Innovatie met impact. De methode SURF

Transcriptie

1 Innovatie met impact De methode SURF

2 De Nederlandse instellingen voor hoger onderwijs bundelen al 25 jaar hun krachten binnen SURF om ICT-innovatie vorm te geven. Innovatie gaat om verandering, en verandering vraagt om een goede strategie. De methode SURF helpt de instellingen om verandertrajecten zo succesvol mogelijk vorm te geven. Belangrijk uitgangspunt van de methode SURF is dat de instellingen zelf bepalen welke onderwerpen relevant zijn om gemeenschappelijk aan te pakken. SURF ontwerpt vervolgens samen met de instellingen innovatieprogramma s rondom die thema s. Omdat de onderwijsinstellingen een focus kiezen binnen thematische innovatieprogramma s en daarin gericht gezamenlijk optrekken, versterken de resultaten elkaar, en kunnen er conclusies worden getrokken op basis van de verschillende experimenten die binnen de programma s zijn uitgevoerd. De Nederlandse instellingen voor hoger onderwijs investeren gezamenlijk in de innovatieve inzet van ICT om de kwaliteit van onderwijs en onderzoek te verbeteren, in de overtuiging dat samenwerking zorgt voor een hoger rendement van de investeringen. In de innovatieprogramma s creëren zij gezamenlijk een ruimte waar creativiteit en eigenzinnigheid een plek krijgen, waardoor zij resultaten kunnen behalen die zij afzonderlijk niet zouden kunnen bewerkstelligen. De methode SURF biedt uitgangspunten en randvoorwaarden om verandertrajecten in het hoger onderwijs op een effectieve manier vorm te geven. faciliteren van en participeren in netwerken Om een innovatief klimaat te creëren is het van cruciaal belang dat pioniers elkaar kunnen vinden om ideeën uit te wisselen en elkaar te inspireren. Binnen instellingen is innovatiekracht vaak versnipperd aanwezig. Vernieuwers met verschillende expertises opereren vaak geïsoleerd in hun eigen omgeving en hebben weinig mogelijkheid om kennis uit te wisselen met collega s. Daarom wordt er geïnvesteerd in landelijke netwerken van experts, de special interest groups (SIG s). Leden van een SIG maken deel uit van een community waarin zij met collega s uit andere instellingen kunnen samenwerken en kennis kunnen delen rondom een specifiek onderwerp. Binnen de SIG s ontstaan nieuwe ideeën en worden projecten uitgevoerd. Resultaten van projecten vinden via de SIG s hun weg naar een bredere groep gebruikers. Dit leidt tot versnelling in het innovatieproces. Instellingen creëren hiermee gezamenlijk een innovatief klimaat. SIG s spelen een belangrijke rol in innovatieprogramma s, als leverancier van kennis, uitvoerder van projecten en bron van nieuwe ideeën. Daarnaast participeren de instellingen via SURF ook in internationale netwerken, zodat ook internationale ontwikkelingen een plek in de innovatieprogramma s kunnen vinden. Bouwstenen voor innovatieprogramma s In elk innovatieprogramma wordt aandacht gegeven aan het creëren en faciliteren van netwerken, het verzamelen en beschikbaar stellen van informatie, het voorzien in technische randvoorwaarden, het experimenteren, ontwikkelen en stimuleren van gebruik, professionalisering, en het evalueren en bewaken van kwaliteit. Uit ervaring blijkt dat innovatietrajecten kansrijker zijn als al deze elementen een plek krijgen in innovatieprogramma s, en elkaar versterken. De innovatieprogramma s van SURF zijn opgebouwd uit verschillende elementen: FACILITEREN VAN EN PARTICIPEREN IN NETWERKEN VOORZIEN IN TECHNISCHE RANDVOORWAARDEN KENNIS OPBOUWEN EN INFORMATIE DELEN Verbreden van netwerk en kennis Robert Schuwer Open Universiteit, voorzitter elkaar attenderen op ontwikkelingen elders en van de special interest group Open Educational Resources: Binnen het hoger onderwijs om OER in Nederland verder te brengen. Wat het vastleggen van best practices essentieel groeit de belangstelling voor open educational mij betreft wordt de SIG OER dé plek waar resources (OER), via internet vrij beschikbare personen uit het HO, van beleidsmakers tot leermiddelen. SURF startte eind 2010 een docenten, vragen kunnen stellen, discussies special interest group OER. Voor mij is dit hét kunnen voeren en informatie kunnen vinden platform om ervaringen te delen en belangstellenden te voorzien van antwoorden op de meerwaarde van de SIG moeten zijn voor over