hier zowel havo/vwo als verschillende sectoren vmbo en verschillende klassen 3, 4 of 5) de vragenlijst afgenomen. De school mocht zelf bepalen of in meer klassen vragenlijsten zouden worden afgenomen. Beide vragenlijsten waren kort en zijn vooraf met de aanvrager besproken. De papieren vragenlijsten zijn via de school verspreid en zijn digitaal ingelezen. De analyses van deze vragenlijsten zijn vooral beschrijvend van aard en zijn gericht op het weergeven van de situatie per school (hoofdstuk drie) en over scholen heen (hoofdstuk vier). Zowel de rapportages van de gesprekken als de resultaten uit de vragenlijsten zijn aan de scholen ter verificatie voorgelegd. Bovendien hebben scholen een korte terugrapportage ontvangen in de vorm van tabellen van de resultaten uit de vragenlijst van de eigen school en van de resultaten van de eigen school vergeleken met de andere scholen. Over het kwalitatieve en kwantitatieve deel heen wordt in het laatste hoofdstuk (hoofdstuk vijf) een korte puntsgewijze samenvatting gegeven, worden enkele conclusies getrokken en wordt een aantal aandachtspunten gegenereerd voor de scholen die al bezig zijn en scholen die nog willen starten met PBS. De resultaten uit het onderzoek - Resultaten over scholen heen (hoofdstuk 4) en Samenvatting, conclusies en aandachtspunten (hoofdstuk 5) zijn voorgelegd aan twee deskundigen uit het veld van PBS (Hogeschool Windesheim en Hogeschool Fontys) en met hen besproken. Zij vormden als het ware een klankbord waarmee deze rapportage hopelijk een nog grotere waarde krijgt voor de praktijk. In het volgende hoofdstuk (hoofdstuk 2) beschrijven we de aanpak of benadering PBS in meer detail en gaan we in op de literatuur en internetsearch. 11

13

14 2 PBS in onderzoek en praktijk Schoolwide Positive Behavior Support (SWPBS) is een aanpak of benadering uit Amerika die zowel in Amerika zelf ( scholen) als in de Noord-Europese landen (Noorwegen landelijk ingevoerd) veel navolging vindt. In deze landen is ook al veel onderzoek naar deze aanpak verricht (Scott, 2001; Warren, et al 2003; Barret et al, 2008; Muscott et al, 2008; Horner et al, 2009). Ook in Nederland en Engeland neemt het aantal scholen dat gebruik maakt van deze aanpak toe. Maar: wat is PBS en waarom heeft het zo n aantrekkingskracht? En misschien nog meer: wat betekent het voor de leraar, de school en welke resultaten worden er mee geboekt? PBS is een aanpak of benadering die er op gericht is een omgeving te realiseren die leerbevorderend is en die preventief werkt voor gedragsproblemen. De aanpak is schoolbreed en is min of meer voortgekomen uit de situaties die scholen ondervonden bij het omgaan met leerlingen met (veel) gedragsproblemen. Het motto is daarbij: voorkomen is beter dan genezen. Kortom een preventieve aanpak gericht op schoolontwikkeling. In de literatuur (o.a. Van leeuwen, et al 2012, Horner, et al 2009) worden vijf pijlers van PBS onderscheiden: 1. Een schoolbrede aanpak vanuit gedeelde waarden (voor leraren en leerlingen en ouders). Hierbij hoort een vertaling van deze basiswaarden naar pro-sociaal gedrag met als oogmerk het creëren van een veilige en positieve leeromgeving. 2. Preventie staat centraal. Met proactieve interventies gericht op alle leerlingen en meer gerichte interventies voor specifieke groepen of individuele leerlingen. 3. Focus op wat goed gaat. Vanuit gedeelde waarden verwachtingen concreet maken, deze actief aanleren en positief bekrachtigen / waarderen. 4. Datagestuurd werken. Besluitvorming over gedragsbeïnvloeding op basis van data en borging van de aanpak. 5. Partnerschap met ouders en anderen in de keten (o.a. Jeugdzorg/jeugdzorg in de school). De borging (via kwaliteitssysteem en onderzoek) maakt integraal onderdeel uit van de aanpak en bespreking van de onderzoeksresultaten (schoolbreed, gedragsincidenten, mate van voorkomen, waar, wanneer) laat zien wat werkt en wat niet en kan leiden tot bijstelling van de aanpak. Begeleiding door PBS-coaches (gecertificeerd) maakt vaak onderdeel uit van de voorbereiding en invoering van PBS en ook voor de borging (hoe PBS warm hou- 13

