TIJDSCHRIFT VOOR PENSIOENVRAAGSTUKKEN (TPV) December 2006; afl. 6

Transcriptie

1 TIJDSCHRIFT VOOR PENSIOENVRAAGSTUKKEN (TPV) December 2006; afl. 6 1

2 Met bedrijfseconomisch pensioenbeheer gaat Zekerheid samen met Rendement Het bedrijfsmodel waarmee pensioenfondsen risico s efficiënter inzetten Mr. Henk S.W. Beets Er zijn een aantal essentiële wijzigingen in de financiële omgevingswereld van het pensioenfonds: - Risk based toezicht wordt door toezichthouders toegepast waarbij de financiële risico s van het pensioenfonds centraal staan; - Marktwaarde is ingevoerd voor de waardering van de pensioenverplichtingen; - IFRS accounting regels zijn verplicht geworden voor beursgenoteerde ondernemingen waardoor wijzigingen in de financiële positie van het pensioenfonds voortaan de financiële rapportage van de onderneming (sponsor) kunnen raken. Ieder van deze veranderingen op zich maakt al dat pensioenfondsen sterker moeten focussen op de financiële risico s die zij lopen op de korte termijn. Pensioenfondsen zullen hun financiële doelen moeten nastreven met minder risico dan traditioneel het geval was. Om de financiering van de pensioenverplichtingen doelmatig en effectief in te richten is de aanpak waarbij het Pensioenfonds wordt beschouwd als een onderneming uitermate geschikt. Henk S.W. Beets Met bedrijfseconomisch pensioenbeheer gaat Zekerheid samen met Rendement Dit artikel geeft antwoord op de vraag van Pensioenfondsbesturen hoe de volatiliteit van de dekkingsgraad kan worden verminderd (zekerheid) waarbij tegelijkertijd de solvabiliteit gestaag kan toenemen (rendement). Een in de Nederlandse praktijk bewezen oplossing wordt beschreven waarbij een nieuw beleidsmodel wordt toegepast: bedrijfseconomisch pensioenbeheer, risicoefficiency en het gebruik van nieuwe beleggingsinstrumenten. De uitkomst is dat risico s efficiënter worden ingezet waardoor met minder risico het benodigde rendement kan worden gerealiseerd. Mr. Henk S.W. Beets is Directeur van First Pensions B.V. dat voor pensioenfondsen de risico s beheert. De financiering van pensioenverplichtingen De financieringsopzet van een Pensioenfonds bestaat uit de solvabiliteitspositie, de financiële doelstellingen en de inzet van beleidsinstrumenten. Het financiële beleid van Pensioenfondsen is gericht op het realiseren van de financiële doelstellingen ten aanzien van de dekkingsgraad en de pensioenpremie. Verschillende oorzaken kunnen desondanks een tekortschietende financiële positie veroorzaken: te lage premies nu of in het verleden, geen adequaat beheer, onvoldoende op de verplichtingen afgestemde beleggingen of simpelweg tegenvallende beleggingsresultaten. Indien er een tekortsituatie ontstaat, dan zijn de opties tot herstel gevarieerd. De reguliere maatregelen zijn premieaanpassingen, korten op indexaties en aanpassingen in de beleggingen. Het verlagen van de opgebouwde pensioenrechten is een instrument dat eveneens, zij het in uiterste situaties, toegepast kan worden. Indexatiekortingen en inhaalpremies hebben een direct effect, terwijl aanpassing van de beleggingsallocatie pas in de toekomst effect zal hebben op de solvabiliteit. Het financiële beleidskader van een Pensioenfonds kent daarmee twee onderdelen: de beleidsstaffel; hierin staat hoe het Pensioenfonds, in relatie tot haar solvabiliteit, omgaat met het premiebeleid, het indexatiebeleid en de omvang van het beleggingsrisico; het beleggingsbeleid; met de beleggingsstrategie wordt door het Pensioenfonds aangegeven hoe de beleggingsrisico s beleidsmatig worden aangewend. 2

