REGIONAAL KANTORENPROGRAMMA STADSREGIO ROTTERDAM 2013/14

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "REGIONAAL KANTORENPROGRAMMA STADSREGIO ROTTERDAM 2013/14"

Transcriptie

1 REGIONAAL KANTORENPROGRAMMA STADSREGIO ROTTERDAM 2013/14 Behandeld in het Dagelijks Bestuur op 10 juli 2013 Ter vaststelling in het Algemeen Bestuur van de stadsregio op 9 oktober

2 Inhoud Managementsamenvatting Ruimtelijk-economische afspraken De metropoolregio Rotterdam Den Haag Bestuurlijke agglomeratiekracht en marktgerichtheid Leeswijzer Regionale visie op kantorenmarkt Dé kantorenmarkt bestaat niet De ontwikkeling van de vraag Leegstand en transformatie Een markgerichte overheid De Regionale Rotterdamse markt Historisch perspectief Aanbod en leegstand in Raming Ruimtevraag Regio Rotterdam De voorraad aan nieuwbouwplannen De kantorenstrategie: Nieuwbouw naast leegstand Nieuw evenwicht, nieuwe leegstand Herbestemming en fiscale stimulering Inzet stadsregio De Knooppuntenstrategie Uitgangspunten van het Knooppuntenbeleid Waarde(n) in beeld Knooppuntenstrategie :Differentiëren Regionale afstemming en besluitvorming Regionale locatieplanning Programmering Programmatische toepassing van de SER-ladder Besluitvorming en spelregels Bijlage(n)

3 3

4 BOX 0 : BIJLAGEN BIJ KANTORENPROGRAMMA In programma: 1. Artikel 7: Kantoren, uit de verordening Ruimte provincie Zuid-Holland 2. Kaart Knooppunten VOLGT Via 3. Marktgerichte Leegstandsaanpak Rotterdam. verkenning naar pilots. met bijlagen: a. Convenant Aanpak Leegstand Kantoren, Landelijk convenant (27 juni 2012) b. Notitie Terugdringen van planologische overcapaciteit en het risico van (plan)schade (Instituut voor Bouwrecht, Arjan Bregman, 18 december 2012) c. Juridische redeneerlijn wegbestemmen kantoorbestemming bestaand kantoorpand (W.Sietinga/R.van Bommel, oktober 2012) d. Juridische grondslag verplichte afdracht kantorenfonds (Deloitte, 11 februari 2013) e. Strategisch Plan Profilering Rivium (Frits Berkhout, 3 maart 2013) 4. EIB (2013). Regionale kantorenmarkten MRDH. Raming van vraag en aanbod. 4

5 Managementsamenvatting Voor de derde keer stelt de stadsregio een Regionaal Kantorenprogramma vast. Bij het eerste programma (2011) is besloten dat jaarlijks actualisering plaatsvindt. De doelen van dit programma zijn naast een scherper zicht op de regionale Rotterdamse kantorenmarkt en een gemeenschappelijk kader voor ontwikkeling, het vaststellen van de daarbij behorende werkwijze, spelregels en besluitvorming. In tegenstelling tot eerdere jaren heeft de stadsregio dit keer eigen onderzoek laten uitvoeren ter onderbouwing van haar kantorenprogramma. Het betreft drie onderzoeken naar behoefteramings en vestigingsdynamiek, langdurige leegstand en marktgerichte aanpak leegstand. Uit onderzoek blijkt dat specifieke gebruikersgroepen kiezen voor specifieke locaties en locaties een eigen gebruikersprofiel hebben. Een eenzijdige focus op een bepaald type locatie helpt dus allerminst om de gedifferentieerde kantorenmarkt gezond te maken. Die vraagt dus niet om een generiek beleid maar om een gebiedsgerichte aanpak. Leegstand en nieuwbouw zullen daardoor ook in de toekomst naast elkaar blijven bestaan. Verder blijkt de kantorenmarkt bovenal een lokale oriëntatie te hebben. Veel kantoorgebruikers blijven bij een verhuizing binnen de gemeentegrenzen of verhuizen hooguit over een afstand van tien kilometer en blijven daarmee in het algemeen binnen hun stedelijke regio. De werkgelegenheidsontwikkeling is een belangrijke drijver voor de kantorenmarkt. Tot 2020 is er sprake van een relatief groeiende vraag, leidend tot een gemiddelde nieuwbouwvraag geraamd van m² bvo. De leegstand loopt nog op. In 2013 tot 13.5% (in m² vvo). Tot 2020 zal het overaanbod aan kantoren in de Rotterdamse regio teruglopen naar 8%. Na 2020 zal een toenemend deel van de nu nog jonge voorraad verouderen tot een niveau van 20% van de voorraad in Het accommoderen van de groei zal dus steeds meer overgaan in het accommoderen van de vervangingsvraag, zodat het aantal kantoorlocaties niet toeneemt, maar vernieuwt. Het is daarbij onvermijdelijk dat een deel van de locaties substantieel zal moeten krimpen omdat het vastgoed incourant is geworden of zelfs zal verdwijnen. Inzet op transformatie is een goede aanpak, maar zal niet voor alle locaties een oplossing zijn. Er worden forse slagen gemaakt door de gemeente Rotterdam. In de afgelopen periode is er aan m² bvo incourante, leegstaande kantoorruimte een andere functie gegeven, waarvan m² bvo definitief. Er loopt nog voor ca m² bvo aan initiatieven in diverse stadia. De markt is aan zet is ook het geluid dat wordt opgehaald uit de gesprekken met de markt. De overheid moet vooral een focus hebben op haar eigen taken, waarbij snelheid en flexibiliteit randvoorwaardelijk zijn. Onderdeel van die overheidsrol is het maken van afspraken over planreductie. Er is opnieuw sprake van een aanzienlijke planreductie. Deze komt de komende periode tot en met 2020zelfs uit onder de geraamde nieuwbouwbehoefte. Een duidelijk signaal dat de shift van kwantiteit naar kwaliteit noodzakelijk is. De strategische afweging op gebieds- en knooppuntniveau wordt verdiept. In de Rotterdamse regio blijven de regionale knooppunten dé strategische locaties voor duurzame verstedelijking. Dit vraagt echter een bredere afweging tussen meerdere functies. In de komende periode zal de stadsregio de integrale kwaliteit van de knooppunten in beeld brengen. Het beleidsuitgangspunt dat het gewenst is dat 80% van de kantoren op deze knooppunten landt wordt grotendeels gehaald. In dit Kantorenprogramma zijn de doelstellingen van de Duurzame Verstedelijkingsladder (ook wel SER-ladder genoemd) toegepast. Het planaanbod op de groslijst van kantoren heeft deze afweging dan ook doorlopen. De stadsregio ziet geen meerwaarde in toetsing op individueel projectniveau, wel op programmaniveau. Met dit programma wordt recht gedaan aan de primaire ontwikkelingsrol die bij marktpartijen en gemeenten ligt, wordt de overprogrammering gereduceerd, wordt gestuurd op een beter evenwicht tussen ruimtevraag en aanbod en blijft er, zij het na onderlinge afstemming, ruimte voor maatwerk. 5

6 1. Ruimtelijk-economische afspraken De stadsregio Rotterdam heeft regionale planning als één van haar hoofdtaken. Dat is ook logisch in een zwaar verstedelijkt aaneengesloten gebied, waarbij gemeentegrenzen niet overeenkomen met marktgebieden. Terwijl het zwaartepunt van het beleid blijft liggen bij de gemeenten, is een regionale planning en afstemming de noodzakelijke aanvulling om antwoorden te geven op vragen van marktpartijen. De stadsregio Rotterdam ziet, zoals vastgelegd in de Regionaal Strategische Agenda, een centrale opgave in de verbreding en versterking van de economische structuur. Het functioneren als een samenwerkend regionaal gebied levert meerwaarde op in internationaal perspectief. Voor internationale ondernemingen en organisaties kan een compleet vestigingsklimaat geboden worden. Alleen stedelijke regio s van voldoende omvang zijn in staat dit vestigingsmilieu te bieden voor bedrijven en kenniswerkers. Dit vraagt ook inzet op bereikbaarheid, aantrekkelijk groen en aan een hoogwaardig voorzieningenniveau. Steden en stedelijke netwerken zijn belangrijk voor de economie, omdat bedrijven agglomeratievoordelen ontlenen aan een locatie in de stad. Economische perspectieven verbeteren als de afstemming en kruisbestuiving met de buurregio s Haaglanden en Drechtsteden succesvol werkt. Een borrowed size - strategie, het lenen van de kracht van nabije buren, waarin excellente verbindingen cruciaal zijn. Tussen de regio s en met de wereld om ons heen. 1.1 De metropoolregio Rotterdam Den Haag Een beweging van verdere versterking ligt in de vorming van de Metropoolregio Rotterdam Den Haag. De strategische agenda van de Metropoolregio Rotterdam Den Haag heeft dan ook niet voor niets als centrale opgave Kwaliteiten Verbinden, het versterken van de agglomeratiekracht via drie samenhangende strategieën: Versterking van de interne en externe bereikbaarheid van de regio Versterken economische groeikracht en weerbaarheid Aantrekkelijk en gevarieerd woon- en leefklimaat De economische agenda, inclusief de inzet op het streven naar een gezonde kantorenmarkt in balans, zal een belangrijk onderdeel uitmaken van deze samenwerking. De inzet zoals de stadsregio Rotterdam namens en met de regiogemeenten pleegt, lijkt daarbij te kunnen worden voortgezet. Er ligt daarvoor ook een goede basis, daar stadsgewest Haaglanden en stadsregio Rotterdam beide hun regionale kantorenstrategieën hebben opgesteld vanuit een aantal centrale uitgangspunten: De kantorenvoorraad in de Metropoolregio is qua omvang ruim voldoende voor de kantorenvraag, maar zal kwalitatief op peil moeten blijven om de internationale concurrentie aan te kunnen. Meer inzicht in de bestaande voorraad is gewenst, zowel kwantitatief als kwalitatief. Vernieuwing van de voorraad door renovaties en nieuwbouw blijven noodzakelijk voor een meer duurzame kantorenvoorraad. 6

7 De huidige mismatch tussen vraag en aanbod, met de oplopende leegstand als resultaat, is in de eerste plaats een probleem dat door marktwerking opgelost zal worden. De regio s hebben de taak de afstemming tussen de kantoorgemeenten te organiseren en de procesregie te voeren op de totstandkoming van transformatieprofielen van een aantal grote kantoorlocaties. De regio s zorgen voor een zorgvuldig proces van planreductie, rekening houdend met bestaande verplichtingen en gedane investeringen. Een gefaseerde afwaardering door de eigenaren naar werkelijke marktwaarden is de noodzakelijke voorwaarde voor succesvolle transformaties. Leegstand terugdringen is een middel, geen doel op zich. Voldoende aantrekkelijke, duurzame kantoren op Knooppuntlocaties in de Metropoolregio is de centrale doelstelling, het terugdringen van de leegstand draagt daaraan bij. 1.2 Bestuurlijke agglomeratiekracht en marktgerichtheid Een belangrijke partner voor de stadsregio Rotterdam is de provincie Zuid-Holland. Als ruimtelijk regisseur heeft zij een verantwoordelijkheid voor bovenregionale afstemming en beschikt zij over planologisch instrumentarium. Omdat de markt aan zet is, moet de Provincie Zuid-Holland in goed overleg met de (samenwerkende) gemeenten tot afspraken komen over de wijze waarop inzet van haar instrumentarium zo maximaal mogelijk kan bijdragen aan een gezondere kantorenmarkt. Dé kantorenmarkt bestaat niet, waarmee overheden dus niet mogen vertrouwen op een blauwdrukbenadering gericht op beperking van de (papieren) voorraad. Meer dan ooit gaat het om een focus op bestaande voorraad in combinatie met een vraaggerichte toevoeging van nieuwbouw. De inzet moet juist gericht zijn op het faciliteren van ruimte voor economische ontwikkeling. Labelling van kantoorgebieden neigt al snel naar een te beperkte scope, die daarmee de markt en de economische ontwikkeling frustreert. Immers zijn gebieden vaak functioneel gevarieerder en blijkt de kantorenmarkt veel diverser dan een beperkte set van labels doet vermoeden. Labels of beter gezegd gebiedsprofielen moeten gezien de verschillende opgaven binnen de regio s, een onderdeel zijn van een jaarlijks vast te stellen kantorenstrategie. Dit betekent dat de samenwerkende gemeenten hun verantwoordelijk moeten pakken en de provincie Zuid-Holland vooral moet sturen op de hoofdlijn: de provinciale ambitie op het gebied van economische ontwikkeling en de daarbij behorende ruimtelijke opgave per regio. Deze verschilt namelijk afhankelijk van de context. Dit is ook de verklaring waarom het Convenant Aanpak Leegstand Kantoren, zoals door het rijk gesloten in 2012 met een aantal overheids- en marktpartijen, zijn voortgang vindt in het werken naar de geest en niet naar de letter. Immers zal aanpak steeds een colour locale moeten hebben van de direct betrokken partijen om tot daadwerkelijke successen te komen. Op deze wijze functioneren de verschillende overheden in hun kracht en versterken zij elkaar zelfs. Dit noemen wij bestuurlijke agglomeratiekracht. Deze is ook nodig om samen met de verschillende marktpartijen op de verschillende locaties te werken aan een sterke en complete kantorenmarkt, als invulling van de grote centrale economische opgaven die voor ons liggen. 7

