AIdiedingen samen noemen we 'het milieu'.

Transcriptie

1 D eze KindcrMilieuKrant is uitgebracht door de Vereniging MIlieudefensie en gemaa kt voor kinderen uit de hoogste drie klassen van de lagere school. In de Vereniging Milieudefensie zitten een heleboel mensen die proberen iets tegen de vervuiling te doen. En dal is nogal wal. die vervuiling... De lucht is vuil en stinkt soms, vissen gaan dood in hel water. In de landbouw worden alle rlei giftige stoffen gebruikt die we ook mei ons eten naa r binnen krijgen. We gebruiken steeds meer gas en aardolie. zodat die snel opraken. De bergen afval groeie n ook maar. er wordt wat weggegooid. En het landschap wordt verpestdoor autowegenen In deze krant kunje over al deze problemen r. fabrieken. iets aan de weet komen. Wat is er eigenlijk aan de hand met ons milieu. hoe komt dal nou allemaal? En, wat nog belangrijker is, kan je er zelf iets aan doen? Misschien heb je er wel eens rnet je ouders over gepraat, of heeft je juf of meester er in de klas iets over verteld. De Vereniging Milieudefensie probeert aan heel veel van del e milieuproblemen iets IC doen. Door bijvoorbeeld moeilijke vragen. ~ stellen nan uc lliinlsters. Door altic tc voere n. Door boekjes te schrijven. Door met ideeën te komen en uitgewerkte plannen om het water weer schoon IC maken. of om zuiniger te zijnmetgas en aardo lie. Doorop scholen lessen IC geven over milieuproblemen. Door een kinderkrant te maken. WIE HEBBEN DEZE KRANT GEMAAKT? Hennie de Bo er, Han s van Geld eren. Arie van Gend er en, Li da van Gijl sw ij k, Coby Hekkelman, Carlna Heyn en S Gertrud va n I.eeuwen, Th eo Rich e I, Ttn eke Rulj t er (artike le n en redaktie ) Thea Fag el, Jas Valent (advlel:en) MiddelhoH (VOrmÇlevlngl Ivo Wlnnu bst (illust raties) Oru kker ij van weezee. Amstelveen (ze twerk en druk),.., i~t~~~~~~~~~[ J e ziet op deze tekening allerlei plaatjes die iets met elkaar en met jou te maken hebben. Ook al zouje dal op het eerste gezicht niet zeggen. Die dingen gebeuren om je heen. Of je hebt ze nodig om van te teven. Sommige kun je missen als kiespijn! AIdiedingen samen noemen we 'het milieu'. Bij alle plaatjes in de rondjes is een stukje wit gelaten, Als je de verhaaltjes in de krant goed hebt gelezen, kunje later de titels vande verhaaltjes bij de passende plaatjes schrijven, Natuurlijk mag je de tekening nog verder inkleuren als je dal wilt. Je mag ons best eens een briefje schrijven over deze krant, Ofje hem leuk vind t ofnjet. o rdal je vriendinnetjeof vriendjeer ook een wil hebben. Of WIII je juf of meester van deze krant denkt Of'dat]c bijvoorbeeldnóg meer wilt welen over bijvoorbeeld waterverontreiniging. (TIP; kijk eerst eens op de achterpagina "aar de lijst met boeken die]e in elke bibliotheek kan lenen), Je moet je brief of briefkaart dan sturen naar: Kinder MllieuKranl Vereniging Mili eudefensie 2e Weteringplalltsocn 9 AmSienlam td Soms komje moeilijke woorden tegen inde tekst, Sommigedaarvan zijnschuin gedrukt en de betekenis ervan xun je op de achterpagina in de woordenlijst opzoeken. 11==

2 D it is Wiltem en na.a st hem Slaat zij n vade r. Maar verrek. wa t doen I.C nou ge k:' Z e zijn kra nig me t water. Is di t een gei ntje of is di t nou echt '? Willem z' n vader vert elt De vade r van W illem werkt bij een bedrijf met installaties om water te zuiveren. I-lij weet alles van water af. Als hij tijd heeft. vertelt hij daarover:.het water voor een kopje koffie is eerst als regen uil de wolken gevallen. Hel is daarna in de grond : in het grondwa te r. in een rivier of in de lee tere ch t gekom en. Vroeger haa lde n de mense n op 7 het planeland water uil eigen putten en in de stad met een ronnetje ui t de gracht. Maar nooit uil l ee. want in veewater ziucn zoveel stoffe