3 Het Pensioenfonds als onderneming Om de financiering van de pensioenverplichtingen doelmatig en effectief in te richten is de aanpak waarbij het Pensioenfonds wordt beschouwd als een onderneming uitermate geschikt. Een Pensioenonderneming met een bedrijfseconomische opzet. Er wordt een product gemaakt en verkocht (toekenning van pensioenrechten), er wordt voor dit product betaald (premie) en dit product wordt op de balans gezet (voorziening pensioenverplichtingen). Het bijzondere van het pensioenbedrijf is dat het product op de balans wordt aangehouden terwijl er al voor betaald is. Echter, de levering geschiedt pas veel later. Meestal, in het geval van ouderdomspensioen, pas na het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd. Doordat het product bij de betaling ervan niet direct wordt uitgeleverd, staat het Pensioenfonds voor het beheer van omvangrijke voorraden verkocht product (voorziening pensioenverplichtingen) en voor het beheer van omvangrijke financiële middelen (beleggingsportefeuilles). Bedrijfseconomisch Pensioenbeheer via Balans & Resultatenrekening Het Pensioenbedrijf kun je het beste financieel doorgronden en managen door een analyse te maken van zowel de financiering van de activa (balans), als van de bedrijfsresultaten (resultatenrekening). De financieringsopzet van het Pensioenfonds volgt daarmee het model van de bedrijfseconomische balans & resultatenrekening. Indexatiezekerheid realiseren? Zet dan de (realistische) indexatieambitie op de balans Een essentiële doelstelling van het Pensioenfonds is het bieden van zekerheid met betrekking tot een realistische omvang van waardevastheid. Om deze doelstelling te kunnen managen is het zaak op de balans de waarde van de pensioenverplichtingen op te nemen inclusief het realistische deel van de over de gehele toekomst aan alle opgebouwde rechten (actieven, slapers, gepensioneerden) toe te kennen indexatie. De keuze wat een realistische omvang is kan bijvoorbeeld worden afgeleid van de waarde van de solvabiliteit waarbij de balans tenminste in evenwicht is. Dan is de dekkingsgraad die hoort bij deze waarde van de pensioenverplichtingenindexatie ruim 100%. De Pensioenfondsbalans De pensioenfondsbalans bestaat uit de Bezittingen en uit de Verplichtingen op marktwaarde. Voor de opstelling van de balans is het van belang dat: de eigen financiële doelstellingen van het Pensioenfonds worden opgenomen inclusief een realistische verwachting voor de toekomstige indexaties. De eigen te managen bedrijfsbalans wordt dus samengesteld en niet een op de fiscaliteit of op de DNB gerichte balans; de waardering op marktwaarde geschiedt (vanaf 1 januari 2007 wettelijk verplicht); inzicht wordt verschaft in de vermogenspositie en in de financiering van de activa. De traditionele opstelling van de balans (zie onderstaand voorbeeld) voldoet niet aan de hierboven gestelde voorwaarden. Zij geeft onvoldoende inzicht in de wijze waarop de activa zijn gefinancierd: 3

4 Pensioenfondsbalans (traditionele opstelling) Bezittingen Verplichtingen (bedragen in mln) Vastrentende Waarden Pensioenverplichtingen obligaties 300 nominaal..% indexatieambitie 600 Aandelen 200 Credits 70 Vastgoed 50 Surplus 20 Totaal 620 Totaal 620 De volatiliteit van de Pensioenfondsbalans stabiliseren/managen via Matching De balans geeft weer hoe de activa, dit zijn de investeringen in aandelen, in kredietrisico dragende obligaties (credits), in vastgoed, etc. vanuit de passiva zijn gefinancierd. Volgens de traditionele aanpak financiert het Pensioenfonds haar investeringen in activa uit haar pensioenverplichtingen en uit haar surplus. Een ander denkraam is vereist wil het Pensioenfonds inzicht krijgen in en grip krijgen op de volatiliteit van haar balans en daarmee op haar financiering en op de risico s met betrekking tot de financiële doelstellingen. Het Pensioenfonds kan de investeringen op iedere door haar gewenste wijze financieren, net zoals ieder ander bedrijf. Met vreemd vermogen (leningen) of met eigen vermogen (surplus). De leningen kunnen een lange of een korte looptijd hebben (korte of lange rente), de coupon kan vast of variabel zijn en kan eventueel gekoppeld zijn aan de inflatie. Voor het Pensioenfonds is het van belang dat zij haar financiering doelgericht kan sturen gericht op stabiliteit/zekerheid en op het genereren van het rendement dat nodig is om de financiële doelstellingen te realiseren. De ongecontroleerde volatiliteit die het gevolg is van de fluctuaties in de waarde van de passiva belemmeren het Pensioenfonds sterk in een doelgerichte sturing. Om deze ongecontroleerde volatiliteit te neutraliseren introduceren wij de praktische management oplossing waarbij de activa worden ingedeeld naar de twee doelstellingen: neutraliseren van de volatiliteit van de pensioenverplichtingen en realiseren van rendement op de investeringen. Zo werkt voor iedere doelstelling een eigen specifieke beleggingsportefeuille: De Matchingportefeuille ; de beleggingen in deze portefeuille neutraliseren de fluctuaties in de marktwaarde van de pensioenverplichtingen doordat zij alle rente- en inflatiekarakteristieken uit de kasstroomprojectie van de verplichtingen volgen. Hierbij worden zowel obligaties als nieuwe beleggingsinstrumenten toegepast: renteswaps en inflatieswaps. Met een renteswap worden door het Pensioenfonds kasstromen met een lange rente verkregen door hiertegen kasstromen met een korte rente uit te ruilen. Bij het toepassen van inflatieswaps wordt door het Pensioenfonds de werkelijke inflatie verkregen door hiertegen de verwachte inflatie uit te ruilen. Op deze wijze resteert aan de passivazijde slechts een korte renteschuld, de korte rente die moet worden betaald op de swaps waar lange rente voor wordt ontvangen. De Returnportefeuille ; de beleggingen in deze portefeuille (de investeringen in aandelen, vastgoed, etc.) zijn het risicodragende kapitaal met als doelstelling het genereren van rendement. Hiermee ontstaat de volgende, te managen, balansopstelling: 4