15 den, hoe PBS integreren in de schoolcultuur en deel uit laten maken van het handelen van het personeel) kan dit van belang zijn. In beeld gebracht zijn de kernbegrippen /kernactiviteiten van PBS en de samenhang ertussen zoals weergegeven in figuur 1. Figuur 1 PBS in beeld De aanpak en het te beïnvloeden gedrag betreft niet alleen dat in de school (klas, gang, kantine / overblijflokaal, schoolplein) maar ook in de omgeving wordt prosociaal gedrag gestimuleerd. Met PBS kan / moet aangesloten worden bij waar de school sterk in is en duidelijk moet zijn waar de school heen wil. In deze zin is PBS een proces(sturing). Het is een productgestuurde aanpak waar het gaat om stapsgewijs producten (kernwaarden, lessen, meten/registreren, interventies, belonings- of waarderingsaanpak) te ontwikkelen en die in te zetten. De scope van SWPBS is de gehele school. De interventies ten aanzien van gewenst/ongewenst gedrag zijn onder te verdelen in drie niveaus (Baard, 2011): het primaire interventieniveau voor alle leerlingen (85-92%), het secundaire interventieniveau voor groepjes leerlingen die extra ondersteuning nodig hebben (7-10%,) en enkele leerlingen die een intensiever zorg voor gedrag nodig hebben (3-5%). Deze niveau-indeling, die afkomstig is uit de gezondheidszorg, wordt vaak gepresenteerd in de vorm van een piramide (zie figuur 2). 14

16 Figuur 2 Interventies Bron: Van Leeuwen, et al 2012 Het voorbereiden en invoeren van PBS als aanpak is voor een school en het personeel een veelomvattende aangelegenheid die een hoge mate van betrokkenheid vraagt (zie ook: Themanummer Nieuwmeesterschap. Themanummer SWPBS). Daarbij is ondersteunende deskundigheid (coaches) een belangrijk item en is het registreren en borgen een belangrijke factor. Dit vraagt om het bijhouden / meten van gewenst/ongewenst gedrag, het periodiek verzamelen van data hierover, het bespreken en interpreteren ervan en een handelen op basis daarvan. Kortom: continuïteit en consequent handelen zijn noodzakelijk. Welke resultaten zijn er geboekt met PBS? Zoals eerder al aangegeven is er vooral onderzoek naar PBS uit Amerika en Noorwegen. Meer recent komt ook in de rest van Europa en ook Nederland langzaam een stroom van publicaties rond PBS op gang. In de rest van dit onderzoek gaan we op enkele van deze onderzoeken in en schetsen we het belang ervan voor de rest van dit onderzoek. Resultaten uit onderzoek Uit verschillende onderzoeken (Scott, 2001; Warren, et al 2003; Barret et al, 2008; Muscott et al, 2008; Horner et al, 2001, 2005, 2009) worden de volgende positieve resultaten gemeld voor leerlingen en leraren: 15

17 Leerlingen - een toename van het gevoel van veiligheid bij leerlingen; - minder problematisch gedrag geregistreerd; - meer sociaal vaardige leerlingen - een verbetering van de schoolprestaties; - afname van het aantal leerlingen/aantal slachtoffers van verbaal of fysiek geweld; - een vermindering van leerlingen die de klas worden uitgestuurd en daardoor meer effectieve leertijd; - meer betrokken bij het leerproces; - meer kennis van leerlingen over sociale vaardigheden. Leraren: - meer plezier in het werk; - minder vaak ziek; - beter samenwerking met ouders; - minder vaak leerlingen uit de klas sturen; - beter in staat zorg-op-maat te leveren, minder handelingsverlegen. Uit de genoemde buitenlandse onderzoeken en ook uit Nederlandse literatuur (Goei, et al 2011, Van Leeuwen, et al 2012) en onderzoek (RAAK-project Schoolbreed gedragsproblemen aanpakken in het Voortgezet onderwijs. Hierin nemen vijf scholen deel en de begeleiding wordt verzorgd door Windesheim en Fontys. Publicatie in voorbereiding) kunnen handvatten worden gedestilleerd waarmee we de ontwikkelingen in de zes scholen kunnen bekijken en kunnen interpreteren. In de eerste plaats wordt een fasenindeling (Van Leeuwen, et al. 2012) genoemd die enerzijds te ondernemen stappen hanteert en anderzijds daarbij een tijdpad aangeeft. De fasen zijn: - oriëntatiefase; - voorbereidingsfase; - implementatiefase; - borgingsfase. Er wordt vanuit gegaan dat de invoering van PBS sowieso een tijdsperiode van twee á drie jaar omvat. In deze periode kunnen diverse betrokkenen binnen de school actief ingezet zijn bij het ontwikkeltraject (proces) en is de school in zijn geheel betrokken bij het op maat maken van interventies en producten. We omschrijven de fasen kort. 16