n. vooral zout. waardoor hel niet lekker is om te drin ken. En dal zout haal je er nie t zo een. twee. drie uil. Ook in hel wa ter uit de gracht zaten stoffe n die je niet lag en niet proefde. en die toch heel slecht voor je waren. Boctene n bijvoorbeeld. die ziektes kun nen veroorzaken. W ant de poeptonnen werden ook in die zelfde gracht leeggegooid! Daar moet je nu niet h20 in d e scheikunde et wate r kun j eeen he leboel din M gen doen: je kunt het d rinken, je e rmee wassen, er in zwemmen, er op va re n, er plant j es wa ter m ee geven, er mee spettere n, douchen, en n og vee l m eer d ingen natuurli jk. Soms i s water wel fijn, als j e dorst hebt b ij voorbeeld, Of als het wa rm i s, dan k un j e er lek k er in gaan zwemmen. So ms is het minder leuk. Als je op de fi et s n aar sc hool gaat en het regent. Of als je buiten. wi lt spelen en het spee lterre in ligt vo l met grote pi asse n. Ni k s le uk hoor. M aar ja, toch he bben we allemaal wa ter nod ig. J ij, ik, m aar ook de planten e n de d ieren. Zo nd er water gaat all es dood. J e kunt trouwens no g iets doen m e t water dat ik niet genoemd heb. Je kunt watl;!r ook vies ma ke n. Vervuilen h eet dat me t een duur woord. Waa rom zo uden mensen ei g enlijk wa te r ve rvuil en denk je? Uit boosheid? M et o pzet? Ac h, m issch ien zijn er we l van die mensen. M aar ik denk dat d e m eeste mensen er ge w oon ni et bij nade nk en dat ze het doen. Want iedereen doe t h et, ie dere dag weer, Al s je Je hand en wast m et zee p, zee p sop voor de af was en de w asm ac hin e. Je d ro l door de w.c, sp oe le n, gewoon m aar de kraan laten lo pe n al s het niet nod ig i s. J e kauwgom -papie rtje in de gracht gooien of een leeg pa ta t zakje. Dat zijn d inge n diewe iedere d ag weer doen. Expres of per ongeluk. Met 14 miljoen mensen bij elkaar in zo 'n klein lan dj e als Nederland i s dat een e no r me ber g water die we zo vervuilen. Ma ar als het alleen dát was d an zo u h et no g we l mee vall en. Men sen zoa ls ji j en ik noemen we klein-vervuil e rs. omdat we steed s kl ei n e beetjes ve r vuile n. M aar al s je kleinvervuilers he bt moet je ook g rootvervuilers hebb en. En di e hebben we helaas ook me er dan ge noeg. r:lm[1j1j=f1r û/ -; Groot-verv ullers zijn meestal fabrieken en zo. De nk je dat die fabriek en he t leuk vin den om de rivieren, de me ren en zeeën zo vi es te maken datje èr ni et m eer uit kunt d rin k en, niet m ee r in zwem m en kan en d e vissen doodgaan? Nou dat den k ik nie t. Wa nt de di re k te ur van de fabriek m oet toch ook water drinken, en zij n kind eren willen ook we l ee ns in sc hoon water zwem m en. En al s hij m e t zijn d ure zeilboot aan he t var en is vindt hij het ook niet le uk als het wa te r n aar o li e en tee r ruikt. M aar wa aro m doen di e fabrieken het dan tóc h? Ik zal eens een voo rb eeld ge ve n. Een fabrie k die pap ie r maakt ge br uikt o ntzettend veel wa te r om h et hout, waa r h et pa pier va n wordt ge maakt, te wa s sen. Bij het wa ssen van h e t h o ut gaat al het vuil van het h ou t de rivier in. Stel je nou ee ns vo o r da t er twee fabrieken zijn. Eén fabriek heeft een heel aardige d irekteurdie vlak bij de rivierwoonten vaak met z'n kindere n daa rgaat zwe m men. Di e d irekte ur zal er vo or zorgen dat z'n fabriek niet teveel vuil water in de rivi er brengt. Da aro m laat hi j eerst een hele dure mach ine bouwen d ie het water eerst sch oo nm aak t voor het de rivieringaat. Met ee n m oe ilijk woord heet dat een zuivering s inst ail ati e. De d irekteur van de andere fab ri ek i s helemaal niet zo ' n aa rdige ma n. Hij woont in een duur huis, ver weg van de fabriek en de rivier, In z'n t uin heeft h ij een eigen zw embad, en h et ka n hem ni et s sc helen dat de ri