5 Pensioenfondsbalans (gematched en verlengd ) Bezittingen Verplichtingen (bedragen in mln.) Matchingportefeuille Pensioenverplichtingen obligaties 300 nominaal..% indexatieambitie 600 lange kant swaps 300 * Returnportefeuille 320 Financieringsschuld korte kant swaps 300 * Surplus 20 Totaal 920 Totaal 920 * Onderliggende waarde waarover de te ontvangen rente is uitgeruild. Swaps stabiliseren de pensioenfondsbalans Op deze wijze wordt exact inzichtelijk gemaakt hoe de investeringen (in beleggingsrisico s) zijn gefinancierd. In dit voorbeeld, bij volledige matching van de pensioenverplichtingen, tegen betaling van korte rente over een bedrag van 300 mln. vreemd vermogen en voor 20 mln. uit het surplus, eigen vermogen. De Pensioenfondsresultatenrekening; daadwerkelijke bedrijfsinformatie Het Pensioenfonds zal het jaarlijkse financiële beleid wensen te baseren op de werkelijke resultaten vanuit de bedrijfsvoering. De traditionele actuariële analyse met daarin de verandering van de waarde van de voorziening pensioenverplichtingen over een kalenderjaar biedt hiervoor geen goede basis. Een bedrijfseconomische resultatenrekening, daarentegen, biedt die basis wel. De Pensioenfondsresultatenrekening geeft in één periode context inzicht in de daadwerkelijke economische kosten van de pensioenregeling en in de financiering daarvan uit ontvangen premie en uit beleggingsopbrengsten. De resultatenrekening geeft de omzet weer, de bedrijfskosten en de bijzondere baten en lasten die voortkomen uit de bedrijfsvoering. Tevens maakt zij de financiële effecten van het beleid zichtbaar. De resultatenrekening is daarmee hét beleidsinstrument voor financiële transparantie, voor daadwerkelijke financiële sturing en voor verantwoording. De resultatenrekening laat zich als volgt indelen. Omzet is voor het Pensioenfonds de som van a) het rendement op de portefeuille van bezittingen en b) het rendement op de portefeuille van verplichtingen. Bedrijfskosten (van het product) bestaan uit de som van a) de waarde van de nieuw toegezegde pensioenverplichtingen (coming service), b) de premiebaten en c) de uitvoeringskosten. 5