8 Uit de vele marktconsultaties die in het afgelopen jaar zijn gehouden, blijkt ook steeds weer dat dat is wat de markt van de overheid vraagt: duidelijkheid, snelheid en eenheid. Maar ook bescheidenheid. De overheid is onderdeel van een groter krachtenveld en zal zich ook als zodanig moeten opstellen. Marktgericht in plaats van overheidsregulerend: gericht faciliteren van marktinitiatieven. 1.3 Leeswijzer In dit derde kantorenprogramma worden opnieuw afstemmingsafspraken vastgelegd. (H6) Verder geven wij onze visie op het functioneren van de kantorenmarkt (H2), onze visie op de Rotterdamse markt (H3) en beschrijven wij de activiteiten die we als regio verder zullen uitwerken en/of oppakken. (H4) Vervolgens wordt een nadere uitwerkingsrichting van de knooppuntenstrategie beschreven. (H5) De kantorenstrategie is daar een onderdeel van. Op een beperkt aantal vastgelegde regionale knooppunten moet 80% van de regionale kantoorbehoefte vervuld worden. De knooppunten kennen een multimodale bereikbaarheid, waardoor ze bij uitstek geschikt zijn voor intensieve ruimtegebruikers als kantoren. Locatiebeleid is ook een drager van een verantwoorde exploitatie van het openbaar vervoer. Ook worden in deze derde editie de geleerde lessen vastgelegd. En natuurlijk de uitdagingen en successen, want ook die zijn er wel degelijk. Zo zijn er door de gemeente Rotterdam klinkende resultaten gehaald op het gebied van transformatie van leegstaande kantoren. (H3 en 4) Echter, zo blijkt, is transformatie niet voor alle panden en/of locaties een reële oplossing. Ook hier is de context van de opgave bepalend voor het succes van de oplossing. Het voorliggende programma zet in op de volgende doelen: - Inzicht in de regionale Rotterdamse kantorenmarkt. - Kader voor gemeenschappelijke ontwikkeling van markt en lokale overheden, van kantoren en bereikbaarheid op de juiste locaties. - Vastlegging gemeenschappelijke werkwijze, spelregels en het traject van besluitvorming vast. - Basis voor afstemming met provincie Zuid-Holland en stadsgewest Haaglanden en op Metropoolregio-schaal. 8

9 2. Regionale visie op kantorenmarkt Er verschijnen jaarlijks veel analyses over de kantorenmarkt. Informatie is belangrijk. Begrijpen hoe de kantorenmarkt functioneert, moet voorafgaan aan acties: van overzicht, naar inzicht, naar beweging. Het Economisch Instituut voor de Bouw heeft daarom op basis van het door ontwikkelde model het perspectief onderzocht van de kantorenmarkten in de stadsregio Rotterdam en stadsgewest Haaglanden. Dit onderzoek biedt inzicht in vraag en aanbod voor een kortere (2020) en lange termijn (2030/2040) op het niveau van de metropoolregio Rotterdam Den Haag. Daarnaast is voor specifiek de Rotterdamse regio het gedrag van de gebruikers in de kantorenmarkt onderzocht. Immers is zoals in elke economische markt de eindgebruiker uiteindelijk een hele belangrijke speler. Traditioneel richten analyses van de kantorenmarkt zich op de vraag naar kantoren en de bijbehorende ruimtebehoefte. Het EIB richt zich in de gevolgde aanpak ook op de vraag, maar analyseert deze vraag vervolgens in samenhang met het aanbod. In het gehanteerde model werken verschillen tussen vraag en aanbod door in prijsveranderingen die vervolgens terugkoppelen naar vraag en aanbod. Door rekening te houden met deze gedragsveranderingen aan aanbod- en vraagzijde ontstaat er een realistische verwachting over de beweging op de kantorenmarkt. Het onderzoek is daarmee een verdieping op de onderzoeken die zijn uitgevoerd als onderlegger voor het Convenant Aanpak Leegstand Kantoren voor heel Nederland. Figuur 1: samenhang vraag/aanbod (Bron : EIB) Daarnaast is uiteraard de jaarlijkse Navigator Werklocaties Rotterdam van de gemeente Rotterdam een belangrijke informatiebron. 2.1 Dé kantorenmarkt bestaat niet De kantorenmarkt is een heterogene markt. Niet alleen zijn er grote regionale verschillen, maar ook binnen de stadsregio zijn verschillende locatietypen en kwaliteitssegmenten te onderscheiden. Het EIB hanteert drie locatietypen: centraal stedelijk, formele kantoorgebieden, overige locaties met kantoren. Elk van deze typologieën heeft een eigen herkenbaar milieu, waarbij het oordeel van de gebruiker leidend is. Hoe beoordelen zij hun kantoorlocatie? Is het vooral 9

10 een werklocatie (formeel), of is het vooral een multifunctionele locatie in het stadscentrum of is het geen van beide (overig). 1 Tabel 1 : locatietypologieën nader toegelicht Locatie Beschrijving Centraal stedelijk Verstedelijkt gebied, grote aantrekkingskracht door hele leefmilieu, mix van internationaal georiënteerd-bedrijfsleven, hoog woonmilieu en voorzieningen Voorbeeld : Rotterdam Central District Centrum van steden, singelmilieu of kantoorboulevard, beperkt parkeren, belangrijke rol OV (met name voor non-profit organisaties) Voorbeeld: Blaak Formeel Rondom knooppunten van OV infrastructuur (meerdere OV - modaliteiten, ntercitystations) Voorbeeld: Rotterdam Alexander Knooppunten van OV -infrastructuur van kleinere schaal, OV - bereikbaarheid is vooral regionaal van aard, aantrekkelijk voor regionaal georiënteerde non-profit en middelgrote zakelijke dienstverlening Voorbeeld: Zuidplein Nabij op- en afrit snelweg, zichtlocaties, uitstekende autobereikbaarheid Voorbeeld: Rivium Bedrijventerreinen, voor zover niet vallend onder Overig Overig Bedrijventerreinen: Goede auto- en matig tot slechte OV bereikbaarheid, regionale zakelijke dienstverlening in veelal kleinschalige kantoorruimte, lage prijs en parkeren is doorslaggevend Voorbeeld: lokaal verzorgend bedrijventerrein Woongebieden: Vaak met bus en tram bereikbaar, kleinschalig, vaak lokaal georiënteerd, voor starters is functionaliteit doorslaggevend Voorbeeld:Kralingen Grosso modo hoort in Zuid-Holland ca. 30% tot centraal stedelijk gebied, 50% tot formele kantoorgebieden en ongeveer 20% van de kantoren staat in woongebieden, het havengebied of op gemengde bedrijfsterreinen. Het EIB hanteert ook drie kwaliteitstypen, gerelateerd aan de huurprijs (als indicatie van de kwaliteit). Elk jaar schuift zo n 3% van de voorraad door technische en economische veroudering naar een lagere kwaliteitsklasse. En zo verdwijnt ook ieder jaar een deel van de laagste kwaliteit uit de verhuurbare voorraad. Dit zijn de incourant geworden kantoren. Deze hebben geen (directe) invloed meer op de marktverhoudingen. Door deze benadering bestaat de kantorenweg grofweg uit 9 segmenten. (drie kwaliteitsklassen per locatietype). 1 In dit onderzoek is de indeling van Rudolf Bak als basis gehanteerd. 10

11 Figuur 2 : de segmenten in beeld (Bron : EIB) Voor deze segmenten bestaan ook verschillende markten. Dit is gebaseerd op het feitelijk gedrag van gebruikers. De segmentering is onderbouwd door tussen 1996 en 2010 de vestigingslocatie te volgen van ongeveer de helft van alle kantoorgebruikers. Gebruikersgroepen hebben specifieke voorkeuren als het gaat om het type segment. Het bestaan van dit soort gescheiden segmenten in de kantorenmarkt verklaart waarom nieuwbouw en leegstand naast elkaar kunnen bestaan. Het is daarnaast dus onwenselijk om te eenzijdig te focussen op centrale locaties. De gebruiker vraagt om een markt met uiteenlopende kantoormilieus. Bereikbaarheid, omgevingsfuncties en zichtbaarheid zijn altijd - in wisselende rangordes van belangrijkheid - bepalend geweest voor de locatiekeuze. Dat verschilt in tijd én per gebruikersgroep. Dit onderscheid in het perspectief van locaties vraagt om een gebiedsgerichte aanpak, afgezien nog van de verschillen die reeds bestaan in uitgangssituatie. Voor de Rotterdamse kantorenmarkt dit door EIB onderzocht en ook hier is deze segmentering waargenomen en in kaart gebracht. (zie hst. 3) 2.2 De ontwikkeling van de vraag De ruimtevraag volgt uit het aantal werknemers in de kantorenmarkt en het gemiddelde vloeroppervlak dat een werknemer in gebruik heeft. De analyse en de raming van het kantoorgebruik richt zich dan ook op deze twee parameters. De kantoorhoudende werkgelegenheid wordt daarbij in samenhang gezien met demografische ontwikkeling en de algemene werkgelegenheidsgroei. 11

12 Figuur 3 : Schema opbouw ruimtevraagraming (Bron : EIB) In tegenstelling tot wat veel partijen stellen, gaat EIB uit van een gelijkblijvend gemiddeld ruimtegebruik van werknemers. Het gemiddeld ruimtegebruik van de kantoorgebruikers is weliswaar licht afgenomen ten opzichte van Echter wordt er na de eeuwwisseling weer een lichte stijging geconstateerd. Dit wordt verklaard vanuit een afgenomen werkgelegenheidsgroei in combinatie met een ruimer aanbod van nieuwe kantoren. De marktverruiming, met een forse toename van de leegstand en een huurprijsdaling, heeft normaal gesproken een positief effect op de kantorenvraag. Er is in de kantorenmarkt immers sprake van een zekere prijselasticiteit. Huurders profiteren, kiezen voor betere kantoren op betere locaties en nemen gemiddeld ook wat meer ruimte in gebruik. Hoewel ontwikkelingen als het nieuwe werken het ruimtegebruik drukken, zijn er ook tegengestelde ontwikkelingen waarneembaar. Bijvoorbeeld het steeds hogere opleidingsniveau van de beroepsbevolking, het gemiddeld hogere functieniveau dat hierbij hoort en het hogere ruimtegebruik van werknemers met een hogere functie. Daarnaast leidt ook een trend als het nieuwe werken niet per definitie tot minder ruimtegebruik. Weliswaar wordt vaak bespaard op werkplekken, maar is weer meer behoefte aan andere ruimten, zoals vergaderruimten, concentratieplekken en andere verblijfs- en ontmoetingsruimten. 2.3 Leegstand en transformatie Landelijk staat meer dan 7,5 miljoen vierkante meter bvo aan kantoorruimte leeg. Ongeveer de helft hiervan staat zelfs structureel. (drie jaar of langer) 12