18 Oriëntatiefase De school laat zich informeren over PBS en stelt vast of dit een aanpak is die aansluit bij de school en of het een aanvulling is op wat de school al doet. Kan het bijdragen aan een verbetering van het schoolklimaat? Gezocht wordt naar draagvlak bij de directie en bij minimaal 80 procent van het personeel. Dit wil zeggen dat de school zich bereid verklaart de aandacht te verleggen van probleemgedrag naar gewenst gedrag en tijd wil investeren in het ontwikkelen en uitvoeren van lessen over gewenst gedrag en het registreren van gewenst gedrag. Voldoende draagvlak (hebben en houden) wordt een van de belangrijkste voorwaarden voor succes genoemd. Voorbereidingsfase In deze fase wordt een PBS-werkgroep ingericht, bestaande uit zo veel mogelijk interne (leraren, onderwijsondersteunend personeel, zorgcoördinator, directie) en externe betrokkenen (ouders, zorginstellingen), die een route uitzet en ontwikkelingen in de school in gang zet. De directie speelt daarin een grote rol. Er wordt in deze fase aandacht besteed aan de interventies op de verschillende niveaus (van de piramide). In deze perioden worden verder kernwaarden voor de school vastgesteld die kenmerkend zijn voor de school en waar de school zich op wil voorstaan (bijvoorbeeld: veiligheid, respect, verantwoordelijkheid) en wordt op basis daarvan een gedragsmatrix ontwikkeld. De kernwaarden in de school zijn hierbij vertaald (ook zichtbaar in de school) naar gedrag per situatie (klaslokaal, gangen, aula, buiten de school). Ook worden lessen in gewenst gedrag samengesteld en wordt een aanpak voor beloning/waardering vastgesteld en mede daaraan gekoppeld een aanpak voor sanctionering van ongewenst gedrag. Deze fase heeft een duur van ongeveer een jaar. Implementatiefase Deze fase duurt minimaal een jaar. De vertaalslag wordt nu gemaakt van theorie naar de praktijk. Het gaat vooral om het feitelijk invoeren van de primaire interventies door lessen in gewenst gedrag, de hantering van het afgesproken beloning- en sanctioneringaanpak en het registreren (meten). Verder wordt in deze fase door het PBS-werkgroep samen met eventueel een (extern) PBS-coach verder stappen gezet in secundaire en tertiaire interventies. In het kader hiervan kan samenwerking met externen zoals ouders en jeugdzorg nodig zijn. Tegelijkertijd worden in deze fase data verzameld over de effectiviteit van de interventies, wordt hierover gecommuniceerd en wordt mede op basis daarvan actie ondernomen. 17

19 Borgingsfase De borging van de aanpak (lessen, aanpak van beloning en sanctionering) staat centraal. Continue evaluatie van het programma is de beste waarborg voor kwaliteit. Dit wil ook zeggen dat bijvoorbeeld nieuwe leraren zich snel kunnen inwerken in de systematiek, dat elk jaar voor nieuwe leerlingen er complete lessen klaar liggen, dat er geëvalueerd wordt en op basis daarvan bijstelling plaatsvindt en dat er zo nodig contacten zijn met de (externe)pbs-coach. Het spreekt vanzelf dat deze fasering min of meer theoretisch is. In de praktijk lopen de fasen door elkaar en overlappen ze elkaar. De strategie die de school hanteert geeft het ritme aan en is bepalend voor de wijze waarop en de tijdspanne waarin PBS onderdeel uitmaakt van de cultuur van de school. De gesprekken in dit onderzoek met de zes scholen en de beschrijving op basis daarvan zijn mede op deze fasering gebaseerd. Dit wil zeggen dat de te nemen stappen, de te ontwikkelen producten en te ondernemen acties onderdeel uitmaken van het onderzoeksconcept. Hier over heen hebben we een aantal aandachtspunten gelegd die mede van belang zijn voor het doel van dit onderzoek: de betrokken scholen aangeven waar ze staan en wat mogelijk nog kan gebeuren en scholen die willen starten, inzicht bieden in mogelijkheden en onmogelijkheden voor de invoering / integratie van PBS in de schoolcultuur. De volgende aandachtspunten worden meegenomen: Aanleiding en motieven tot invoeren PBS Hieronder verstaan we hoe de school in aanraking is gekomen met PBS, waarom en door wie besloten is tot invoering / integratie en wat men er mee wilde bereiken (welke problemen wilde men oplossen, welk vergezicht stond voor ogen) en hoe was het draagvlak daarvoor bij de schoolleiding en het personeel. Strategie en structuur Met deze aandachtspunten willen we inzicht krijgen in de planmatigheid, de systematiek / de structuur en de (waarborg) voor de continuïteit die blijkt uit de wijze waarop zowel de voorbereiding als de implementatie van PBS is aangepakt, hoe fasen mogelijk in de tijd en in de strategie verweven zijn en wat dit betekent voor de school, de leraren en de leerlingen. Als aspecten van strategie en structuur noemen we: instellen PBS-werkgroep, ondersteuning door externe coach, opstellen kernwaarden en matrix gewenst gedrag, ontwikkelen lessen gewenst gedrag oefenen, opstellen beloning- en sanctioneringsystematiek en de wijze van meten en registreren. Daarnaast maken gemaakte keuzen (al of niet hele school, minder of meer les- 18