6 Pensioenfondsresultatenrekening (voorbeeld) Omzet Rendement op beleggingen 40 Financieringskosten (groei VPV rentelasten) -25 Totaal toegevoegde waarde beleggingen 15 (in mln.) Bedrijfskosten Kosten nieuwe pensioentoezeggingen (op balans) - 20 Premiebaten 17 Premieresultaat - 3 Kosten (uitvoering, etc) - 1 Totaal bedrijfskosten - 4 BEDRIJFSRESULTAAT 11 Bijzondere baten en lasten Mismatch inflatiedruk pensioenfonds - 1 WINST (beschikbaar voor surplus) 10 De resultatenrekening verder opgesplitst in de bedrijfsonderdelen Het Pensioenfonds bestaat uit een viertal bedrijfsonderdelen waarop het in beginsel invloed kan uitoefenen. Door ook het resultaat in te delen volgens deze coherente en inzichtelijke bedrijfsonderdelen is de resultatenrekening bij uitstek het instrument om inzicht te krijgen in de financiële resultaten van de onderdelen en om deze vervolgens te kunnen managen. Onderstaande indeling geeft hiervan een voorbeeld: Pensioenfondsresultatenrekening (voorbeeld) Inzicht in pensioenbedrijf Resultaat op matching (Zekerheid) Rendement op matchingportefeuille 20 Rendement op opgebouwde rechten (VPV) - 20 Totaal toegevoegde waarde 0 (in mln.) Resultaat op beleggingen (Risico nemen) Bruto rendement returnportefeuille 20 Financieringskosten (betaalde rente) - 5 Netto toegevoegde waarde 15 Resultaat op premie - 3 Uitvoeringskosten - 1 BEDRIJFSRESULTAAT 11 Bijzondere baten en lasten Mismatch inflatiedruk - 1 WINST (beschikbaar voor surplus) 10 Uit vier bedrijfsonderdelen is nu het bedrijfsresultaat opgebouwd. Ieder van deze onderdelen kan door het Pensioenfonds vanuit haar beleid (het bedrijfsproces) worden aangestuurd. Met behulp van 6

7 een analyse van de bestaande financiële positie van het Pensioenfonds en met een resultatenrekening kan vervolgens de financieringsopzet zo opgesteld worden dat het Pensioenfonds voldoende grip heeft en blijft houden op het realiseren van haar financiële doelstellingen en daarmee op de omvang van het jaarlijkse bedrijfsresultaat. Op de vier bedrijfsonderdelen wordt onderstaand nader ingegaan. Resultaat op matching en Resultaat op beleggingen De bedrijfsactiviteit beleggen is opgesplitst in twee afzonderlijke bedrijfsonderdelen. Dit zijn de twee doelstellingen van het Pensioenfonds. Het beheer van de pensioenverplichtingen op de balans (voorraadbeheer; Matching) en het streven naar additioneel rendement door het nemen van beleggingsrisico (Return). Ieder van deze activiteiten vereist specifieke expertise, aansturing en controle. Het resultaat op het voorraadbeheer komt tot uitdrukking in het Resultaat op matching. Het additionele rendement dat het Pensioenfonds nastreeft door het nemen van beleggingsrisico komt tot uitdrukking in het Resultaat op beleggen. Om inzicht te kunnen verschaffen in de herkomst, in de omvang en in de (gewenste) ontwikkeling van de resultaten van het gevoerde beleid worden twee beleggingsportefeuilles gehanteerd, een Matchingportefeuille en een Returnportefeuille, zodat het mogelijk wordt om voor ieder van deze portefeuilles het resultaat te bepalen. Resultaat op premie Het Pensioenfonds produceert jaarlijks nieuwe pensioenrechten voor de actieven en zet deze tegen marktwaarde op haar balans. Deze toevoeging aan de voorziening pensioenverplichtingen is daarmee tevens de economische kostprijs. Tegenover deze economische kostprijs staan de premieinkomsten (ontvangen verkoopprijs). Het premieresultaat van het Pensioenfonds ontstaat doordat de daadwerkelijke economische marktwaardekostprijs van het verkochte product (nieuwe pensioentoezeggingen) afwijkt van de verkoopprijs (premie) die hiervoor wordt ontvangen. Tevens zijn er de indexaties van de reeds opgebouwde en al op de balans gezette pensioenrechten. De indexaties op de balans zijn gewaardeerd op de marktverwachting voor de inflatie en gewaardeerd op marktwaarde. Wijkt de daadwerkelijke inflatiedruk voor het pensioenfonds niet af van de verwachte inflatie dan is er ook geen effect op het resultaat. Wijkt de daadwerkelijke inflatiedruk echter af van de eerdere verwachtingen, dan is er wel een effect op het resultaat en komt dit tot uitdrukking op de resultatenrekening als een bate of als een last. Als het Pensioenfonds ervoor heeft gekozen om een balans te managen met daarop pensioenverplichtingen die voor 70% waardevast zijn, dan vormt het in enig jaar daadwerkelijk toekennen van een indexatie van 70% van de prijsinflatie geen additionele last. Immers, de totale waarde van alle toekomstige jaarlijkse (70%-) indexaties stond al op de balans. Uitvoeringskosten De uitvoeringskosten van het Pensioenfonds zijn meestal relatief laag ten opzichte van de overige posten op de resultatenrekening. Wij laten deze verder onbesproken. Uiteraard zal het Pensioenfonds oog hebben voor haar uitvoeringskosten. Met name waar het de kosten van het vermogensbeheer (door derden) betreft. Bijzondere baten en lasten Bijzondere baten en lasten zijn in principe resultaten die niet te voorzien zijn en/of die niet beïnvloedbaar zijn vanuit de reguliere bedrijfsvoering. De situatie bij een inflatie-mismatch is hiervan een voorbeeld. Stel dat de pensioengevende loonstijging structureel 1% boven de consumentenprijsinflatie ligt. Als dit niet is meegenomen in de pensioenvoorziening, maar het was wel te voorzien, dan is dit een gewone bedrijfslast. Wijkt de loonstijging echter incidenteel af van het verwachte niveau, en is er geen sprake van een trendmatige over- of onderschatting, dan wordt deze inflatie-mismatch onder de bijzondere baten en lasten verantwoord. Het resultaat in relatie tot het risico Het beoordelen van de resultaten uit de bedrijfsactiviteit beleggen is alleen zinvol in de context van het gelopen risico. Zowel de Returnportefeuille als de Matchingportefeuille worden aangestuurd en beheerd met een bepaald risiconiveau. De resultaten op Return respectievelijk op Matching dienen in samenhang met hun daarbij gelopen risico te worden beoordeeld. Dat het (verwachte) risico, volatiliteit, van wezenlijke invloed is op de bewegelijkheid van de dekkingsgraad hoeft geen betoog. 7