13 Een leegstaand kantoor kan op den duur een negatief effect op de leefomgeving hebben. Verloedering en vandalisme kunnen optreden. Dit is uiteraard ook afhankelijk van de locatie van de leegstand. Het overaanbod is niet van de één op de andere dag ontstaan. Uit een recente institutionele analyse over de commerciële vastgoedmarkt komen een aantal systeemfouten naar voren. 2 De vastgoedmarkt bestaat uit de ruimtemarkt, de beleggingsmarkt en de bouwen ontwikkelmarkt. Doordat deze laatste twee sterk met elkaar, en met de kapitaalmarkt verbonden zijn, is de ruimtemarkt buiten beeld geraakt. Er kon een situatie ontstaan waarbij de nieuwbouw van vastgoed werd aangewakkerd en de onttrekking van vastgoed aan de voorraad werd ontmoedigd. Hierbij kan gedacht worden aan de intransparantie van vastgoedwaardering en huurincentives, zoals huurvrije periodes en tegemoetkomingen in inrichtingskosten. Verder werd de nieuwbouw gestimuleerd door de gunstige leencondities op de kapitaalmarkt, waarbij een aandeel van 70 tot 80% aan vreemd vermogen bij projectontwikkeling niet ongebruikelijk was. Op het ogenblik is dit gemiddeld 40%. Ook zijn door betrokken partijen risico s vaak onderschat of was men sowieso niet in staat deze risico s in te schatten. In combinatie met een neiging tot stedenbouwkundig wensdenken, bleef de eindgebruiker vaak (lang) buiten beeld en maakten ontwikkelaars eind jaren negentig op grote schaal kantoorplannen op voorraad, dus zonder een bekende eerste huurder. De nieuwbouw van kantoren was mede mogelijk door een ruimhartig ruimtelijk beleid en weinig bovenlokale afstemming. 3 Dit ongebreideld optimisme is verklaarbaar vanwege de financieel-economische situatie van het verleden, de tijden van ongekende groei. Immers ook in de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw was er sprake van forse leegstand van kantoren. De marktvraag trok tussen 1995 en 2000 zeer fors aan, waardoor de leegstand als vanzelf verdween. In 2000 was zelfs sprake van krapte. Bedrijven waren toen tevergeefs op zoek naar geschikte kantoorruimte. Het aanbod lag onder het niveau van de frictieleegstand van 5%. 4 Er is veel verbeterd, maar zelfs nu zitten in de fiscale regels nog steeds prikkels voor overaanbod van vastgoed. Beleggen in commercieel vastgoed is fiscaal gezien aantrekkelijk, terwijl onttrekkingen aan de voorraad dat voor een deel niet zijn. Overigens is het van belang de leegstand niet over één kam te scheren. Door diverse grote makelaarskantoren is inmiddels al gepleit voor een nadere nuancering in de leegstandscijfers en meer herkenbaarheid in de leegstandscijfers. Dit, omdat een landelijk leegstandscijfer een verkeerd signaal afgeeft naar internationale investeerders. 5 De grote steden in Nederland hebben een vergelijkbaar leegstandscijfer wanneer deze naast andere Europese steden wordt gelegd. In het buitenland bestaan er ook geen databestanden op nationaal niveau. 2 PBL en ASRE. (2013) Gebiedsontwikkeling en commerciële vastgoedmarkten. Een institutionele analyse van het (over)aanbod van winkels en kantoren. Den Haag. 3 PBL en ASRE. (2013) Gebiedsontwikkeling en commerciële vastgoedmarkten. Een institutionele analyse van het (over)aanbod van winkels en kantoren. Den Haag. 4 De frictieleegstand is de leegstand die nodig is voor een soepel proces van vraag en aanbod. 5 CBRE (2013). Making a difference. Opportunities in the Dutch office market. 13

14 Er is verschil in druk per locatietypologie. Ook dit pleit voor een gedifferentieerde in plaats van een uniforme aanpak. Elke kantoorgebied dat kampt met leegstand moet in zijn context worden bezien. In de centrale uitgangspunten van de kantorenstrategie (zie p. 6) werd al gesteld dat afwaardering naar werkelijke waarden een cruciale factor is voor succesvolle transformatie. Daarnaast zijn ook de kosten van beheer van een leegstaand kantoor van belang. Afhankelijk van deze waarden kan het voor een vastgoedeigenaar interessant zijn om mee te werken aan transformatieinitiatieven, al dan niet tijdelijk. Of een kantoorgebouw geschikt is voor transformatie hangt sterk af van de locatie. Over het algemeen hebben centrumlocaties een veel grotere transformatiepotentie dan een monofunctionele snelweglocatie. Uit onderzoek 6 blijkt dat gemeenten een belangrijke rol spelen in een transformatieproces. Met name draagvlak en daadkracht op bestuurlijk niveau blijken van groot belang. Kortom, de overheid kan meedenken, onderzoek doen, hobbels wegnemen en faciliteren, maar zij kan niet dwingen. Een gemeente die proactief meewerkt en meedenkt is goud waard. (Bron : Platform 31) Het zijn uiteindelijk marktpartijen die investeringsbeslissingen moeten nemen en stappen moeten zetten. Daarnaast is leegstand niet per definitie problematisch vanuit maatschappelijk oogpunt. Wanneer een pand door haar leegstand een herkenbaar probleem is, is er bestuurlijke legitimatie voor ingrijpen. Indicatoren voor die herkenbaarheid zijn bijvoorbeeld langdurige leegstand op een locatie die door de lokale overheid niet is aangewezen als kantorengebied. Er zijn uiteraard meerdere criteria die relevant kunnen zijn, afhankelijk van de specifieke context. Het is aan de lokale overheden om daar hun afweging over te maken. Bottom line is dat de overheid niet per definitie primair probleemeigenaar is. 2.4 Een markgerichte overheid De markt is aan zet is het adagium van de kantorenstrategie in de stadsregio Rotterdam. Daarmee is onlosmakelijk verbonden dat ook de overheidsrol en de benadering van kantorenprogramma anders wordt. Van een ontwikkelende, sturende overheid naar een meer faciliterende overheid. Voor dat handelen moet dan ook de vraag vanuit de markt leidend zijn. Dat vraagt een loslatende overheid. Dat is wat anders dan een inactieve overheid. Loslaten is hard werken, maar dan wel aan de juiste zaken. Die juiste zaken vertalen zich in beter luisteren naar de markt, handelen waar dat meerwaarde biedt maar ook agendasettend vanuit overzicht. De omvang van de kantorenleegstand is significant. Van de 50 miljoen m² bvo in Nederland staat er bijna 8 miljoen m² leeg (ca. 16%). Daarnaast is er ook sprake van sterk oplopende leegstand in de winkelvoorraad. Zelfs bij monumenten wordt door het Nationaal Programma Herbestemming een oplopende leegstand gesignaleerd van 2 miljoen m² bvo. De overheid moet zich bij deze problematiek een rol aanmeten die past bij haar werkelijke invloedssfeer. 6 Giezen, T. van ( De transformatie van leegstaand vastgoed naar woonruimte voor studenten en jongeren. Wat leren we van de praktijk/ Platform31. Den Haag. 14

15 Dat is ook wat de markt vraagt van de overheid: een regulerende rol, maar wel met een focus op haar eigen taken. Snelheid en flexibiliteit zijn daarbij randvoorwaardelijk. Zie Box 1 voor een aantal marktgeluiden. BOX 1: De markt: Wij zijn aan zet De stadsregio Rotterdam organiseert in samenwerking met de gemeente Rotterdam regelmatig marktconsultaties. De belangrijkste conclusies uit deze bijeenkomsten zijn: De markt is aan zet, maar marktpartijen verwachten een actieve eigen rol van de overheid; Een gebiedsetikettering is voor marktpartijen alleen zinvol als je een uitdagende visie en aanpak voor het gebied hebt vastgesteld (je hebt iets te bereiken en perspectief te bieden); De overheid heeft een regie rol, maar moet zich voor de korte termijn vooral op verbeterde uitvoering van haar eigen taken richten; Voor succesvolle transformaties zijn drie zaken van groot belang: herstel van de (woning)bouw, lagere boekwaarden van incourant vastgoed en een snel en flexibel meewerkende overheid. De overheid moet één loket organiseren. Korte lijnen zijn belangrijk. Accepteer dat gebouwen vaker van functie veranderen, en faciliteer dat vooral. Omarm de investeringsbereidheid. Leg dus niet te veel vast in beleid, maar zorg dat je kunt inspringen op marktinitiatieven van het moment. Sloop van panden op aanvraag van eigenaar zelf moet overheid zeker faciliteren, zeker op de zgn. snelweglocaties. Leegstand moet je vooral op gebiedsniveau bezien en niet op pandniveau. In de Rotterdamse regio is het vertrekpunt in de kantorenstrategie een marktgerichte benadering. Dit houdt in dat de regio haar rol bepaalt vanuit de drietrap: overzicht, inzicht en beweging Overzicht De samenwerkende gemeenten doen periodiek onderzoek naar (historische) marktvraag, leegstandsontwikkeling en (nieuw) aanbod. Vanuit deze overzichten kan zij scherp zijn op de eigen rol en op de rollen die de markt moet oppakken. Inzicht Het gesprek met de markt moet een continue dialoog worden, waarbij gemeenten zich ook laten voeden door de inzichten vanuit de markt. Door het organiseren van gerichte consultaties krijgt de markt ook een podium om haar inzichten te delen. Beweging Vanuit de inzichten moeten overheden hun rol en bijdrage bepalen. Dat is iets anders dan u vraagt, wij draaien maar is een eigenstandige afweging op basis van rijkere inzichten dan voorheen. Daarnaast moeten ook marktpartijen - waar nodig verleid worden tot gerichte acties. 15

16 Kortom, marktgericht betekent bewust samenwerken met marktpartijen, ieder vanuit een duidelijke rol en belang. 3. De regionale Rotterdamse markt In dit hoofdstuk komen de historische ontwikkelingen in de kantorenvoorraad, beschikbaar aanbod, nieuwbouwproductie en onttrekkingen aan de orde in de stadsregio Rotterdam. Vanwege de verschillende bronnen die worden gebruikt, wordt er afwisselend gesproken over bvo en vvo. In dit rapport wordt in basis uitgegaan van bvo. Wanneer de cijfers in vvo zijn vermeld in de opgenomen tabellen, zal dit expliciet bij deze tabellen worden vermeld. In Box 2 wordt het verschil hiertussen uitgelegd. BOX 2: BVO EN VVO Verhuurbaar vloeroppervlak (vvo) is het bruto vloeroppervlak minus het constructieoppervlak, de verticale verkeersruimten en de installatieruimten. De omschrijving van het verhuurbaar vloeroppervlak is vastgelegd in de NEN Vuistregel is dat van het bruto vloeroppervlak ongeveer 86 % verhuurbaar is. (Bron: Bak, 2012) 3.1 Historisch perspectief In 2010 bedraagt de voorraad in stadsregio Rotterdam bijna 5,4 miljoen vierkante meter bruto vloeroppervlak bvo. 7 De grootste kantorenstad in de stadsregio Rotterdam is Rotterdam. Met bijna 4,0 miljoen vierkante meter bepaalt deze gemeente voor circa 75% de kantorenmarkt in de regio. Tezamen met Capelle aan den IJssel, Schiedam, Barendrecht en Vlaardingen gaat het om 93% van de totale kantorenvoorraad in de stadsregio. In onderstaande tabel is een totaaloverzicht opgenomen van de regiomeenten met een kantorenvoorraad van m² vvo 8 9 en meer. Tabel 2 : voorraad kantoorruimte per regiogemeente in m² vvo Voorraad kantoorruimte in m² vvo per gemeente, 31 december Voorraad kantoorruim 7 De kantorenvoorraad in de regionale kantorenpublicaties van de stadsregio komt iets hoger uit door het gebruik van een andere statistiek: de Basisadministratie Gebouwen (BAG). 8 verhuurbaar vloeroppervlak 9 In dit bestand worden alleen kantoorpanden met een oppervlakte boven de 500 vierkante meter geïnventariseerd. 10 Bak, R.L. (2012). Kantoren in cijfers Statistiek van de Nederlandse kantorenmarkt. 16

17 te m 2 Albrandswaard Barendrecht Capelle a/d IJssel Hellevoetsluis Krimpen a/d IJssel Lansingerland Maassluis Ridderkerk Rotterdam Schiedam Spijkenisse Vlaardingen De bovenstaande tabel is gedestilleerd uit de database van Bak (2012) en is gebaseerd om m² vvo. De voorraad in stadsregio Rotterdam is tussen 1990 en 2010 met bijna 1,6 miljoen m² bvo gegroeid, een stijging van meer dan 40%. De sterkste groei van de voorraad betreft formele locaties. Hier is bijna de hele nieuwbouwproductie geland na De voorraad op centrale locaties is tegelijkertijd vrij stabiel en bedraagt momenteel 38% van de totale voorraad in stadsregio Rotterdam. Figuur 4 : grootste gemeenten kantorenmarkt stadsregio Rotterdam, 2010 (in m² bvo) 17