20 sen gewenst gedrag, etc.), zichtbaarheid van PBS in de school, overleg en communicatie binnen en buiten de school, betrokkenheid externen, evaluatiemomenten en planningsystematieken onderdeel uit van de analyse. Acties/activiteiten Met dit aspect krijgen we inzicht in welke acties feitelijk wanneer zijn ondernoemen en hoe die samenhangen. Hiermee wordt tevens een eerste inzicht verkregen in continuïteit. Successen en knelpunten Wat hebben de acties/activiteiten tot nu toe opgeleverd, voor welke doelgroepen en wat is er van geleerd. Is men op de goede weg? Zijn er bijstellingen geweest en waarom. Hoe flexibel is de invoering en uitvoering verlopen en wat betekent dit voor het vervolg. We verwachten hiermee kritische succesfactoren op het spoor te komen en mogelijk ook oplossingen voor gevonden problemen. Impact/implicaties Onder dit aandachtspunt vallen vragen als: Wat is de betekenis van de invoering/integratie van PBS in de school voor de verschillende betrokken nu en wat in de toekomst? Wat is gerealiseerd (van de plannen) en wat moet nog? Kan of wil de school dat en is dat door de betrokkenen op te brengen en is het financieel haalbaar? Met deze indeling in fasen en de daar over heen liggende aandachtspunten hebben we een praktijkkader om het onderzoek uit te kunnen voeren, de analyses te doen en daarmee de doelen van dit onderzoekstraject te realiseren. Uiteindelijk dienen de zes scholen die in het vervolg beschreven worden en ook andere scholen die PBS willen invoeren met dit onderzoek hun voordeel te doen. In het volgende hoofdstuk volgen korte beschrijvingen van de zes scholen. Het betreft de rapportage van de interviews met leidinggevenden, leraren, onderwijsondersteunend personeel en leerlingen. Daarnaast wordt per school kort verslag gedaan van de resultaten van de uitgezette vragenlijsten bij personeel en leerlingen. De rapportages zijn voor opname in dit eindrapport voorgelegd aan de betrokkenen. Allen hebben aangegeven dat de naam van de school genoemd kon worden. In hoofdstuk vier wordt verslag gedaan van de analyses van de vragenlijsten bij personeel en leerlingen over de scholen heen. 19

21

22 3 PBS in de scholen In dit hoofdstuk wordt de stand van zaken van PBS in elk van de scholen kort beschreven. Het is goed om vooraf te weten dat niet in elke school PBS dezelfde naam heeft. Naast PBS komen namen voor als CC-top! en Positief Bezig op School. Verder zijn niet alle scholen op het zelfde moment gestart met PBS en varieert de mate waarin PBS is uitgewerkt, ingevoerd en ontwikkeld. Dit betekent ook dat in de mate waarin effecten duidelijk zijn er verschillen zijn. Een vergelijking van deze verschillen tussen scholen is echter voor dit onderzoek minder interessant. Het gaat meer om waar staat men, hoe is men daar gekomen, wat kan men van elkaar leren en hoe verder? Alle scholen hebben in 2011 een bijeenkomst bijgewoond die georganiseerd is door het bestuur van de Scholengroep Rijk van Nijmegen over het onderwerp PBS. Daarna was het aan de scholen om hiermee verder te gaan. Alle scholen hebben dit opgepikt en vanuit het bestuur ontvangt elk van de scholen een subsidie uit het innovatiefonds ter hoogte van rond euro per jaar. In het jaarverslag van 2011 en 2012 doet het bestuur van de Scholengroep Rijk van Nijmegen kort verslag van de ontwikkelingen van PBS op een aantal scholen. 3.1 Canisius College Berg en Dalseweg Aanleiding/motieven De school constateerde dat het steeds moeilijker werd regels in de school te handhaven en ook bleek dat waarden achter regels niet bij iedereen (personeel en leerlingen) bekend waren. Het gaat dan bijvoorbeeld ook zoals enkele leraren aangeven om het nakomen van afspraken en het elkaar daarop aanspreken. Daarnaast wordt als reden genoemd het weliswaar kleine gedeelte van het problematische gedrag (bij leraren en leerlingen), waar door de school te weinig consequent aan gewerkt wordt. Ook rekken jongeren regels steeds meer op. Na getipt te zijn door een collega-school over PBS heeft het bestuur van de Scholengroep Rijk van Nijmegen voor alle scholen een bijeenkomst over PBS georganiseerd. De directie van Canisius College Berg en Dalseweg was hierover enthousiast en heeft dit binnen het managementteam verder aangezwengeld. Na besluitvorming in het managementteam, wat enig tijd kostte (er bestond twijfel of men niet zelf in staat was dit op te lossen), is begin 2012 een studiedag georganiseerd over PBS met inbreng van externen (Fontys) voor ge- 21