OER in al haar facetten. Dat zou dan ook allerlei vragen die er leven rondom OER. OER het HO. Het uiteindelijke doel van dit alles is bevindt zich nog in de pioniersfase en dan is een optimale toepassing van OER bereiken het leren van elkaar, uitwisselen van ervaringen, in het HO. Maar voor we zover zijn hebben we nog veel werk te doen. Aan de discussies binnen de SIG over verschillende aspecten van OER neemt een gestaag groeiende groep deel, bijvoorbeeld via de SURFacademybijeenkomsten over OER. Voor mij persoonlijk heeft de SIG me vooral kennis gebracht over toepassing van OER in het hbo. Dat was voorheen voor mij nog een terra incognita. Ook heb ik een helderder beeld gekregen van de belangrijkste vragen die er leven in het HO over OER, en is mijn netwerk verbreed. Dat geeft voldoende aanknopingspunten om de activiteiten voor de OER voor de komende tijd te bepalen. kennis opbouwen en informatie delen EXPERIMENTEREN, ONTWIKKELEN EN STIMULEREN VAN GEBRUIK Een belangrijke bouwsteen van de innovatieprogramma s is het opbouwen van kennis, en het op een laagdrempelige en toegankelijke manier presenteren en verspreiden van die kennis en verzamelde informatie. Door samen kennis op te bouwen wordt ook duidelijk waar nog lacunes in kennis zitten, en te identificeren op welke onderwerpen nog kennis moet worden opgebouwd. Dat gebeurt in nauwe samenspraak met de special interest groups. Binnen programma s werken experts aan papers, artikelen of kennisbanken. Doordat experts vanuit verschillende instellingen samenwerken, kan in relatief korte tijd veel bereikt worden. Op basis van de opgebouwde kennis kunnen instellingen conclusies trekken voor hun eigen instelling. Waar samenwerking meerwaarde biedt zoeken instellingen in die conclusies naar convergentie en afstemming. EVALUEREN EN BEWAKEN VAN KWALITEIT PROFESSIONALISEREN

3 Samen naar een hoger plan Hans de Brouwer, voorzitter van het Netwerk Veel hogescholen en universiteiten hebben Auteursrechten HBO en lid van de special binnen hun instelling een eigen informatiepunt auteursrechten ingericht, als eerste interest group Digitale Rechten: Iedere hogeschool heeft te maken met vragen rondom aanspreek punt voor hun studenten, docenten auteursrechten. We werken allemaal onder en onderzoekers. Die informatiepunten kunnen dezelfde CAO en met dezelfde auteurswet, beschikken over kennis die al is opgebouwd wat betekent dat de antwoorden op die en verzameld op bijvoorbeeld de site www. vragen voor alle instellingen gelijk zijn. Om surf.nl/auteursrechten. Vragen die door de niet allemaal afzonderlijk het wiel uit te informatiepunten niet kunnen worden beantwoord, worden in eerste instantie voorgelegd vinden, bouwen we samen kennis rondom auteursrechten op en wisselen we kennis uit. aan het netwerk auteursrechten, waarin veel HBO-instellingen zijn vertegenwoordigd. De ervaring leert dat er dan binnen een week een antwoord ligt dat kan worden toegevoegd aan de body of knowledge. De vraag kan ook worden voorgelegd aan SURFdirect, een expertgroep waarin gespecialiseerde juridische kennis is samengebracht. Op deze manier bouwen we samen op een gestructureerde manier aan kennis die noodzakelijk is voor het Nederlands hoger onderwijs. SURF functioneert hierin als smeermiddel door deze structuur te faciliteren. voorzien in technische randvoorwaarden Voor elk innovatieprogramma onderzoekt SURF samen met de instellingen welke technische randvoorwaarden nodig zijn in het oppakken van een thema. Dat geldt ook voor de vraag of SURF de instellingen kan ondersteunen in het voorzien van die randvoorwaarden, of zelfs een rol kan spelen in het aanbieden van een nationale service. Als die meerwaarde voor instellingen evident is, kan het ontwikkelen van zo n nationale service onderdeel uitmaken van een innovatieprogramma. Die meerwaarde kan bijvoorbeeld liggen in de uitwisselbaarheid van gegevens, in voordelen van schaalbaarheid en lagere kosten door gezamenlijk onderhoud. Na afloop van een programma wordt het onderhoud en beheer van zo n service de verantwoordelijkheid van de instellingen. professionaliseren Ook actieve verspreiding van kennis draagt bij aan het scheppen van een innovatief klimaat. SURFacademy biedt medewerkers van instellingen voor hoger onderwijs een professionaliseringsprogramma