18 (Bron : EIB) Van de regionale voorraad staat 45% op formele locaties en 38% op centrale locaties. In Rotterdam is dit beeld net andersom, met 45% op centrale locaties en 37% op formele locaties. 11 Formele locaties zijn vooral dominant in Capelle aan den IJssel en Barendrecht met een aandeel boven de 80%. Het beschikbaar aanbod in stadsregio Rotterdam ligt tussen 1990 en 1997 rond de m² kantooroppervlak. Dit lag rond 9% van de totale voorraad op de markt. Rond 1998 en 2000 daalt het aanbod richting de m². Na 2001 stijgt het beschikbaar aanbod echter gestaag tot m² in Hierbij ligt de verhouding tussen beschikbaar aanbod en de voorraad (het leegstandspercentage ) op bijna 15%.1 Dit is iets hoger dan het gemiddelde van 13,6% in de hele provincie. Anders dan in de andere regio s in Zuid-Holland is de leegstand in stadsregio Rotterdam niet alleen geconcentreerd op formele, maar ook op centrale locaties. Genoemde cijfers zijn gebaseerd op Bak. ( ) Inmiddels is het beschikbaar aanbod onder meer door opgelopen transformaties weer wat teruggelopen. (zie ook par. 3.2) In de periode van 1990 tot 2010 is een nieuwbouwproductie van ongeveer 1,9 miljoen vierkante meter gerealiseerd. De nieuwbouwproductie in stadsregio Rotterdam laat een zekere cyclus zien, met relatief grote pieken in 1990 en rond de eeuwwisseling. Rond 1998 is de nieuwbouwproductie geconcentreerd op formele locaties zoals Kop van Zuid. Opvallend is het grote aandeel van nieuwbouwproductie op formele locaties. Na 2002 komt het aantal vierkante meters nieuwbouw op formele locaties niet lager dan m² per jaar. Onttrekkingen zijn gebaseerd op de kantorendatabase van Bak. Hierin wordt per jaar een aantal kantoren als onttrokken vermeld. In de praktijk hebben deze onttrekkingen betrekking op sloop al dan niet gevolgd door herbestemming of nieuwbouw (herontwikkeling). Hierbij komt herbestemming het vaakst voor bij centrale en overige locaties. Op formele locaties is herbestemming lastig en is meestal sprake van sloop-nieuwbouw. In de stadsregio Rotterdam is tussen ongeveer m² kantooroppervlak onttrokken. De onttrekkingen concentreren zich op de overige en centrale locaties. In een notendop: Voorraad in Stadsregio Rotterdam : ca. 5,4 miljoen m² bvo. 75% staat in Rotterdam. Voorraadstijging tussen 1990 en 2010 meer dan 40%. Sterkste groei betreft formele locaties, bijna de hele nieuwbouwproductie na Voorraad op centrale locaties is vrij stabiel en is ca. 38% van de totale voorraad Verdeling : 45% op formele locaties en 38% op centrale locaties; in Rotterdam 45% op centrale locaties en 37% op formele locaties. 11 Voor een toelichting op het onderscheid tussen centraal stedelijk, formeel en overig wordt verwezen naar tabel 1 in hst

19 3.2 Aanbod en leegstand in 2012 In de acht gemeenten met elk meer dan m² vvo kantoorruimte werd op 1 januari 2013 in totaal m² vvo kantoorruimte aangeboden. 12 Van dit aanbod stond m² vvo in Rotterdam. Ten opzichte van een jaar eerder is het aanbod in gemeente Rotterdam met ongeveer m² vvo toegenomen. In Schiedam en Spijkenisse nam het aanbod toe met respectievelijk en m² vvo. De omvang van het aanbod in de andere gemeenten is min of meer gelijk gebleven. De daadwerkelijke leegstand van kantoorruimte nam in 2012 veel sterker toe dan het aanbod. Dit duidt erop dat veel kantoorruimte die al eerder werd aangeboden, wel vrij is gekomen maar niet opnieuw verhuurd. Op 1 januari 2013 stond 13,5% van de voorraad kantoorruimte in de onderzochte gemeenten leeg, tegen 10,4% een jaar eerder. In gemeente Rotterdam is de leegstand toegenomen van 10,2 tot 13,3%. De toename van de leegstand betreft zowel kleinere panden die volledig leeg zijn komen te staan als grote panden waarvan delen vrij zijn gekomen. Het aandeel kleinere panden binnen de leegstand is duidelijk toegenomen. Tabel 3 : voorraad, aanbod en leegstand in de regio (kantoren vanaf 500 m² vvo) Voorraad Aanbod Leegstand Leegstands Aanbod Leegstand Leegstands percentage percentage Rotterdam ,2% ,3% Capelle a/d IJssel ,0% ,0% Schiedam ,7% ,6% Barendrecht ,8% ,1% Vlaardingen ,0% ,5% Ridderkerk ,3% ,7% Spijkenisse ,3% ,4% Lansingerland ,4% Totaal in m² vvo ,4% ,5% (Bronnen: fundainbusiness.nl., propertynl.com, bedrijfsruimtebank.ondernemerswinkel.rotterdam.nl, stadsmakelaar-rotterdam.nl, BAG, Kantoren in cijfers 2011 (R.L. Bak); bewerking OBI) Aangezien Rotterdam veruit de grootste kantorengemeente is, een nadere verbijzondering van de aanbodontwikkeling daar in de onderstaande tabel, onderscheiden naar verschillende deelgebieden binnen de gemeente Rotterdam. 12 Het betreft de gemeenten Barendrecht, Capelle aan den IJssel, Lansingerland, Ridderkerk, Rotterdam, Schiedam, Spijkenisse en Vlaardingen ( zie ook tabel 2 in par. 3.2) 19

20 Tabel 4 : voorraad, aanbod en leegstand in Rotterdam (kantoren vanaf 500 m² vvo) Voorraad Aanbod Leegstand Leegstands Aanbod Leegstand Leegstands percentage percentage Central District ,8% ,1% Kantoorboulevards ,7% ,7% Overig centrum ,9% ,0% Havengebied ,9% ,3% Brainpark I,II,III en Victoriapark ,1% ,6% Alexanderknoop ,5% ,1% Overig Rotterdam Oost ,6% ,7% Rotterdam Noord-west ,7% ,0% Kop van Zuid ,7% ,6% Overig Rotterdam Zuid ,6% ,9% Totaal Rotterdam in m² vvo ,2% ,3% (Bronnen: fundainbusiness.nl., propertynl.com, bedrijfsruimtebank.ondernemerswinkel.rotterdam.nl, stadsmakelaar-rotterdam.nl, BAG; bewerking OBI) Wanneer de leegstand nader wordt bekeken valt op dat 30% van de Rotterdamse kantorenvoorraad is gebouwd voor 1971 en bijna de helft dateert van na De leegstand is sterk toegenomen in kantoorpanden uit de jaren 80. De leegstand in deze kantoorpanden bedraagt bijna 29%. Verder is er relatief veel leegstand in panden uit de jaren 60 en 70. Om meer inzichten over de leegstand te verkrijgen heeft de stadsregio in samenwerking met de gemeente Rotterdam ook nader onderzoek gedaan naar de langdurige leegstand. Een dergelijk overzicht biedt immers uitgangspunten voor nader onderzoek naar de grootste probleempanden op het gebied van langdurig leegstaande kantoorruimte. Daarnaast is het ook interessant om te zien of de langdurige leegstand zich concentreert in bepaalde gebieden en op bepaalde locatietypen. Op 1 januari 2013 stond in de regio naar schatting m² vvo langdurig leeg, waaronder circa m² vvo in Rotterdam. In de panden met langdurige leegstand in Rotterdam staat gemiddeld 28% van de kantoorruimte langdurig leeg. Ongeveer de helft van de panden met langdurige leegstand staat in het centrum. Buiten Rotterdam staat de helft van de panden met langdurige leegstand voor minstens de helft leeg. De gemiddelde langdurige leegstand bedraagt er 43% van de totale kantoorruimte in de panden met langdurige leegstand. Bijna de helft van de panden met langdurige leegstand in Rotterdam dateert van na In de regio is dit aandeel nog groter. Het aantal volledige leegstaande panden is minimaal. Bij deze meeste panden zijn nog één of meerdere lagen verhuurd. Dit onderstreept dat afwaardering en transformatie een proces van lange adem is en voorlopig zal blijven. Er worden overigens forse slagen gemaakt door Rotterdam sinds de in 2011 gestarte leegstandsaanpak. In de afgelopen periode is er aan m² bvo incourante, leegstaande kantoorruimte een andere functie gegeven, waarvan m² bvo definitief. Marktpartijen en gemeente hebben via het in 2010 opgerichte transformatieteam een effectieve vorm van samenwerking gevonden. De transformatiefuncties zijn 20

21 uiteenlopen van hotel, gezondheidspraktijk, woningen, scholen of kinderdagverblijven. Er loopt nog voor ca m² bvo aan initiatieven in diverse stadia. De Rotterdamse aanpak laat zich karakteriseren door pragmatisme, samenwerking en nuchterheid. De leegstandsaanpak gaat uit van samenwerking en niet van beboeten. De gemeente concentreert zich op een proactieve inzet op die onderdelen waar ze zelf aan zet is (flexibiliteit bestemmingen, procedures, toetsing Bouwbesluit) en laat de trekkersrol bewust aan de marktpartijen. 3.3 Raming Ruimtevraag Regio Rotterdam Zoals eerder aangegeven volgt de ruimtevraag uit het aantal werknemers in de kantorenmarkt en het gemiddelde vloeroppervlak dat een werknemer in gebruik heeft. Op grond van de analyses van EIB wordt tot 2020 uitgegaan van een relatief groeiende vraag in de kantorenmarkt. De veronderstelling daarbij is aan de ene kant dat met een economisch herstel de kantorensector relatief sterk kan herstellen. De kantorensector is in 2008/2009 namelijk ook relatief hard geraakt door de recessie. Aan de andere kant wordt rekening gehouden met een verdergaande structurele verdienstelijking van de economie, onder invloed van bijvoorbeeld het steeds hogere opleidingsniveau van de beroepsbevolking. Het verwachte ruimtegebruik komt in 2020 dan op 5,3 miljoen m² bvo, zoals te zien in onderstaand figuur. Tabel 5 : ontwikkeling kantoorbanen en ruimtevraag, stadsregio Rotterdam (Bron : Bak 2011, LISA, CBS, EIB) Na 2020 is onder invloed van de vergrijzing een lichte afname van de werkgelegenheid te verwachten. De totale werkgelegenheid krimpt. Ook in de kantorensector is krimp, ondanks een nog iets toenemend aandeel kantoorbanen. 21

22 Figuur 5 : prognose kantoorwerkgelegenheidsontwikkeling Handel en Industrie Zakelijke en ICT dienstverl ening (Bron : BLM-scenario; bewerking EIB) De dienstensectoren, Handel en Industrie en de sector Overheid en Non-profit hebben elk een groot aandeel in het kantoorgebruik in stadsregio Rotterdam. Elke sector heeft meer dan een miljoen vierkante meter in gebruik. De sector Banken en Verzekeraars is de kleinste sector maar het aandeel kantoorbanen in deze sector is het hoogst. Van alle banen in de regio is 72% kantoorhoudend. Tabel 6 : kantorenvraag stadsregio Rotterdam naar sectoren De voorraad aan nieuwbouwplannen Tot 2020 is een vraag naar nieuwbouw geraamd van m² b.v.o. in stadsregio Rotterdam. Tot 2040 komt de verwachte vraag naar nieuwe kantoren in totaal op 1,5 miljoen m² bvo Per jaar bedraagt de nieuwbouwvraag dus gemiddeld m² bvo tot Over de hele periode is de gemiddelde nieuwbouwvraag met ongeveer m² bvo nog iets lager. (vanaf 2020 wordt dus gerekend met een jaargemiddelde van m² bvo) Deze nieuwbouwcijfers betekenen een duidelijke terugval ten opzichte van het verleden. Ter vergelijking, de nieuwbouwproductie in de stadsregio Rotterdam bedroeg de afgelopen 10 jaar nog m² per jaar bvo, en voor de eeuwwisseling gemiddeld m² bvo. Op basis van een inventarisatie bij de gemeenten is een lijst met planaanbod opgesteld. 22

23 Er is opnieuw sprake van een aanzienlijke planreductie van m². In de periode tot en met 2020 komt de nieuwbouw uit op een gemiddelde van m² per jaar. 23

24 4. De kantorenstrategie: Nieuwbouw naast leegstand Uit de EIB-analyse blijkt dat de hoge kantorenleegstand de komende jaren zal gaan afnemen. Marktkrachten zullen geleidelijk voor meer evenwicht zorgen. De leegstand zet druk op de prijzen, waardoor nieuwbouw sterk wordt ontmoedigd en transformaties worden gestimuleerd. Daarnaast is sprake van werkgelegenheidsgroei en zullen de dalende prijzen enig opwaarts effect hebben op het ruimtegebruik in de kantorensector. Het aanpassingsproces is wel een kwestie van lange adem en de leegstand zal ook in 2020 nog niet volledig zijn weggewerkt. Het kan wenselijk zijn om in sommige situaties dit proces te versnellen. De nieuwbouwvraag tot 2020 wordt vooral gedreven door de nog verwachte toename van de vraag. De nieuwbouwvraag kent echter ook een kwalitatieve component. Er ontstaat relatieve schaarste aan kwalitatief hoogwaardige kantoren omdat gebouwen in de tijd verouderen. Ze zakken als het ware af naar een lagere kwaliteit. Hierdoor ontstaat een kwalitatief tekort. Na 2020 is de uitbreidingsbehoefte negatief, maar is er vooral sprake van vervangingsvraag door een oplopende veroudering van de nu nog relatief jonge voorraad. Deze kwalitatieve tekorten worden na 2020 een belangrijke determinant van de nieuwbouwvraag. Goede locaties met verouderde gebouwen kunnen middels een grootschalige renovatie of (gedeeltelijke) sloop gevolgd door nieuwbouw weer in nieuwbouwstaat worden gebracht. Door deze vernieuwing wordt in de nieuwbouwvraag voorzien zonder dat het aantal kantoorlocaties hoeft te worden uitgebreid. 4.1 Nieuw evenwicht, nieuwe leegstand Dit nieuwe evenwicht betekent echter niet dat er geen sprake meer zal zijn van leegstand. Nieuw evenwicht De verwachting is dat tot 2020 het overaanbod aan kantoren in de Rotterdamse regio zal teruglopen naar 8% in Dit overaanbod bestaat dan uit een courant en een incourant deel. Het courante deel bestaat uit een frictie aanbod van 5% van de voorraad. De incourante voorraad is de voorraad die door veroudering ongeschikt is geworden voor kantoorgebruikers. Na 2020 zal een toenemend deel van de nu nog jonge voorraad verouderen tot een niveau van 20% van de voorraad in Of deze incourante kantoren feitelijk worden gesloopt of incourant fysiek aanwezig blijven, is op voorhand niet duidelijk. Incourante kantoren kunnen in beginsel makkelijk worden onttrokken, aangezien deze geen bedrijfseconomische waarde meer vertegenwoordigen. Feitelijke onttrekking vindt zeker plaats op geschikte locaties, hetzij via vernieuwing richting meer moderne, compacte kantoren, hetzij door herbestemming richting andere functies. Dit is echter locatieafhankelijk. Immers is transformatie een goede optie op meer centrale locatie. De transformatiemogelijkheden op meer monofunctionele locaties zijn uiterst beperkt zo niet afwezig. Het gevolg hiervan kan zijn dat langdurige leegstand alleen op formele locaties voorkomt. Daar zal sloop van de panden wellicht de enige reële optie zijn voor een eigenaar. Een stimulerende rol voor de overheid wordt hier primair niet gezien, zolang er geen sprake is van een maatschappelijk probleem. Gemeenten moeten deze afwegingen daarin zelf maken en wanneer zij constateren dat ingrijpen gewenst is, daar de juiste middelen voor inzetten. 24