23 hele personeel. De school heeft via meerdere gesprekken zorgvuldig gezocht naar een PBS-coach (van Fontys) die bij de school paste. Strategie en structuur Op de studiedag heeft naast een raadpleging over wel of niet opstarten van PBS (91% was voor) een eerste inventarisatie plaatsgevonden van waarden waaraan het personeel hechtte, zijn gedragsverwachtingen besproken en zijn plaatsen/situaties (kantine, klas, gangen, huiswerk gemaakt, spullen in orde) vastgesteld waar men zich aan ergerde. Ook is gesproken over vormen van belonen. Wat betreft het draagvlak geven enkele leraren aan dat wel de noodzaak onderschreven wordt om meer schoolbreed te werken aan verantwoordelijkheid nemen, afspraken nakomen en elkaar aanspreken, maar dat bij de stemming over PBS ook een deel van het personeel zich van stemming onthouden heeft. Op deze bijeenkomst is verder de oprichting van de werkgroep PBS bekendgemaakt (in eerste instantie zorgcoördinator en directeur, later ook 5 docenten (met elk 40 taakuren op jaarbasis) en een afdelingsleider). In het begin was de directeur voorzitter, later is hier bewust op advies van de PBS-coach, van afgezien. De rol van de directeur in de werkgroep is sindsdien vooral het structureren en afstemmen van activiteiten in de school. De werkgroep komt tweewekelijks bij elkaar en er worden korte notulen gemaakt en verspreid (volgens TIPS-systematiek). Binnen de werkgroep is sprake van taakverdeling. Zo zijn er expliciet twee personen bezig met het verzamelen en verwerken van informatie over gewenst gedrag en twee met ontwikkeling van bijvoorbeeld mentorlessen. Er is een vrij strak plan van aanpak (per maand) voor het gehele schooljaar, inclusief een jaarlijkse evaluatie. Dit plan wordt jaarlijks bijgesteld. Er zijn vaste overlegmomenten van de werkgroep met alle teamleiders, omdat deze laatsten een belangrijke functie vervullen binnen PBS in de school. Er heeft weinig scholing plaatsgevonden (er was geen vraag naar bij werkgroepleden) en af en toe worden door werkgroepleden Nederlandse conferenties voor PBS bezocht. Er is verder bewust gekozen voor een groeistrategie voor PBS (inmiddels bewust omgedoopt tot CC-top!). Van de inventarisaties op de studiedag is door de werkgroep een terugkoppeling verzorgd naar het personeel. Tevens is snel daarna in een nieuwsbrief naar ouders informatie verstrekt over PBS en is een oudercafé georganiseerd voor ouders (ongeveer 100) waar eveneens waarden zijn geïnventariseerd en mogelijke beloningsvormen. Ook leerlingen zijn in deze tijd (april/mei 2012) in de aula en via de geïnformeerd over PBS. Als waarden voor de school zijn vastgesteld: veiligheid, respect, verantwoordelijkheid, betrokkenheid en plezier. In een matrix zijn deze verder geoperationaliseerd. 22

24 Acties/activiteiten Eind mei 2012 zijn op enkele dagen (vastgesteld door de werkgroep) door leraren op papier gegevens verzameld over of leerlingen alles bij zich hebben wat ze voor de lessen nodig hebben (motto: Spullen bij je hebben ). Leraren die niet gereageerd hebben zijn hier op aangesproken. De resultaten zijn teruggekoppeld naar leraren. Vanaf augustus 2012 zijn mentorlessen Spullen bij je hebben en Huiswerk in orde ontwikkeld en uitgevoerd in de klassen. Daarmee heeft de school kant en klare draaiboeken (mentorlessen, brieven voor ouders, meetmomenten, mails voor leraren) klaarliggen voor volgend gebruik. Dit inclusief interventies. Voor wat betreft de meting van huiswerk in orde wordt nu gebruik gemaakt van het elo pakket Magister. Hierbinnen bestaat de mogelijkheid aan te vinken of leerlingen hun huiswerk niet gemaakt hebben. Aan een goede beloningssystematiek wordt nog steeds gewerkt en gezocht wordt naar voor iedereen acceptabele oplossingen. Er is een experiment uitgevoerd met stickerkaarten die kunnen worden ingewisseld voor bijvoorbeeld een gratis broodje. Er is hiervoor ook een logo-ontwikkeld voor CC-top! dat ook voorkomt op de stickers. In de school is dit logo nog niet overal zichtbaar. Zowel leraren als leerlingen waarmee gesproken is, geven aan dat deze beloningsaanpak én niet meer herhaald is én eigenlijk niet thuishoort / past bij de school. Materieel belonen is niet goed voor gedrag dat in feite als normaal wordt verondersteld, zo wordt aangegeven door een enkele respondent. Bovendien geven leerlingen aan zouden juist leerlingen die zich in alle opzichten gedragen maar niet opvallen, er mee buiten de boot vallen. Verder signaleren enkele leerlingen dat het uitgaan van het positieve, gewenste gedrag, dat ze overigens zeer waarderen, soms omslaat in het tegendeel (meer aandacht voor ongewenst gedrag). Een andere activiteit met mentorlessen en metingen wordt door de werkgroep voorbereid voor de periode voor de zomervakantie: troep in aula/kantine en gangen. Na de metingen worden steeds leraren, ouders en leerlingen via de daarvoor geëigende kanalen op de hoogte gesteld van de resultaten. Enkele leraren geven aan dat het registreren van meer zaken dan alleen absentie in magister (bijvoorbeeld huiswerk niet in orde, spullen niet in orde) veel tijd kost en dat registratie ook niet altijd goed mogelijk is. Leerlingen (boven en onderbouw) geven daarbij aan dat dit registreren soms leidt tot onrust in het begin van de les en tot tijdverlies. 23