op het gebied van ICT en onderwijs & onderzoek. Dat gebeurt door de kennis binnen de instellingen te bundelen en aan te bieden in workshops, seminars, schools, masterclasses en webinars. Medewerkers kunnen zowel spreker als deelnemer zijn en delen zo kennis en ervaringen over producten, diensten en projectresultaten. De bijeenkomsten versterken de SURF-programma s en -projecten en bieden ruimte voor nieuwe trends en ontwikkelingen. Voordelen zichtbaar maken Heino Logtenberg, Saxion, contactpersoon gaan als instellingen voor hoger onderwijs ICT en Onderwijs: Ik ben ervan overtuigd dat samenwerken aan itembanken met kwalitatief de kwaliteit van toetsen in het hoger onderwijs goede toetsvragen. Als we samenwerken aan kan stijgen als we samenwerken en de kracht itembanken en gezamenlijk kunnen putten uit benutten van het samen optrekken met 60 een grote hoeveelheid goede toetsvragen, ligt instellingen. Docenten zijn en blijven verantwoordelijk voor de inhoud van hun onderwijs aan één toetsomgeving voor het uitleveren het voor de hand om ook samen te werken en toetsen, maar voor het maken van betrouwbare en valide toetsvragen is specifieke experling, maar ik denk dat we dat kunnen bereiken van toetsen. Dat is een ambitieuze doelsteltise nodig. Die expertise moeten we betrekken als we de beschikbare kennis en de financiële in het proces van toetsontwikkeling. Ik geloof middelen bundelen. Binnen het programma dat de kwaliteit van toetsen flink omhoog zal Toetsing en Toetsgestuurd Leren wordt er binnen projecten al veel samengewerkt; ik denk dat we die samenwerking op nationaal niveau kunnen verbreden. Het is voor instellingen lastig om afscheid te nemen van hun eigen omgeving, maar in SURF-verband kunnen we samen onderzoeken wat we nu hebben, waar we naar toe willen en wat we samen kunnen. De tijd is er rijp voor, en het SURF-programma Toetsing en Toetsgestuurd Leren biedt ons de mogelijkheid om de voordelen van samenwerking op dit gebied te onderzoeken en waar mogelijk zichtbaar te maken. Daarnaast biedt het jaarlijkse nationale congres Dé Onderwijsdagen een podium voor de resultaten van innovatieprogramma s en ontwikkelingen op het gebied van ICTinnovaties voor het hoger onderwijs. De hogeronderwijsinstellingen hebben op deze manier een scala aan instrumenten en samenwerkingsvormen tot hun beschikking die op verschillende momenten in het innovatieproces een rol spelen. experimenteren, ontwikkelen en stimuleren van gebruik Goede aansluiting op de praktijk Natasa Brouwer, Universiteit van Amsterdam: SURFacademy organiseert diverse de praktijk. SURFacademy maakt het mogelijk bottom up ontstaat, en daarmee aansluit bij workshops en trainingen voor onderzoekers, om stappen voorwaarts te kunnen maken. De docenten, en docentondersteuners. Het zijn workshops zijn praktijkgericht en afgestemd bijeenkomsten voor en vanuit de instellingen. op een specifieke doelgroep zodat je kennis In de workshops komt zo een mooie mix van goed bij kunt houden. Inspirerende werkvormen geleid door experts in het veld, een expertise samen. Ik heb zowel als deelnemer als ontwerper van een bijeenkomst deelgenomen aan SURFacademy. Dan bouw je ook het mogelijk om nieuwe kennis mee te nemen prettige sfeer en hands-on activiteiten maken mee aan de policy van een bijeenkomst. Het naar de onderwijspraktijk. Nieuwe technologieën vormen de basis van de mooie is dat de inhoud van de bijeenkomsten bijeenkomsten. Maar voor innovatie in het onderwijs is kennis over technologie niet voldoende. Welke onderwijsvorm het beste bij een technologie past of hoe de inhoud van het onderwijs door de inzet ICT kan worden verbreed of verdiept zijn ook relevante vraagstukken. Dat gebeurt ook binnen SURFacademy. Tijdens bijeen komsten heb ik collega s van andere instellingen met gelijke interesses kunnen ontmoeten. Er worden ervaringen en ideeën uitgewisseld, en zo ontstaan nieuwe netwerken. Experimenteren en ontwikkelen zijn andere belangrijke bouwstenen in innovatieprogramma s van SURF. Omdat SURF namens alle instellingen voor hoger onderwijs optreedt, en thema s agendeert die voor alle instellingen relevant zijn, investeert de overheid vaak in innovatieprogramma s van SURF, zodat het uitvoeren van experimenten mogelijk wordt. Binnen innovatieprogramma