25 Het gaat dan nadrukkelijk niet om financiële incentives maar om het benutten van haar planologisch en handhavingsinstrumentarium. (zie hiervoor par. 4.2 en de daaraan ten grondslag liggende rapportage Marktgerichte Leegstandsaanpak Rotterdam. Verkenning naar pilots ) Transformaties zullen met name in de incourante voorraad plaatsvinden en voor een beperkt deel ook in de courante voorraad, wanneer dat economisch rendabel is. De incourante voorraad zal niet zonder meer fysiek uit de markt worden gehaald. Dit vraagt ook afwaardering van de boekwaarden van panden. Voor de vraag- en aanbodverhoudingen op de markt is deze voorraad weliswaar niet van belang het is geen effectieve voorraad meer maar vanuit ruimtelijke overwegingen kan het wenselijk zijn dat deze voorraad daadwerkelijk fysiek wordt onttrokken. Op de monofunctionele, formele locaties zijn mogelijkheden voor herbestemming beperkt. Alternatieven zijn schaars. Daarnaast zijn de achterliggende 20 jaar veel nieuwe formele locaties ontwikkeld (H2) en is ook het planaanbod hier nog steeds groot. Om langdurige leegstand in de toekomst te voorkomen, zullen bestaande locaties met verouderde, incourante leegstand nadrukkelijker in de nieuwbouwplannen betrokken moeten worden. Hoe deze verhouding tussen nieuwbouwvraag, transformaties en incourante voorraad zich per locatietype tot elkaar verhoudt in stadsregio Rotterdam, is gevisualiseerd in figuur 6. Figuur 6 : nieuwbouwvraag en onttrekkingen (= incourant en transformaties), naar locatietype in de stadsregio Rotterdam (1.000m² bvo) (Bron : Bak, EIB) In de figuur worden de nieuwbouw en onttrekkingen over drie periodes weergegeven. In elke periode wordt de situatie, van links naar rechts, op centrale, overige en formele locaties gegeven. In de stadsregio Rotterdam is tussen 2010 en 2020 op centrale 25

26 locaties vraag naar m² bvo nieuwbouw en is sprake van m² bvo onttrekkingen aan de kantorenmarkt, door incourant te worden of door transformatie van courant vastgoed. In andere woorden is in feite de helft van die nieuwbouwvraag ontstaan vanuit een vervangingsbehoefte. De nieuwbouwvraag vindt dus niet noodzakelijk op nieuwe kantoorlocaties plaats. Een deel van de nieuwbouwvraag kan op bestaande locaties worden gefaciliteerd, bijvoorbeeld door middel van herstructurering van locaties met incourante leegstand. Op voorwaarde van een geschikte locatie zijn verouderde gebouwen middels een grootschalige renovatie of (gedeeltelijke) sloop gevolgd door nieuwbouw weer in nieuwbouwstaat te brengen. Door deze vernieuwing wordt in de nieuwbouwvraag voorzien zonder dat het aantal kantoorlocaties hoeft te worden uitgebreid. Dit wordt met name na 2020 relevant. Nieuwe leegstand Overaanbod zal in toenemende mate uit incourante voorraad bestaan. Hiermee is de kantorenleegstand een dossier met op papier - een einddatum. Echter blijft er wel sprake van een groot fysiek incourant vastgoedareaal van ruim m² bvo. Dit deel van de leegstand heeft geen invloed op de kantorenmarkt (technisch en/of economisch verouderd), maar nog wel fysiek aanwezig. Tabel 7 : aanbodramingen stadsregio Rotterdam, 2010, 2020, 2030, 2040 (1.000 m² bvo) (Bron: EIB) Hoewel de markt inmiddels volop bezig is en afwaarderingen plaatsvinden zal de leegstand in vastgoed alleen maar toenemen. Of de overheid moet ingrijpen in dergelijke situaties is een afweging van de lokale overheid zelf. In de Rotterdamse regio is er weinig animo voor het overpakken van de problematiek. Gemeenten nemen de afgelopen jaren hun verlies op hun grondexploitaties. Dat de marktpartijen hetzelfde moeten doen (ontwikkelaars, banken en kantooreigenaren) is een vanzelfsprekendheid, hoe vervelend en problematisch het in individuele gevallen ook kan zijn. Wel moet de overheid de rol die haar toekomt zo goed mogelijk oppakken: het gericht inzetten van haar instrumentarium en organiserend op die panden en gebieden, waar de leegstand een maatschappelijk probleem is of dreigt te worden. Het financieel stimuleren van sloop is in de visie van de stadsregio Rotterdam nadrukkelijk geen overheidstaak. Een marktgerichte aanpak betekent immers dat de overheid zich een rol aanmeet die past bij haar werkelijke invloedssfeer. (zie ook par. 2.4) De regionale visie op de kantorenmarkt gaat ook uit van een meer kwalitatieve dan kwantitatieve benadering. Deze benadering moet ook gelden voor de leegstand in vastgoed in brede zin (dus breder dan de kantorenleegstand) Een leegstandsaanpak die uitgaat van samenwerking en niet van beboeten. De gemeente concentreert zich op een proactieve inzet op die onderdelen waar ze zelf aan zet is (flexibiliteit bestemmingen, procedures, toetsing Bouwbesluit). Ze laat de trekkersrol bewust aan de marktpartijen. Gezien de groei van incourante leegstand wordt dit ook voor andere gemeenten relevant. De lessen uit Rotterdam zullen dan ook nadrukkelijker moeten worden uitgedragen. 26

Regionale kantorenmarkten MRDH

Regionale kantorenmarkten MRDH Regionale kantorenmarkten MRDH Raming van vraag en aanbod Martin van Elp Matthieu Zuidema Eindrapport Rapport in opdracht van Stadsregio Rotterdam Mei 2013 Inhoudsopgave Conclusies op hoofdlijnen 7 1.

Nadere informatie

Regionale kantorenmarkten Metropoolregio Rotterdam en Den Haag. Raming van vraag en aanbod

Regionale kantorenmarkten Metropoolregio Rotterdam en Den Haag. Raming van vraag en aanbod Regionale kantorenmarkten Metropoolregio Rotterdam en Den Haag Raming van vraag en aanbod Regionale kantorenmarkten Metropoolregio Rotterdam en Den Haag Het auteursrecht voor de inhoud berust geheel bij

Nadere informatie

Leegstand van kantoren, 1991-2013

Leegstand van kantoren, 1991-2013 Leegstand van kantoren, 1991-2013 Conclusie In Nederland is een overaanbod van kantoorvloeroppervlakte. Gemiddeld 16% van het kantoorvloeroppervlakte staat leeg in 2013. Dit percentage neemt nog steeds

Nadere informatie

Werklocaties. Nota Kantoren Rotterdam samengevat. 19 juni 2019

Werklocaties. Nota Kantoren Rotterdam samengevat. 19 juni 2019 Werklocaties Nota Kantoren Rotterdam samengevat 19 juni 2019 2 Ruimtelijkeconomisch beleid voor kantoren in Rotterdam Voor een aantrekkelijke, economisch sterke stad is er evenwicht nodig tussen zowel

Nadere informatie

Rotterdam Centrum/kantorenboulevards. Rotterdam Oost. Rotterdam West. Rotterdam Zuid. Hillegersberg / Schiebroek.

Rotterdam Centrum/kantorenboulevards. Rotterdam Oost. Rotterdam West. Rotterdam Zuid. Hillegersberg / Schiebroek. Rotterdam 1 Centrum/kantorenboulevards 2 Rotterdam Oost 3 Rotterdam West 4 Rotterdam Zuid 5 Hillegersberg / Schiebroek 6 Kralingen 7 Spaanse Polder / Zestienhoven/Noordwest 8 Capelle a/d IJssel / Nieuwerkerk

Nadere informatie

Provincie als regisseur kantorenmarkt

Provincie als regisseur kantorenmarkt Provincie als regisseur kantorenmarkt Spielburg of scheidsrechter? Inhoud: een concurrerend vestigingsmilieu voor kantoren met een evenwichtige vraagaanbod situatie (kwantitatief en kwalitatief) Regels:

Nadere informatie

Kantorenmarkt Zuid-Holland. Verkenning van regionale vraag- en aanbodontwikkelingen

Kantorenmarkt Zuid-Holland. Verkenning van regionale vraag- en aanbodontwikkelingen Kantorenmarkt Zuid-Holland Verkenning van regionale vraag- en aanbodontwikkelingen Kantorenmarkt Zuid-Holland Het auteursrecht voor de inhoud berust geheel bij de Stichting Economisch Instituut voor de

Nadere informatie

Kantorenmarkt Noord-Brabant. Verkenning van regionale vraag-en aanbodontwikkelingen

Kantorenmarkt Noord-Brabant. Verkenning van regionale vraag-en aanbodontwikkelingen Kantorenmarkt Noord-Brabant Verkenning van regionale vraag-en aanbodontwikkelingen Kantorenmarkt Noord-Brabant Het auteursrecht voor de inhoud berust geheel bij de Stichting Economisch Instituut voor

Nadere informatie

Kwaliteitsimpuls kantoren

Kwaliteitsimpuls kantoren 10 maart 2014, Festival Leegstaand Vastgoed Kwaliteitsimpuls kantoren Sjef de Pont, hoofd afdeling Economische Zaken, sector Stadsontwikkeling Opzet workshop Situatie s-hertogenbosch Onze aanpak: Impuls

Nadere informatie

VERZONDEN - 4.11.13 uw brief van uw kenmerk ons kenmerk datum 1101231 31 oktober 2013

VERZONDEN - 4.11.13 uw brief van uw kenmerk ons kenmerk datum 1101231 31 oktober 2013 gemeentebestuur,..,.. r^fw Postbus 15 PURMEREND JSj 1440 AA Purmerend V telefoon 0299-452452 telefax 0299-452124 Afdeling Ruimtelijke Ontwikkeling Team Economie Aan de gemeenteraad van Purmerend VERZONDEN

Nadere informatie

Kantorenvisie Netwerkstad Twente. Aanbevelingen en beleidsafspraken Februari 2012

Kantorenvisie Netwerkstad Twente. Aanbevelingen en beleidsafspraken Februari 2012 Kantorenvisie Netwerkstad Twente Aanbevelingen en beleidsafspraken Februari 2012 1 Inleiding: Het doel van deze Kantorenvisie Netwerkstad is een beter beeld krijgen van het functioneren van de Kantorenmarkt

Nadere informatie

regionaal kantorenprogramma

regionaal kantorenprogramma regionaal kantorenprogramma Focus op kwaliteit en duurzaamheid 2012 bouwen aan samenhang Inhoudsopgave Managementsamenvatting 5 Hoofdstuk 1 Regionale ruimtelijk-economische afspraken 7 Hoofdstuk 2 Visie

Nadere informatie

Regionale werkafspraken kantoren Hart van Brabant

Regionale werkafspraken kantoren Hart van Brabant Regionale werkafspraken kantoren Hart van Brabant Vastgesteld in RRO Hart van Brabant, 17 december 2015 Concept d.d. 26 november 2015, na vaststelling worden deze werkafspraken in Hart van Brabant opmaak

Nadere informatie

Den Haag. Opnamevolume m 2 12% TOENAME T.O.V. VORIG JAAR. Aanbodvolume % DALING T.O.V. DE PIEK BEGIN 2016