25 Successen en knelpunten Successen sinds de start van CC-top! zijn: - Een aardige complete inventarisatie van problemen en probleemsituaties. - De problematiek van ongewenst is er duidelijker door op de agenda gekomen ( maar de juiste aanpak is er nog niet ). - Twee complete draaiboeken met interventies. - Bewustzijn dat positief belonen is gegroeid in de school, maar dat de vaardigheid om dit structureel te doen nog niet aanwezig is. - Dat de leerlingenraad mede een rol speelt in CC-top! en mee kan denken. - Een duidelijke en strakke planning die ook voor volgende jaren voldoende houvast biedt. - Een redelijk uitgewerkte matrix met gedragsveranderingen/-verwachtingen die mogelijkheden biedt er pictogrammen van te maken en zichtbaar te maken. - Cultuurverandering: meer en meer is personeel in staat in termen van gedragsverandering, gewenst gedrag te denken. Dit in de richting van leerlingen maar ook tussen personeel onderling. Knelpunten hebben vooral met de hoeveelheid tijd te maken die CC-top! vraagt van de werkgroepleden. CC-top! vereist continuïteit, om het steeds weer benadrukken van gewenst gedrag, om acties om CC-top! levend te houden. Verder wordt de vraag gesteld of het wegvallen van werkgroepleden de continuïteit van CC-top! niet in gevaar zal brengen. Dit gezien ook de kosten ervan en de interne discussies over de beloningssystematiek en het achterliggende concept PBS. Enkele leraren waarmee gesproken is voegen daar aan toe dat CC-top!/PBS weliswaar leidt tot bewustwording van de problematiek en dat dit breed wordt aangepakt, maar dat er niet wordt doorgepakt, dat het te versnipperd is en te weinig doordacht: het is het zoveelste laatje dat wordt opengetrokken, maar werken aan een noodzakelijke cultuurverandering (voor leraren en leerlingen) vereist continuïteit en warm houden, gezamenlijkheid en een lange(re) adem. Impact/effecten Langzaam wordt duidelijk in de school dat CC-top! er is en dat de werkgroep een actieve groep is. De sfeer in de school is goed maar dat is niet alleen toe te wijzen aan CC-top!. Voor het pedagogisch klimaat is het nog te vroeg om te spreken van veranderingen door CC-top!. Wel zien leerlingen dat bepaalde zaken door de school belangrijk worden gevonden (ook voor leraren, met voorbeeldfunctie) en gecontroleerd en zonodig beloond of positief aangepakt worden (met interventies). Het bezig zijn met het belonen van gewenst gedrag (i.p.v. straffen ongewenst gedrag) vindt geleidelijk ingang. Het vinden van een goede en voor iedereen aanvaardbare beloningsaanpak baart nog zorgen. 24