s van SURF kunnen instellingen voor hoger onderwijs innovatieprojecten uitvoeren. Innovatieprojecten vormen daarmee een van de elementen van een innovatieprogramma. Hogescholen en universiteiten kunnen binnen innovatieprogramma s projectvoorstellen indienen die aansluiten bij hun eigen wensen en behoeften; zij bepalen zelf hoe zij projecten binnen een thema willen invullen. De kansrijkheid van innovaties is het grootst als projecten aansluiten op de behoefte op de werkvloer. Om ruimte te bieden aan verschillende stadia van innovatie, van eerste idee tot implementatie van nieuwe technieken, worden vier typen subsidieprojecten onderscheiden, afhankelijk van het doel en de fase van innovatie in de onderwijspraktijk of binnen afzonderlijke onderwijsinstellingen.

4 Grassrootsprojecten Ontwikkelprojecten Opschalingsprojecten Implementatieprojecten evalueren en bewaken van kwaliteit DOEL: kleinschalige experimenten met nieuwe technieken in onderwijspraktijk DOEL: ontwikkelen en ontwerpen van kansrijke technieken in onderwijspraktijk DOEL: op grotere schaal inzetten van succesvolle technieken in onderwijspraktijk In meerjarige programma s kunnen verschillende soorten subsidieprojecten elkaar in de loop van een programmaperiode opvolgen. Zo kunnen succesvolle ideeën de verschillende stadia van groei naar volwassenheid doorlopen: van grassrootsproject naar ontwikkelproject naar opschalingsproject naar implementatieproject. Omdat de investeringen in de kleinschalige grassrootsprojecten relatief klein zijn, vormen deze projecten een veilige omgeving om te experimenteren met nieuwe ideeën. Alleen methoden en technieken die in kleinere context succesvol zijn gebleken, kunnen doorgroeien naar stadia waar grote investeringen worden gedaan. Grassrootsprojecten kunnen ook worden ingezet als aanjagers in opschalings- en implementatietrajecten. DOEL: succesvolle technieken implementeren in staande organisatie De stap van experiment naar dienst is een grote, en vergt naast een lange adem ook aandacht en zorg. Over het algemeen vraagt implementatie om andere capaciteiten dan de creativiteit die nodig is voor het ontwikkelen van nieuwe ideeën. SURF probeert die twee werelden bij elkaar te brengen: een implementatie- en exploitatieplan is een verplicht onderdeel van ontwikkel- en opschalingsprojecten. Projecten kunnen een beroep doen op een groep van deskundigen om hen daarin bij te staan, en succesvolle resultaten uit innovatieprogramma s kunnen gebruikt worden als inspiratie en voorbeeld voor anderen. Een andere bouwsteen van de methode SURF is de bewaking van kwaliteit. De Wetenschappelijk Technische Raad (WTR) van SURF, een onafhankelijk adviesorgaan, bestaat uit erkende autoriteiten die niet alleen de nieuwste ontwikkelingen op hun specifieke expertisegebied kennen maar ook letterlijk thuis zijn in de wereld van het hoger onderwijs. De WTR beoordeelt projectvoorstellen van instellingen op kansrijkheid en kwaliteit. Deze kwaliteitsbeoordeling door de WTR waarborgt dat alleen kansrijke voorstellen voor financiering in aanmerking komen. De Commissie Projectbewaking (CP) bewaakt de voortgang van gesubsidieerde projecten die de instellingen uitvoeren. Dat doen zij op basis van de projectplannen, zodat er tijdig op planning en budget gestuurd kan worden en ontsporingen worden voorkomen. Het is een onafhankelijke commissie bestaande uit adviseurs met specifieke expertise op het gebied van onderwijs- en onderzoeksinnovaties, ervaring met grote onderwijsorganisaties en het uitvoeren en begeleiden van grote projecten. Aangezien inhoudelijke evaluatie van projecten minstens zo belangrijk is, is het meten van de impact van een innovatieproject een voorwaarde voor SURF-projecten. Dat is niet altijd gemakkelijk: innovatieprojecten leggen kiemen voor de toekomst, maar na het zaaien kan er niet altijd direct worden geoogst. De vraag welke rol een project precies speelt in een verandertraject is vaak moeilijk te beantwoorden, laat staan te kwantificeren. Toch is het belangrijk om te onderzoeken wat de toegevoegde waarde van projecten is, en wat succes- en faalfactoren zijn. Het inzichtelijk maken van de toegevoegde waarde vergroot de kans dat instellingen de resultaten uit het project ook adopteren en duurzaam inzetten. Evaluatie-uitkomsten