Den Haag. Opnamevolume m 2 12% TOENAME T.O.V. VORIG JAAR. Aanbodvolume % DALING T.O.V. DE PIEK BEGIN 2016 Den Haag 1 Nieuw Centrum 2 Oud Centrum 12 3 Den Haag West 4 Den Haag Oost 5 Den Haag Zuid 6 Nieuw Geannexeerd 5 3 2 1 4 7 3 6 8 9 10 7 Rijswijk 8 Voorburg 11 9 Leidschendam 10 Zoetermeer 11 Delft 12 Wassenaar

Nadere informatie

Kantorenmarkt Noord-Holland en Flevoland. Verkenning van regionale vraag- en aanbodontwikkelingen

Kantorenmarkt Noord-Holland en Flevoland. Verkenning van regionale vraag- en aanbodontwikkelingen Kantorenmarkt Noord-Holland en Flevoland Verkenning van regionale vraag- en aanbodontwikkelingen Kantorenmarkt Noord-Holland en Flevoland Het auteursrecht voor de inhoud berust geheel bij de Stichting

Nadere informatie

Leegstand van bedrijfsvastgoed in de Dordtse Binnenstad

Leegstand van bedrijfsvastgoed in de Dordtse Binnenstad Leegstand van bedrijfsvastgoed in de Dordtse Binnenstad In Nederland staat veel kantoor-, bedrijfs- en winkelruimte leeg. Leegstand van bedrijfsvastgoed lijkt structureel te worden en de verwachting is

Nadere informatie

Structureel aanbod op de Nederlandse kantorenmarkt

Structureel aanbod op de Nederlandse kantorenmarkt Analyse Structureel aanbod op de Nederlandse kantorenmarkt DO Research 1 Structureel aanbod op de kantorenmarkt Het aanbod van kantoorruimte in Nederland loopt nog altijd op. In totaal wordt momenteel

Nadere informatie

Kantorenmarkt Noord Nederland. Verkenning van regionale vraag- en aanbodontwikkelingen

Kantorenmarkt Noord Nederland. Verkenning van regionale vraag- en aanbodontwikkelingen Kantorenmarkt Noord Nederland Verkenning van regionale vraag- en aanbodontwikkelingen Kantorenmarkt Noord Nederland Het auteursrecht voor de inhoud berust geheel bij de Stichting Economisch Instituut

Nadere informatie

Kantorenmarkt Oost Nederland. Verkenning van regionale vraag- en aanbodontwikkelingen

Kantorenmarkt Oost Nederland. Verkenning van regionale vraag- en aanbodontwikkelingen Kantorenmarkt Oost Nederland Verkenning van regionale vraag- en aanbodontwikkelingen Kantorenmarkt Oost Nederland Het auteursrecht voor de inhoud berust geheel bij de Stichting Economisch Instituut voor

Nadere informatie

Kantorenmarkt Limburg. Verkenning van regionale vraag- en aanbodontwikkelingen

Kantorenmarkt Limburg. Verkenning van regionale vraag- en aanbodontwikkelingen Kantorenmarkt Limburg Verkenning van regionale vraag- en aanbodontwikkelingen Kantorenmarkt Limburg Het auteursrecht voor de inhoud berust geheel bij de Stichting Economisch Instituut voor de Bouw. Overnemen

Nadere informatie

Landelijke samenvatting kantorenmonitor. Verkenning van regionale vraag- en aanbodontwikkelingen

Landelijke samenvatting kantorenmonitor. Verkenning van regionale vraag- en aanbodontwikkelingen Landelijke samenvatting kantorenmonitor Verkenning van regionale vraag- en aanbodontwikkelingen Landelijke samenvatting kantorenmonitor Het auteursrecht voor de inhoud berust geheel bij de Stichting Economisch

Nadere informatie

Regionale kantorenvisie Noordoost Brabant

Regionale kantorenvisie Noordoost Brabant Regionale kantorenvisie Noordoost Brabant Versie juni 2014, s-hertogenbosch 1 Inhoudsopgave 1 Aanleiding 3 2 Ambitie 3 3 Kantoorregio Noordoost-Brabant 3 4 Kantoren nota s-hertogenbosch: actualisatie en

Nadere informatie

Kantorenmarkt provincie Utrecht. Verkenning van regionale vraag- en aanbodontwikkelingen

Kantorenmarkt provincie Utrecht. Verkenning van regionale vraag- en aanbodontwikkelingen Kantorenmarkt provincie Utrecht Verkenning van regionale vraag- en aanbodontwikkelingen Kantorenmarkt provincie Utrecht Het auteursrecht voor de inhoud berust geheel bij de Stichting Economisch Instituut

Nadere informatie

Kantorenmarkt Zeeland. Verkenning van regionale vraag- en aanbodontwikkelingen

Kantorenmarkt Zeeland. Verkenning van regionale vraag- en aanbodontwikkelingen Kantorenmarkt Zeeland Verkenning van regionale vraag- en aanbodontwikkelingen Kantorenmarkt Zeeland Het auteursrecht voor de inhoud berust geheel bij de Stichting Economisch Instituut voor de Bouw. Overnemen

Nadere informatie

Leegstand van winkels,

Leegstand van winkels, Indicator 12 juni 2015 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In Nederland is een overaanbod

Nadere informatie

Juiste kantoor op de juiste plek

Juiste kantoor op de juiste plek Juiste kantoor op de juiste plek Niels Dekker Eigenaar 2: Aty de Wolf 1. Beleidsbeslissing wat wil de provincie bereiken (PS): Nieuwe kantorenontwikkelingen concentreren zich bij voorkeur op toplocaties

Nadere informatie

Leegstand Kantoren. Jobinside 5 november 2010. Sacha Klinkhamer Floor Schipper

Leegstand Kantoren. Jobinside 5 november 2010. Sacha Klinkhamer Floor Schipper Leegstand Kantoren Jobinside 5 november 2010 Sacha Klinkhamer Floor Schipper Presentatie Jobinside Inleiding door Sacha Klinkhamer (Infrastructuur & Milieu) Aanleiding, cijfers, probleemanalyse, oorzaken,

Nadere informatie

kantorenmarkt zuidwest-nederland Zuid-Holland en Zeeland

kantorenmarkt zuidwest-nederland Zuid-Holland en Zeeland Landelijke marktontwikkelingen Mede dankzij enkele grote transacties in diverse steden bereikte de opname van kantoorruimte de eerste maanden van 2012 een (onverwacht) hoog niveau. Deze goede start zette

Nadere informatie

BIJLAGE D KANTOREN-, HOTEL- EN WONINGMARKT WEERT

BIJLAGE D KANTOREN-, HOTEL- EN WONINGMARKT WEERT BIJLAGE D KANTOREN-, HOTEL- EN WONINGMARKT WEERT Kantorenmarkt Weert Tot 2020 zeer beperkte behoefte aan nieuwe kantoorruimte in Weert, er is al meer dan voldoende aanbod van kantoorruimte, toevoegen van

Nadere informatie

Oost-Nederland REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT. Marktstructuur. Vraag. Aanbod

Oost-Nederland REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT. Marktstructuur. Vraag. Aanbod REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT Oost-Nederland Marktstructuur Voorraad kantoorruimte in Oost-Nederland (*1. m²) 43.8 4.136 2.481 Overig Nederland In de oostelijke provincies is ruim 13% van

Nadere informatie

Zuidwest-Nederland REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT. Marktstructuur. Vraag. Aanbod

Zuidwest-Nederland REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT. Marktstructuur. Vraag. Aanbod REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT Zuidwest-Nederland Marktstructuur Voorraad kantoorruimte in Zuidwest-Nederland (*1. m²) 35.536 13.629 459 Overig Nederland In Zuidwest-Nederland ligt circa 29%

Nadere informatie

Leegstand van winkels,

Leegstand van winkels, Leegstand van winkels, 2004-2013 Conclusie In Nederland is een overaanbod van winkels in de detailhandel. Gemiddeld staat 8% van het winkelvloeroppervlakte leeg in 2013. Dit percentage stijgt sinds 2008.

Nadere informatie

Regionaal Programma Werklocaties. Presentatie aan: Raadsleden gemeenten regio Arnhem Nijmegen

Regionaal Programma Werklocaties. Presentatie aan: Raadsleden gemeenten regio Arnhem Nijmegen Regionaal Programma Werklocaties Presentatie aan: Raadsleden gemeenten regio Arnhem Nijmegen Doel en opzet presentatie Doel presentatie: Raadsleden informeren over ontwikkeling Regionaal Programma Werklocaties

Nadere informatie

ACTUELE OPGAVEN VOOR DE WONINGMARKT EN DE RELATIE TUSSEN LEEGSTAND EN HET WONEN

ACTUELE OPGAVEN VOOR DE WONINGMARKT EN DE RELATIE TUSSEN LEEGSTAND EN HET WONEN ACTUELE OPGAVEN VOOR DE WONINGMARKT EN DE RELATIE TUSSEN LEEGSTAND EN HET WONEN RRO + - Zuidoost-Brabant 11 mei 2016 Niek Bargeman senior adviseur bevolking en wonen Provincie Noord-Brabant REGIONALE AGENDA

Nadere informatie

KANTOREN NOORD-NEDERLAND Drenthe, Friesland en Groningen

KANTOREN NOORD-NEDERLAND Drenthe, Friesland en Groningen Landelijke marktontwikkelingen Mede dankzij enkele grote transacties in diverse steden bereikte de opname van kantoorruimte de eerste maanden van 2012 een (onverwacht) hoog niveau. Deze goede start zette

Nadere informatie

Prognose kantoren in perspectief

Prognose kantoren in perspectief Prognose kantoren in perspectief Regio Holland Rijnland Matthieu Zuidema Eindversie Juni 2014 Inhoudsopgave Samenvatting 7 1 Inleiding 8 2 Interpretatie van de uitkomsten 10 3 Prognose kantorenmarkt Zuid-Holland

Nadere informatie

Werkconferentie Vastgoedmarkt Midden-Nederland. 21 juni 2012

Werkconferentie Vastgoedmarkt Midden-Nederland. 21 juni 2012 Werkconferentie Vastgoedmarkt Midden-Nederland 21 juni 2012 Luc Dietz dagvoorzitter Michaël Kortbeek Voorzitter KvK Midden-Nederland Het probleem Kantorenmarkt: leegstand, fors aanbod Bedrijventerreinen:

Nadere informatie

Protocol kengetallen monitor kantorenmarkt provincie Zuid-Holland

Protocol kengetallen monitor kantorenmarkt provincie Zuid-Holland Protocol kengetallen monitor kantorenmarkt provincie Zuid-Holland Stec Groep aan provincie Zuid-Holland Guido van der Molen en Rien Ramerman augustus 2014 Protocol kengetallen monitor kantorenmarkt provincie

Nadere informatie

Aanbieden notitie A16 corridor en Rotterdam University Business District. De VVD, CDA en Leefbaar Rotterdam verzoeken het college daarom:

Aanbieden notitie A16 corridor en Rotterdam University Business District. De VVD, CDA en Leefbaar Rotterdam verzoeken het college daarom: Verzoek VVD, CDA en Leefbaar Rotterdam Aanbieden notitie A16 corridor en Rotterdam University Business District De A16 is voor de Metropoolregio en de Randstad een belangrijke verbinding met Antwerpen,

Nadere informatie

downloadbaar document, behorende bij bijlage I

downloadbaar document, behorende bij bijlage I Monitor Uitvoeringsstrategie Plabeka Voortgangsrapportage 2009-2010 downloadbaar document, behorende bij bijlage I Definities monitor B.V. en verschillen met andere bronnen Om een foute interpretatie van

Nadere informatie

Notitie 2012-04 > Verhuringen 2007-2012 > via Woonnet Rijnmond

Notitie 2012-04 > Verhuringen 2007-2012 > via Woonnet Rijnmond Notitie -04 > Verhuringen - > via Woonnet Rijnmond Datum 4 juli 2013 Voor Maaskoepel Door Explica Explica > Beukelsdijk 106a > 3022 DK Rotterdam www.explica.nl > e. info@explica.nl > t. 010 2236820 01

Nadere informatie

provinsje fryslân provincie frys1n

provinsje fryslân provincie frys1n Voor Er provinsje fryslân provincie frys1n postbus 20120 8900 hm leeuwarden tweebaksmarkt 52 telefoon: (058) 292 59 25 telefax: (058) 292 51 25 Provinciale Staten van de Provincie Fryslan Postbus 20120

Nadere informatie

Leegstand, herbestemming en verzorgingshuizen: een verkenning door de oogharen heen

Leegstand, herbestemming en verzorgingshuizen: een verkenning door de oogharen heen Lars Brugman Lars Brugman is projectadviseur/onderzoeker bij Kadaster Ruimte & Advies. Hij legt zich toe op complexe maatwerkvraagstukken vanuit de bij het Kadaster beschikbare ruimtelijke informatie.