26 Op deze school zijn geen vragenlijsten bij personeel en leerlingen afgenomen omdat dit op dat moment niet paste in de ontwikkelingen van CC-top! op de school. 3.2 Canisius College Goffert Aanleiding/motieven Er bestond in de school (schoolleiding, personeel) behoefte om iets aan de sfeer in de school te doen. Men had al geparticipeerd in een pilot Veilige school. Uitgangspunt was dat welke actie dan ook ingevoerd zou worden deze uit het team en van binnenuit ondersteund moest worden. Doel was een meer eenduidig pedagogisch klimaat scheppen. Ook het smeden van meer eenheid / eenduidigheid in het team was gewenst. Via de Scholengroep Rijk van Nijmegen waar PBS in het MT is besproken en waar een subsidie is toegekend, is de directeur van Canisius de Goffert in gesprek gekomen met een medewerker van Fontys. Op verzoek heeft Fontys in 2011 een presentatie gegeven in de school. De verbetering van het leef- en leerklimaat in de school voor personeel en leerlingen is de belangrijkste reden voor het invoeren van PBS. Strategie en structuur In de bijeenkomst voor het personeel over PBS werd door leraren de vraag gesteld of het team niet eerst zelf (zonder begeleiding door Fontys, zonder PBS) aan de slag moest gaan en uitvinden wat zij en de collega s van belang achten in de school. Dit neemt niet weg dat uiteindelijk ruim 80 procent zich in deze bijeenkomst achter PBS stelde. Volgens enkele leraren heeft een deel van het personeel zich om diverse redenen onthouden van stemming en deze zijn in de uiteindelijke berekening niet meegeteld. Wel werd door het personeel de vraag gesteld: hoe houd je het warm? Ook stellen leraren dat de invoering van PBS dat onderschreven wordt - een grootschalig veranderingstraject betreft dat zorgvuldigheid en continuïteit vereist. De bijeenkomst over PBS bij het hele personeel heeft naast vier gezamenlijke waarden (veiligheid, respect, saamhorigheid en verantwoordelijkheid) verschillende gedragsverwachtingen en operationalisaties van deze waarden opgeleverd. Ook zijn irritaties benoemd en gelokaliseerd. In een later stadium is de discussie hierover aangegaan met leerlingen. Hieruit kwamen wel dezelfde waarden voort maar met andere accenten. Na de bijeenkomst is een PBS-team gevormd bestaande uit de schoolleiding, een teamleider, twee docenten, een conciërge, een pedagogisch medewerker en een externe begeleider (van Fontys). Gemiddeld komt dit team om de twee weken bij elkaar. Notulen worden verspreid onder de leden. Er is niet getracht ouders bij het PBS-team te betrekken. Verwacht werd dat dit moeilijk zou zijn. Wel zijn ouders uit 25

27 de deelraad betrokken / geïnformeerd. Zij volgen volgens de schoolleiding PBS met belangstelling. Er is geen gedetailleerde jaarplanning. Per periode worden plannen gemaakt en acties ondernomen. Teamleiders hebben scholing ontvangen en voor het personeel en leerlingen is een studiedag over PBS gehouden. Verder is het proces in de school begeleidt door Fontys. De communicatie naar leerlingen en ouders over (activiteiten van ) PBS is verlopen via het informatiebulletin CC Collage. Verder is een door een leerling vervaardigd logo door leerlingen van de afdeling ontwerp omgezet in een schoollogo. Dit logo is niet direct zichtbaar in de school, maar heeft wel in CC Collage gestaan. Door de werkgroep is besloten tot een geleidelijke invoering van PBS, een groeistrategie. Dit met als reden dat men liever kleine stapjes goed doet, dan te veel hooi op de vork te nemen. Niet alle kernwaarden hoeven in een keer over het voetlicht gebracht worden, niet altijd zijn acties even datagestuurd en niet altijd acties door / voor de hele school. De werkgroep besefte dat mogelijk risico s van deze strategie zijn dat personeelsleden een afwachtende houding aannemen en dat de losse acties niet in samenhang worden gezien. Dit is precies wat de geïnterviewde leraren aangeven: het ontbreekt aan duidelijkheid over de te bereiken doelen, inzicht in het af te leggen traject en aan continuïteit en samenhang. Te snel zijn volgens een van hen activiteiten voor leerlingen ingezet terwijl het traject (doelen, middelen, stappen, activiteiten) niet duidelijk was voor alle leraren. Ook leerlingen geven aan van PBS te weinig (gezamenlijks) te zien in de school. Vooral de fietsenactie staat op het netvlies. Acties/activiteiten Gestart is eind schooljaar met een actie bij de fietsenstalling. Vooraf zijn foto s genomen van de situatie. Daarna zijn de fietsenrekken ingedeeld naar klassen en is / was steeds en/of de conciërge dan wel andere personeelsleden inclusief de directeur aanwezig bij begin en eind van de dag. Het begroeten van de leerlingen behoorde tot de actie. Diverse keren zijn daarna foto s gemaakt (is gemeten) en uiteindelijk zijn de verbeteringen gemeld aan de leerlingen en is een traktatie uitgedeeld. In de introductieperiode is in het schooljaar aandacht geschonken aan de (sociale) veiligheid in klas. In de bovenbouw zijn er ook lessen gegeven over veiligheid op de werkplek. Voor de hele school is in dit kader een ontruimingsoefening gehouden. 26