zijn ook essentieel om onderbouwd te kunnen besluiten of een experiment kansrijk genoeg is om door te groeien naar een volgend stadium: van grassrootsproject naar ontwikkelproject, naar opschalingsproject en naar implementatieproject. Een groeiend samenwerkingsverband rondom toetsen In 2005 startten drie hogescholen binnen Leerstation Zorg met een toetssysteem met een toetsbank, ontwikkeld voor ziekenhuizen. Wil de Groot-Bolluijt, projectleider van Hogeschool Rotterdam: Een groep early adopters merkte dankzij kleinschalige experimenten dat het toetssysteem heel goed bruikbaar was in de onderwijspraktijk. Omdat we konden voortbouwen op de eerste experimenten, sloten steeds meer instellingen zich aan. Dankzij de geleidelijke opbouw hebben we het consortium van instellingen kunnen opbouwen, en inmiddels werken zestien hogescholen en ruim twintig ziekenhuizen en zorginstellingen samen. In de loop der jaren is de toetsbank gebruikt om de aansluitproblematiek tussen onderwijs en praktijk, die met name tijdens stages manifest werd, aan te pakken. De samenwerking tussen opleidingen en ziekenhuizen heeft geleid tot stagetoetsen, die alle opleidingen nu zelf in kunnen zetten. Omdat we al jarenlang samenwerken is er zoveel vertrouwen tussen de partners opgebouwd, dat zestien HBO-Verpleegkunde opleidingen het maken van kwalitatief goede toetsen als een gezamenlijke verantwoordelijkheid zien. In een landelijk overleg voor de HBO-V opleidingen (LOOV) worden hiervoor gezamenlijke beleidsafspraken gemaakt. Inmiddels wordt in een nieuw project gewerkt aan de inzet van de toetsbank voor summatieve toetsen. De instellingen die in het consortium samenwerken profiteren in de projecten van elkaars deskundigheid, en bundelen hun krachten om de toetsbank met kwalitatief goede toetsvragen te onderhouden en te ontwikkelen. Dat geeft een belangrijke kwaliteitsimpuls aan het onderwijs. Voor subsidieprojecten van SURF gelden de volgende criteria: projecten worden door verschillende instellingen uitgevoerd, met uitzondering van grassrootsprojecten; projecten sluiten aan bij het beleid van de uitvoerende instellingen; instellingen leveren zelf een financiële bijdrage aan het project; resultaten van het project zijn vrij te gebruiken door alle instellingen voor hoger onderwijs en onderzoek. Een passende evaluatiemethode Projectleiders moeten realistische keuzes maken over wat zij binnen de scope van het innovatieproject willen en kunnen evalueren, en prioriteiten stellen in wat ze precies gaan meten. Projectleiders sluiten steeds vaker allianties met onderzoeksgroepen en lectoraten binnen hun instelling om een deel van de evaluatie uit te voeren. Bij het kiezen van een onderzoeksmethode kan gekozen worden voor kwalitatieve en kwantitatieve methoden. Kwalitatief onderzoek, bijvoorbeeld in de vorm van observaties, interviews, enquêtes en focusgroepen, kan een indicatie geven over de waarde van de interventie, en geeft inzicht in de ervaringen van gebruikers. In het algemeen geldt dat naarmate een project meer richting opschaling en implementatie gaat, er meer gebruik kan worden gemaakt van kwantitatieve methodes en van evaluaties met controlegroepen. Meten op langere termijn Een project vormt vaak een eerste stap in een veranderingsproces. De echte effecten van die verandering (zoals hogere studenttevredenheid, of meer efficiëntie en effectiviteit van het onderwijs) zijn meestal pas op langere termijn zichtbaar, als de implementatie is afgerond en er dankzij de ICT-interventie een nieuwe situatie is ontstaan. Het meten van effecten op langere termijn valt buiten het bereik van projecten die met subsidie van SURF worden uitgevoerd. Die duren vaak maximaal twee jaar. Idealiter worden evaluaties van geïmplementeerde methoden en technieken opgenomen in de reguliere instellingsevaluaties. Deze criteria vergroten de kans dat succesvolle projecten uiteindelijk ook daadwerkelijk hun weg naar de onderwijspraktijk vinden, omdat zij vanuit de praktijk zijn ontworpen en aansluiten bij het beleid van de instellingen. Samenwerking tussen instellingen zorgt niet alleen voor vruchtbare kruisbestuiving van kennis en ideeën, maar ook voor resultaten die generiek genoeg zijn om ook door andere instellingen te kunnen worden overgenomen.