Nadere informatie

Inleiding. Wat is het probleem 1? Waar willen we naar toe? Actieprogramma Aanpak Leegstand Kantoren

Inleiding. Wat is het probleem 1? Waar willen we naar toe? Actieprogramma Aanpak Leegstand Kantoren Inleiding De grote omvang van de structurele leegstand van kantoren in Nederland neemt problematische vormen aan. Een hoge structurele leegstand is verspilling van ruimte en kapitaal en is ook voor de

Nadere informatie

NOTITIE. Datum 23-5-2013 Inlichtingen bij Matthieu Zuidema. t (020) 583 19 00. mzuidema@eib.nl

NOTITIE. Datum 23-5-2013 Inlichtingen bij Matthieu Zuidema. t (020) 583 19 00. mzuidema@eib.nl NOTITIE Datum 23-5-2013 Inlichtingen bij Matthieu Zuidema t (020) 583 19 00 mzuidema@eib.nl Contact Basisweg 10 1043 AP Amsterdam Postbus 58248 1040 HE Amsterdam t (020) 583 19 00 f (020) 583 19 99 eib@eib.nl

Nadere informatie

Factsheet bedrijventerrein Spaanse Polder, Gemeente Rotterdam/Schiedam

Factsheet bedrijventerrein Spaanse Polder, Gemeente Rotterdam/Schiedam Factsheet bedrijventerrein Spaanse Polder, Gemeente Rotterdam/Schiedam Factsheet bedrijventerrein Spaanse Polder, Gemeente Rotterdam/Schiedam A. Inleiding Deze factsheet geeft een bondig overzicht van

Nadere informatie

Leegstand vraagt om rigoureuze aanpak

Leegstand vraagt om rigoureuze aanpak Leegstand vraagt om rigoureuze aanpak Het fenomeen Leegstand van ongekende omvang Landelijk 15% en groeiend Van de ruim 15.000 kantoren in Nederland staan er bijna 900 volledig en 1.900 gedeeltelijk leeg.

Nadere informatie

Regionale kantorenmarkt West-Brabant

Regionale kantorenmarkt West-Brabant Regionale kantorenmarkt West-Brabant Raming van vraag en aanbod Martin van Elp Frank Verwoerd Matthieu Zuidema Concept eindrapport oktober 2014 6 Inhoudsopgave Conclusies op hoofdlijnen 9 1 Inleiding 17

Nadere informatie

Kantorenmarkt Amsterdam

Kantorenmarkt Amsterdam Kantorenmarkt Amsterdam 2014 Kantorenmarkt Amsterdam De gemeente Amsterdam telt circa 810.000 inwoners en 554.730 banen, verdeeld over 112.800 vestigingen (bron: Lisa). De kantorenvoorraad heeft een omvang

Nadere informatie

Bevolkings- en woningbehoefteprognose Noord-Brabant. actualisering Brabantse Agenda Wonen

Bevolkings- en woningbehoefteprognose Noord-Brabant. actualisering Brabantse Agenda Wonen Bevolkings- en woningbehoefteprognose Noord-Brabant Hart van Brabant 28 augustus 2017 Niek Bargeman Senior adviseur bevolking en wonen Provincie Noord-Brabant actualisering 2017 ----- Brabantse Agenda

Nadere informatie

A. Uitgangspunten actualisatie regionale kantorenstrategie Holland Rijnland

A. Uitgangspunten actualisatie regionale kantorenstrategie Holland Rijnland Naar een actualisatie van de regionale kantorenstrategie Holland Rijnland 1 MEMO Aan: Werkgroep kantoren / PHO Economie en Leefomgeving Holland Rijnland Van: Stec Groep (Esther Geuting en Guido van der

Nadere informatie

Regionale kantorenmarkt Midden-Brabant

Regionale kantorenmarkt Midden-Brabant Regionale kantorenmarkt Midden-Brabant Raming van vraag en aanbod Martin van Elp Frank Verwoerd Matthieu Zuidema Concept eindrapport oktober 2014 6 Inhoudsopgave Conclusies op hoofdlijnen 9 1 Inleiding

Nadere informatie

Muiden. Weesp Naarden. Gooi Gooi- en Vechtstreek. Wijdemeren

Muiden. Weesp Naarden. Gooi Gooi- en Vechtstreek. Wijdemeren Lelystad Muiden Weesp Naarden kantorenmonitor Metropoolregio 219 Huizen Gooi Gooi- en Vechtstreek en Laren Vechtstreek Wijdemeren Bussum Gezondmaking kantorenmarkt: verdere daling van de leegstand door

Nadere informatie

Kantorenmarkt Rotterdam

Kantorenmarkt Rotterdam Kantorenmarkt Rotterdam 1 e halfjaar 2015 Kantorenmarkt Rotterdam De gemeente Rotterdam telt circa 625.000 inwoners en 314.120 banen, verdeeld over 25.220 vestigingen (bron: Lisa). De kantorenvoorraad

Nadere informatie

Wat gaat er goed in deze aanpak en waar zou nog meer aandacht aan besteed moeten worden?

Wat gaat er goed in deze aanpak en waar zou nog meer aandacht aan besteed moeten worden? 31 januari 2018 agendapunt 2 Onderwerp: Werklocaties Datum: 18 januari 2018 Contactpersoon: Gert de Visser Telefoonnummer: 06-17029931 Aanleiding Het actieplan werklocaties MRDH is opgesteld, omdat: 1.

Nadere informatie

Utrecht Centrum. Maliebaan e.o. Noord-West. Oost. Papendorp. West. Zuid. Bunnik. De Bilt / Bilthoven. Aanbodvolume m2.

Utrecht Centrum. Maliebaan e.o. Noord-West. Oost. Papendorp. West. Zuid. Bunnik. De Bilt / Bilthoven. Aanbodvolume m2. Utrecht 1 Centrum 2 Maliebaan e.o. 3 Noord-West 4 Oost 5 Papendorp 6 West 7 Zuid 8 Bunnik 9 De Bilt / Bilthoven 11 9 3 13 6 2 1 5 15 4 7 8 14 12 10 10 Houten 11 Maarssen 12 Nieuwegein 13 Leidsche Rijn

Nadere informatie

Kantorenmonitor Holland Rijnland

Kantorenmonitor Holland Rijnland Kantorenmonitor Holland Rijnland Inhoud Voorwoord 4 Inleiding 4 Kantorenvoorraad in Holland Rijnland 7 Bestaande kantorenvoorraad 7 Kantoren 8 Kantorenstand 9 Ontwikkelingen in 21, 211 en 212 12 Kantorenvoorraad

Nadere informatie

Kantorenmarkt Den Bosch

Kantorenmarkt Den Bosch Kantorenmarkt Den Bosch Medio 2017 DO RESEARCH www.doresearch.nl Kantorenmarkt Den Bosch, 1 e halfjaar 2017 De gemeente Den Bosch telt bijna 155.000 inwoners en circa 96.700 arbeidsplaatsen verdeeld over

Nadere informatie

Bedrijfsruimtemarkt zuidwest-nederland Zuid-Holland en Zeeland

Bedrijfsruimtemarkt zuidwest-nederland Zuid-Holland en Zeeland Landelijke marktontwikkelingen Na een korte opleving in 211 viel de opname van bedrijfsruimte in 212 opnieuw terug. Tegen de verwachting in bleef het aanbod echter redelijk stabiel. Wel wordt een steeds

Nadere informatie

Regionale Agenda Werken Regionaal Ruimtelijk Overleg Midden Brabant December November 2016 Werkgroep Werken Hart van Brabant

Regionale Agenda Werken Regionaal Ruimtelijk Overleg Midden Brabant December November 2016 Werkgroep Werken Hart van Brabant Regionale Agenda Werken 2017 Regionaal Ruimtelijk Overleg Midden Brabant December 2016 November 2016 Werkgroep Werken Hart van Brabant 1 Inhoudsopgave 0. Inleiding 1. Bedrijventerreinen Acties 2017: -

Nadere informatie

kantorenmonitor Metropoolregio Amsterdam 2018 Verdere daling van de leegstand door record onttrekking van kantoorruimte Lelystad

kantorenmonitor Metropoolregio Amsterdam 2018 Verdere daling van de leegstand door record onttrekking van kantoorruimte Lelystad Lelystad Muiden Weesp Naarden Huizen Bussum Gooi Gooi- en Vechtstreek en Laren Vechtstreek Wijdemeren kantorenmonitor Metropoolregio 218 Verdere daling van de leegstand door record onttrekking van kantoorruimte

Nadere informatie

Aanpak kantoren leegstand in Barneveld

Aanpak kantoren leegstand in Barneveld Aanpak kantoren leegstand in Barneveld Aanleiding Bij de behandeling van de kadernota in mei 2011 heeft de gemeenteraad een motie aangenomen waarin het college wordt verzocht om beleid te ontwikkelen voor

Nadere informatie

Midden-Nederland REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT. Marktstructuur. Vraag. Aanbod

Midden-Nederland REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT. Marktstructuur. Vraag. Aanbod REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT Midden-Nederland Marktstructuur Voorraad kantoorruimte in Midden-Nederland (*1. m²) 42.674 95 6.46 Overig Nederland In de regio Midden-Nederland ligt circa 14%

Nadere informatie

Factsheet bedrijventerrein Stormpolder, Gemeente Krimpen aan de IJssel

Factsheet bedrijventerrein Stormpolder, Gemeente Krimpen aan de IJssel Factsheet bedrijventerrein Stormpolder, Gemeente Krimpen aan de IJssel Factsheet bedrijventerrein Stormpolder, Gemeente Krimpen aan de IJssel A. Inleiding Deze factsheet geeft een bondig overzicht van

Nadere informatie

KANTORENMARKT NETWERKSTAD TWENTE ANALYSE EN VISIE. Martin Stijnenbosch

KANTORENMARKT NETWERKSTAD TWENTE ANALYSE EN VISIE. Martin Stijnenbosch KANTORENMARKT NETWERKSTAD TWENTE ANALYSE EN VISIE Martin Stijnenbosch Definitie kantoor Kantoor is activiteit en huisvesting; Uitgangspunten analyse Kantoor als zelfstandig gebouw Kantoren bij hallen op

Nadere informatie

De ladder en duurzame verstedelijking in Brabant

De ladder en duurzame verstedelijking in Brabant De ladder en duurzame verstedelijking in Brabant 'Toepassing Ladder voor duurzame verstedelijking: lessen uit de praktijk' Marion Greidanus, provincie Noord-Brabant De Brabantse aanpak provinciale verordening

Nadere informatie

Bijlage 4 (bij Kantorenstrategie Eindhoven, 2012 2020) Onderbouwing berekening nieuwbouwbehoefte aan kantoren in Eindhoven

Bijlage 4 (bij Kantorenstrategie Eindhoven, 2012 2020) Onderbouwing berekening nieuwbouwbehoefte aan kantoren in Eindhoven Bijlage 4 (bij Kantorenstrategie Eindhoven, 2012 2020) Onderbouwing berekening nieuwbouwbehoefte aan kantoren in Eindhoven Uit: Bijlagenboek bij STEC rapportage Naar een sterke Eindhovense kantorenmarkt

Nadere informatie

Opbouw presentatie. Actualisatie Kantorenstrategie Drechtsteden. 1. Aanleiding van deze presentatie. 2. Opdracht en doelstelling

Opbouw presentatie. Actualisatie Kantorenstrategie Drechtsteden. 1. Aanleiding van deze presentatie. 2. Opdracht en doelstelling Opbouw presentatie Actualisatie Kantorenstrategie Drechtsteden Drechtraadcaroussel 6 november 2012 1. Aanleiding 2. Opdracht en doelstelling 3. Waar staan we nu in het proces 4. Resultaten symposium 5.

Nadere informatie

Gemeente Oegstgeest. Onderbouwing Ladder voor duurzame verstedelijking Oude Vaartweg. 11 maart 2015

Gemeente Oegstgeest. Onderbouwing Ladder voor duurzame verstedelijking Oude Vaartweg. 11 maart 2015 Gemeente Oegstgeest Onderbouwing Ladder voor duurzame verstedelijking Oude Vaartweg 11 maart 2015 DATUM 11 maart 2015 TITEL Onderbouwing Ladder voor duurzame verstedelijking Oude Vaartweg OPDRACHTGEVER

Nadere informatie

Leegstand van winkels,

Leegstand van winkels, Indicator 19 april 2019 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In Nederland is een overaanbod

Nadere informatie

Inleiding. Kantorenvoorraad in Holland Rijnland. Belangrijkste ontwikkelingen. Colofon

Inleiding. Kantorenvoorraad in Holland Rijnland. Belangrijkste ontwikkelingen. Colofon Feitenblad 217 Inleiding Sinds een aantal jaar verschijnt de Kantorenmonitor Holland Rijnland. In dit feitenblad 217 laten we de ontwikkeling zien in de afgelopen jaren. Door kleine correcties zijn er

Nadere informatie

Noordwest-Nederland REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT. Marktstructuur. Vraag. Aanbod

Noordwest-Nederland REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT. Marktstructuur. Vraag. Aanbod REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT Noordwest- Marktstructuur Voorraad kantoorruimte in Noordwest- (*1. m²) 38.116 11.59 Overig In Noordwest- ligt circa 23% van de landelijke kantorenvoorraad.