28 In de Kerstperiode zijn er, in het kader van de kernwaarde saamhorigheid, acties ondernomen voor een goed doel. Het gaat hier om acties ter ondersteuning van een project in Oeganda van een oud-leerling. Verder zijn in het schooljaar acties/interventies ondernomen ten aanzien van spullen bij zich hebben en huiswerk gemaakt waarvoor ook registratie plaatsvond in Magister. Dit is onderzocht door studenten van de Hogeschool Arnhem Nijmegen (HAN) en getracht wordt op basis hiervan interventies te ontwikkelen. Volgens de geïnterviewde leraren ontbreekt het nog aan gezamenlijk beleid voor / naar leerlingen. De registraties vormen voor leraren geen belasting en ze fungeren als ondersteuning door de gehanteerde aanpak (iedereen krijgt een 10 voor huiswerk, bij registratie van geen huiswerk gemaakt, een punt minder). Successen en knelpunten Successen zijn nog niet zo zeer te melden al constateert de schoolleiding soms wel een verbetering van de sfeer, zoals bijvoorbeeld leerlingen die personeel begroeten. De leraren noemen als succes de orde bij de fietsenstalling en dat er een beweging op gang komt om positief en negatief gedrag te onderkennen en te definiëren. Het ontbreekt dan nog aan gezamenlijk handelen, zo stellen zij. Als knelpunten worden genoemd: - Vanuit de begeleidende instantie zou meer structurering en sturing kunnen plaatsvinden. - Leden van het PBS team signaleren dat niet iedereen van het personeel eigenaar wordt van de problematiek en ook worstelen met hoe houden we PBS levend. Ofwel: hoe voorkom je PBS-moeheid. - PBS is te weinig structureel (is nu te veel projectmatig) in de school aanwezig en zou meer uitgedragen kunnen worden door de werkgroep/schoolleiding. - Leerlingen zijn wel betrokken bij PBS maar de aanpak is nog niet echt ingedaald. Ze moeten er nog meer van merken. De schoolleiding spreekt de hoop uit dat door de recente acties (registratie huiswerk en surveillance kantine) twee irritatiepunten het personeel opnieuw aangesproken wordt. De geïnterviewde leraren zijn bang dat men over drie jaar niets meer over PBS in de school hoort als er niet structureler aan gewerkt wordt en als leraren niet consequenter gedrag vertonen ten aan zien van de gezamenlijke kernwaarden. Impact/effecten De schoolleider constateert dat er acceptatie is van PBS maar ziet tevens dat het levend en warm gehouden moet worden. Ook leraren signaleren dat laatste. Op het pedagogisch klimaat heeft PBS nog geen invloed. Het is van belang dat het meten 27

29 via magister langzaam gestalte krijgt en het personeel kan zien wat werkt. Ook op het pedagogisch didactisch handelen heeft PBS nog geen effect en leerlingen merken er nog te weinig van ( fietsenactie, soms wat meer complimenten ). Het is misschien nog te vroeg hiervoor volgens de directeur en hij beseft hierbij dat dit mogelijk het gevolg is van de gekozen strategie. Leraren beamen dit en geven aan dat meer systematisch en continue aandacht noodzakelijk is, gezien de aard en impact van de verandering voor leraren/personeel en leerlingen. Wel wordt waargenomen dat op sommige plekken (bijvoorbeeld bij toegangsdeur) leerlingen leraren en schoolleiding begroeten. Dit was voor PBS zeker niet het geval. Resultaten vragenlijsten De resultaten van de vragenlijst laten op hoofdlijnen hetzelfde beeld zien als de interviews met leraren en leerlingen. De vragenlijst is door 40 personeelsleden ingevuld, waarvan twee derde leraren en een derde onderwijsondersteunend personeel. Bijna al het personeel is het eens met het idee dat het stimuleren van gewenst gedrag een gedragsverandering kan realiseren. De leraren zijn hierbij allemaal positief waar een op de vijf van het onderwijsondersteunend personeel neutraal staat tegenover PBS. Het bewijs dat PBS werkt, wordt vooral bij zichzelf gezocht. Ze zien dat als ze zelf anderen positief benaderen ze ook positief gedrag terugkrijgen. Hoewel bijna al het personeel PBS omarmt, laat de uitvoering volgens velen van hen nog te wensen over. Vergeleken met andere schoollocaties geven veel personeelsleden aan dat ze onvoldoende op de hoogte zijn van wat er met PBS in de school gebeurt (20% versus 0-6% bij andere schoollocaties). Er zijn ook meer personeelsleden die aangeven dat PBS onvoldoende past bij de cultuur van de school (23% versus 0-18% bij andere schoollocaties) en dat PBS onvoldoende aansluit bij de sterke punten van de school (29% versus 0-12% bij andere schoollocaties). Ruim twee derde van het personeel vindt de voorbereiding en invoering zeer goed, goed, voldoende. Een derde is hierover echter veel minder te spreken. De leraren zijn hierbij negatiever dan het onderwijsondersteunend personeel (40% van de leraren oordeelt negatief over de invoering en 17% van het onderwijsondersteunend personeel). Ook de betrokkenheid bij de uitvoering vertoont een dergelijke spreiding (56% van het personeel betrokken, 44% niet betrokken). De startbijeenkomsten waren inspirerend maar het ontbreekt vervolgens aan draagvlak en een doorlopende lijn. Over de gevolgen van PBS voor de organisatie is bijna 40 procent overwegend positief en eveneens bijna 40 procent neutraal. Op enkele andere aspecten zoals meer overeenstemming over aanpak gedrag, verbetering pedagogische klimaat, meer één cultuur en meer samenwerking geeft steeds rond de 30 procent van personeel aan een positieve invloed te zien van PBS. Dit is wat minder dan op de andere scholen. Ook in de vra- 28