8 Risico betreft in dit verband de onzekerheid over de omvang van toekomstige rendementen. Verwachtingen voor het risico worden hierbij gebaseerd op de historische volatiliteit van - en de samenhang tussen de beleggingen. Op basis van de uitkomsten van een risicoanalyse kunnen we de financiële risico s die het Pensioenfonds loopt uitdrukken in een bedrag dat naar verwachting over een bepaalde periode en met een bepaalde kans verloren kan gaan of ontvangen kan worden. In dit artikel wordt aangesloten bij de kansmaat die door DNB wordt gehanteerd: de 97,5% 1-jaars VaR (Value at Risk). Een VaR van, bijvoorbeeld, 10 mln. betekent dat met een kans van 2,5%, dus eens in de veertig jaar, er een verlies optreedt van 10 mln. of groter over een periode van 1 jaar. De verhouding tussen (verwacht) rendement en (verwacht) risico geeft een indicatie van de doelmatige inzet van risico s bij het financiële beleid. Onderstaande tabel geeft een voorbeeld van de verhoudingen van het rendement versus het risico. Uit het voorbeeld blijkt dat het betreffende Pensioenfonds de doelmatigheid van de door haar ingezette risico s sterk kan verbeteren en daarmee een belangrijk stuk onnodige (verwachte) volatiliteit kan verwijderen. In dit voorbeeld zelfs met 40%, terwijl het te verwachten resultaat gelijk blijft. Uit de door First Pensions over de afgelopen achttien maanden voor pensioenfondsen uitgevoerde doelmatigheidsanalyses bleek in alle gevallen dat de inzet van risico s 30 tot 50% effectiever kon plaatsvinden. Doelmatigheid ingezette risico s (voorbeeld) Doelmatigheid ingezette risico's versus verwachte opbrengsten Zonder Matching Inclusief Matching Mismatch risico (97,5% VaR) 60 2 Beleggingsrisico TOTAAL RISICO Verwachte return Financieringsoverschot /-tekort % minder risico bij gelijke opbrengst door betere risicoallocatie. Conclusie Om de financiering van de pensioenverplichtingen doelmatig en effectief in te richten is de aanpak waarbij het Pensioenfonds wordt beschouwd als een onderneming uitermate geschikt. Een bedrijfseconomische aanpak van het pensioenbeheer geeft het Bestuur en de uitvoeringsorganisatie helder financieel inzicht hoe de investeringen (beleggingen) zijn gefinancierd op de balans en waarom er risico wordt genomen op de resultatenrekening. Deze transparantie vormt de basis voor een effectiever financieel (risico)beheer van het pensioenfondsbedrijf. Om hierbij de twee belangrijke doelen, Zekerheid en Rendement, effectief te kunnen managen en realiseren is het gebruik van twee beleggingsportefeuilles, Matching en Return, de optimale transparante aanpak. 8