Nadere informatie

Bedrijfsruimtemarkt zuid-nederland Limburg en Noord-Brabant

Bedrijfsruimtemarkt zuid-nederland Limburg en Noord-Brabant Landelijke marktontwikkelingen Na een korte opleving in 2011 viel de opname van bedrijfsruimte in 2012 opnieuw terug. Tegen de verwachting in bleef het aanbod echter redelijk stabiel. Wel wordt een steeds

Nadere informatie

Recordonttrekking van kantoorruimte en toegenomen kantoorgebruik zorgen voor sterke daling van de leegstand

Recordonttrekking van kantoorruimte en toegenomen kantoorgebruik zorgen voor sterke daling van de leegstand kantorenmonitor Metropoolregio 216 Muiden Lelystad Weesp Naarden Huizen Bussum Gooi Gooi- en Vechtstreek en Laren Vechtstreek Recordonttrekking van kantoorruimte en toegenomen kantoorgebruik zorgen voor

Nadere informatie

Bedrijventerrein De Mient (Capelle a/d IJssel) Maatschappelijke waarde. Met de Kamer van Koophandel weet je wel beter

Bedrijventerrein De Mient (Capelle a/d IJssel) Maatschappelijke waarde. Met de Kamer van Koophandel weet je wel beter Bedrijventerrein De Mient (Capelle a/d IJssel) Maatschappelijke waarde Met de Kamer van Koophandel weet je wel beter Bedrijventerrein De Mient, gemeente Capelle a/d IJssel A. Inleiding Deze factsheet geeft

Nadere informatie

Inleiding. Kantorenvoorraad in Holland Rijnland. Belangrijkste ontwikkelingen. Colofon

Inleiding. Kantorenvoorraad in Holland Rijnland. Belangrijkste ontwikkelingen. Colofon Feitenblad 218 Inleiding Sinds een aantal jaren verschijnt de Kantorenmonitor Holland Rijnland. In dit feitenblad 218 laten we de ontwikkeling zien in de afgelopen jaren. Door kleine correcties zijn er

Nadere informatie

De bestendige binnenstad

De bestendige binnenstad De bestendige binnenstad de leegstand van (maatschappelijk) vastgoed - eerste resultaten - Joost Tennekes Werkgroep overmaat 23 september 2014 1. Aanleiding verzoekt de regering, het Planbureau voor de

Nadere informatie

voortgang beleidskeuzes kantorenmarkt Zuid-Holland Stec Groep 18 september 2013 Esther Geuting

voortgang beleidskeuzes kantorenmarkt Zuid-Holland Stec Groep 18 september 2013 Esther Geuting voortgang beleidskeuzes kantorenmarkt Zuid-Holland Stec Groep 18 september 2013 Esther Geuting voortgang gebiedsgerichte aanpak kantorenmarkt Zuid-Holland bespreken gebiedsgerichte aanpak en voorstal gebiedslabels

Nadere informatie

Debet & Credit november

Debet & Credit november Debet & Credit november Balans van de Gelderse kantorenmarkt 2011 DEBET & CREDIT, RÉSUME VAN DE ONDERZOEKSRESULTATEN inleiding De leegstandsproblematiek van kantoren staat in het centrum van de belangstelling

Nadere informatie

Inleiding. Belangrijkste ontwikkelingen. Colofon. Kantorenvoorraad in Holland Rijnland. Kantorenmonitor Holland Rijnland Feitenblad 2019

Inleiding. Belangrijkste ontwikkelingen. Colofon. Kantorenvoorraad in Holland Rijnland. Kantorenmonitor Holland Rijnland Feitenblad 2019 Inleiding Sinds een aantal jaren verschijnt de. In dit feitenblad 219 laten we de ontwikkeling zien in de afgelopen jaren. Door kleine correcties zijn er soms verschillen met vorige publicaties. Alle gegevens

Nadere informatie

BRAINPARK/ UNIVERSITY DISTRCT

BRAINPARK/ UNIVERSITY DISTRCT BRAINPARK/ UNIVERSITY DISTRCT 1. Centrale ligging in regio Rotterdam dankzij A16 2. Overzichtelijke, ruime en parkachtige opzet 3. Goed bereikbaar per auto en metro 4. Veel kleinere bedrijven aanwezig

Nadere informatie

Ontwerp-voorbereidingsbesluit van Provinciale Staten. Provinciale Staten van Zuid-Holland,

Ontwerp-voorbereidingsbesluit van Provinciale Staten. Provinciale Staten van Zuid-Holland, Ontwerp-voorbereidingsbesluit van Provinciale Staten Provinciale Staten van Zuid-Holland, Overwegende dat het provinciaal woonbeleid, zoals neergelegd in de Visie Ruimte en Mobiliteit, tot doel heeft te

Nadere informatie

Flevoland, Noord-Holland en Utrecht. Landelijke marktontwikkelingen

Flevoland, Noord-Holland en Utrecht. Landelijke marktontwikkelingen Landelijke marktontwikkelingen Mede dankzij enkele grote transacties in diverse steden bereikte de opname van kantoorruimte de eerste maanden van 2012 een (onverwacht) hoog niveau. Deze goede start zette

Nadere informatie

Zuid-Nederland REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT. Marktstructuur. Vraag. Aanbod

Zuid-Nederland REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT. Marktstructuur. Vraag. Aanbod REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT Zuid-Nederland Marktstructuur Voorraad kantoorruimte in Zuid-Nederland (*1. m²) 42.2 2.15 5.518 Overig Nederland Het totale oppervlak aan kantoormeters in en

Nadere informatie

Economische monitor. Voorne PutteN 5 GEMEENTEN. 4 e editie. Opzet en inhoud

Economische monitor. Voorne PutteN 5 GEMEENTEN. 4 e editie. Opzet en inhoud 4 e editie Economische monitor Voorne PutteN Opzet en inhoud In 2010 verscheen de eerste editie van de Economische Monitor Voorne-Putten, een gezamenlijk initiatief van de vijf gemeenten Bernisse, Brielle,

Nadere informatie

Woningbouw Het plan maakt de ontwikkeling van twee woningen aan het Landaspad mogelijk. Tegen deze ontwikkeling hebben wij geen bezwaar.

Woningbouw Het plan maakt de ontwikkeling van twee woningen aan het Landaspad mogelijk. Tegen deze ontwikkeling hebben wij geen bezwaar. Bestaande overcapaciteit aan bedrijventerreinen In de stadsregio Arnhem-Nijmegen bestaat een groot overaanbod aan bedrijventerreinen. Voor de periode 2016-2025 bedraagt dit minstens 150 ha. Van het bestaande

Nadere informatie

Ladder toets kantoorruimte Landgoed De Reehorst

Ladder toets kantoorruimte Landgoed De Reehorst Ladder toets kantoorruimte Landgoed De Reehorst Stec Groep aan Join Ontwikkeling Guido van der Molen en Peter Stopel 22 september 2016 Ladder toets kantoorruimte Landgoed De Reehorst 2 Inhoudsopgave 1

Nadere informatie

KENNISNEMEN VAN Onze gemeentelijke inzet ter stimulering van de economische ontwikkeling en herinvulling of transformatie van kantoorpanden.

KENNISNEMEN VAN Onze gemeentelijke inzet ter stimulering van de economische ontwikkeling en herinvulling of transformatie van kantoorpanden. RAADSINFORMATIEBRIEF Van : Burgemeester en Wethouders Reg.nr. : 4375297 Aan : Gemeenteraad Datum : 1 juli 2013 Wethouder P. van den Berg Wethouder G.J. van der Werff Programma : 10. Economie en wonen Portefeuillehouder

Nadere informatie

Handreiking Ladder voor duurzame verstedelijking. Samenvatting

Handreiking Ladder voor duurzame verstedelijking. Samenvatting Handreiking Ladder voor duurzame verstedelijking Samenvatting Samenvatting Handreiking bij de ladder voor duurzame verstedelijking Op 1 oktober 2012 is het Besluit ruimtelijke ordening (Bro) gewijzigd,

Nadere informatie

Kantoren in cijfers 2017

Kantoren in cijfers 2017 Kantoren in cijfers 2017 BELEIDSONDERZOEK 071-516 5123 I info@leidenincijfers.nl I www.leidenincijfers.nl Inleiding Sinds 2010 houdt samenwerkingsverband Holland Rijnland gegevens bij over kantoren in

Nadere informatie

Schieoevers Maakt de toekomst. Ontwikkelingsscenario s met focus op synergie

Schieoevers Maakt de toekomst. Ontwikkelingsscenario s met focus op synergie Schieoevers Maakt de toekomst Ontwikkelingsscenario s met focus op synergie S C H I E O E V E R S M A A K T D E T O E K O M S T Delft nog aantrekkelijker maken, létterlijk maken. Ruimte zien, kansen creëren

Nadere informatie

Regionaal Programma Werklocaties (RPW)

Regionaal Programma Werklocaties (RPW) Q&A: vragen en antwoorden rondom het Regionaal Programma Werklocaties en de concept Ruimtelijke Uitwerking Werklocaties Regionaal Programma Werklocaties (RPW) 1. Wat is het RPW precies? In het Regionaal

Nadere informatie

Regio Amsterdam. Kantorenvisie. Januari 2011 Beukenhorst, Hoofddorp. Lichte stijging opnameniveau 2010

Regio Amsterdam. Kantorenvisie. Januari 2011 Beukenhorst, Hoofddorp. Lichte stijging opnameniveau 2010 Research Kantorenvisie Regio Amsterdam Januari 2011 Beukenhorst, Hoofddorp Lichte stijging opnameniveau De totale opname van kantoorruimte in de regio Amsterdam in bedraagt 268.317 m², hetgeen een lichte

Nadere informatie

HerontwikkelLAB VALUE ENGINEERING

HerontwikkelLAB VALUE ENGINEERING HerontwikkelLAB VALUE ENGINEERING DATUM : 28-11-2012 OVER Het HerontwikkelLAB Introductie 2 VISIE Het overaanbod van kantoorruimte en de veranderde vraag ernaar hebben een omvangrijke en veelal structurele

Nadere informatie

Toepassing van de ladder in Provincie Zuid-Holland

Toepassing van de ladder in Provincie Zuid-Holland Toepassing van de ladder in Provincie Zuid-Holland Seminar, Ladder voor duurzame verstedelijking: lessen uit de praktijk, 10 maart 2015 Willemien Croes Wat is de Ladder voor Provincie Zuid- Holland? Instrument

Nadere informatie

In 2015 daalde de leegstand met mc; in 2016 met mc.

In 2015 daalde de leegstand met mc; in 2016 met mc. kantorenmonitor Metropoolregio 217 Muiden Lelystad Verdere daling van de leegstand door forse onttrekking van kantoorruimte en toegenomen kantoorgebruik Weesp Naarden Huizen Bussum Gooi Gooi- en Vechtstreek

Nadere informatie

Leegstand van winkels,

Leegstand van winkels, Indicator 8 september 2016 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In Nederland is een overaanbod

Nadere informatie

As Leiden - Katwijk. Plan van Aanpak. Provincie Zuid-Holland Regio Holland Rijnland. 13 september 2004

As Leiden - Katwijk. Plan van Aanpak. Provincie Zuid-Holland Regio Holland Rijnland. 13 september 2004 As Leiden - Katwijk As Leiden - Katwijk Plan van Aanpak Provincie Zuid-Holland Regio Holland Rijnland 13 september 2004 Het gebied De opgave komt uit: - Programma van Afspraken ( 2002, Duin&Bollenstreek,

Nadere informatie

Gedeputeerde Staten. Regio Midden-Holland Postbus AH Gouda. Aanvaarding regionale kantorenvisie. Geachte heer Vente,

Gedeputeerde Staten. Regio Midden-Holland Postbus AH Gouda. Aanvaarding regionale kantorenvisie. Geachte heer Vente, Gedeputeerde Staten Postadres Provinciehuis Postbus 90602 2509 LP Den Haag T 070-441 66 11 www.zuid-holland.nl Regio Midden-Holland Postbus 305 2800 AH Gouda Datum Zie verzenddatum linksonder Uw kenmerk

Nadere informatie

vraaggericht woningmarkt onderzoek Maastricht

vraaggericht woningmarkt onderzoek Maastricht vraaggericht woningmarkt onderzoek Maastricht Stec Groep aan Gemeente Maastricht Desiree Uitzetter 18 november 2014 U vroeg ons: Actuele inzichten voor herijking stedelijke programmering Nieuwe regionale

Nadere informatie