5 Effectmeting als nuttig instrument Marcel Penners, Hogeschool van Arnhem en wat levert een project op aan bijvoorbeeld het Nijmegen en projectleider van het SURFproject Kies Actief: Het feit dat een project- die sneller afstuderen leveren geld op, en een verbeteren van het rendement. Meer studenten format van SURF vraagt om een businesscase instrument dat daaraan bijdraagt rechtvaardigt en effectmeting, zorgt ervoor dat je binnen een investering. Het had voor mij als projectleider echt een toegevoegde waarde dat ik als een project minder vrijblijvend werkt aan je project. Voor mij hangen effectmeting en de onderdeel van het project zowel een effectmeting als een businesscase moest opleveren. Ik businesscase ook erg met elkaar samen. Het is belangrijk om al meteen te onderzoeken wat kon er daardoor op sturen dat alle benodigde het (financieel) betekent om projectresultaten gegevens boven tafel kwamen. Al blijft het wel echt te implementeren. Maar om voldoende heel lastig om aan te tonen welk effect een draagvlak te creëren voor het vrijmaken van project precies heeft. Kwalitatief onderzoek is die middelen, is onderbouwing heel nuttig: erg zinvol en goed uitvoerbaar, bijvoorbeeld in de vorm van vragenlijsten en interviews. De uitkomsten van zo n onderzoek kunnen echt iets zeggen over de bruikbaarheid van een instrument. Maar kwantitatief onderzoek is lastiger. In de eerste plaats omdat echte effecten op studierendement pas op lange termijn zichtbaar worden, maar ook omdat er zoveel factoren invloed hebben op het onderwijsproces, dat er nauwelijks een causale relatie is te leggen tussen rendementen en een ICT-project. Dat neemt niet weg dat ik zowel de effectmeting als de businesscase zinvolle instrumenten vind op weg naar het doelgericht werken aan daadwerkelijke implementatie van projecten. In de ruim tien jaar dat de `methode SURF wordt ingezet om onderwijsinnovatie te stimuleren is een intensief netwerk ontstaan van onderwijsvernieuwers. Er zijn begin special interest groups (SIG s) actief. Binnen deze SIG s vinden experts een klankbord bij elkaar. De lijnen tussen de verschillende netwerken zijn kort. SURFacademy, het professionaliseringsprogramma van SURF, bereikt een grote groep belangstellenden met een breed opleidingsaanbod. Jaarlijks nemen ruim mede werkers van instellingen voor hoger onderwijs als spreker of cursist deel aan een aanbod dat bestaat uit meer dan 100 trainingen. Ruim 700 professionals bezoeken jaarlijks Dé Onderwijsdagen. Ook de reikwijdte van de innovatieprojecten is groot. Bij de opschalingsprojecten van het Nationaal Actieplan e-learning waren ruim medewerkers, docenten en studenten betrokken. Omdat de beschikbare instrumenten binnen innovatieprogramma s heel gericht op één thema worden ingezet en elkaar daarmee versterken, kan in korte tijd veel bereikt worden. De methode SURF heeft bewezen dat instellingen voor hoger onderwijs innovatieprocessen kunnen versnellen door de juiste elementen in samenhang vorm te geven. Daarmee biedt de methode ruimte aan kleinschalige innovatieprojecten om uit te groeien tot business as usual. SURF Graadt van Roggenweg 340 Postbus GG Utrecht T +31 (0) F +31 (0) info@surf.nl beschikbaar onder de licentie Creative Commons Naamsvermelding 3.0 Nederland.