vier vies wordt_ Maar hij heeft wel ie ts anders bedac ht. N am elijk da t d ie andere fabrie k ee n he le d ure sc h oo nmaakm ac hi ne heeft gekocht. Nou en zelf heef t h ij die ni et ge kocht d u s nu ka n hij vee l m eer ge ld verd ien en dan die andere fabrie k. En da ar komt n og wat bij. Om dat die an ' dere fabriek die d ure machine heeft gekocht, wordt het papier da t hij maakt Waar ko mt on s d ri n kwa ter dan van da a n?.nou, ook uit zo'n rivier. In hel westen van ons land vooral uil de Rij n, en ciders uil het grondwater. Dat 1110C't dus noggoedworden schoongemaakt door het waterleidingbedrijf. D al begrijp j e onderhand wet.' Zo. nu pauzeert zijn vader even om een lekkcrkopje koffie Ie drinken enom even naar de w.c. te:gaa n. G orgelgorgel... hoorje uit de w.c. D aar is hij weer..w eet j ij Wi ltem. hoeveel wuwr er in 7O'n stortbak van de w.c. I it'!.nou. ik denk dat er wel Rlitel water in Ij \. '.Dat klopt. Kun je nagaan. Jat iedere keer nis je doortrekt. er weer 8 liter d rinkwater gebruikt wordt. En Jat is deuk ik. niet altijd nodig. In nieuwe huizen zenen te daarom ook wel kleinere stortbakken: W il1em heeft er nu wel weer- genoeg va n. l lij h o rt er tenslo tte elke dag over praten. f l ij gaat naar buiten om een halle tj e te trappen. Omdat W illcm z'n vade r cigenlij " nog lang niet klaar was, zullen wij het vcrbaal even over nemen. Er is nog veel mee r re vcrtellen. Iedere Nede rlander gebrui kt ongeveer 10 4 liter water per dag, om te dri nken, sc hoon te rnaken. voor de tuin. 1'001' de w.c.en ga 10 maar door. liet waterleidingbedrijf moet erg hard werken o m dag in dag uit zo veel goeden sdloon Wlllcr te leveren. Als het een wanne l omer is (C'IJ er dus weinig,g,rond- en Rijnwater is) I'ragen ze ~'l' de I.V. om tuinen niet te sproeien en auto'll n i ~' t '" wassen. An ders zou er wel eens niet gelloe!?- waler kunnen zijn voor andere 7aken..- - ss, ~ I aa n den ken. he'! Tegenwoo rdig gaal die Wa l rlt cr in geh r ulkt water? poep en hel gebruikte wat er UD\.lTbcr riool Wat zou je kunn en tegenk omen in rioolen wordt dan voor een gedeelte gezuiverd water of in rivieren waarin geloosd word t «oor een water-euiverings insm ltotic, voor- (dal is: waarin IC \' i e ~ water laten weglopen]: dat het naa r l ee stroomt'. vertelt W illcms Schuim en zeepsop uit dl,' wasmac hine. vader trot s..m aar er komt nog \I cl meer in D unr zi tten mee sral / OS] illi'l1. die het was hel riooiofin het open water terecht. Vno r goed schoonmaken {Als er veel fosfaat in fabrieken is een ri vier. zoals de Rij n. een hel water Lil, gaan de {I/geil er erg hard van goedkope manier om afval kwijt te raken. groeien, die verbrui ken al hel ZUUI'Shlf uit Da l laten ze soms '.0 in het water wegst ro- hel water, de \ issc n kunnen da n nie t mee r me!'.' ademen en gaan doodr. Schadelijke bacteriën. 11;l(H je l ick vnn kan worden. Oude troep en verpakking en. Luieof dom me mensengooiden hel in het wate r. Ze verga ten dat cr een vuilnisdienst is, die het all e maal kan komen opha len. Onviclubnur vuü: w ut cnchcrnischc stoffen /{la b bleekwater en kwik. In sommiec I'is sen het-ben 7(! :11erg veel kwik gevonden' Zichtbaar vuil. door ta brieken geloosd als zure melk of resten van aardappelmeel (in G IIltlin geni. 1'(nlic I,Hl nutu-v, fabrieken ma ar I'O ~ van schepe n a fk~' rn s l i;t. Rij xcheepsongclu kkcu ker nen er snll1s miljoe ncnlucrs olie iij rsc. Daardoo r uann et veel vogels en \ rsscn dood. - Koelwater. dal is wat er dat in fabrieken gebruikt is otn warme dingen tbijvoorbcctd kokend heet. vloeibaar ijl.er ) af te koelen. I lel...atcr isdaardoor zcjfwarm geworden. Ik t lll'\'tlig is dat d e: visse n dan in warm water zwemmen. en dal klop t in Nederland natuurlijk niet. Zonder Sd l. M)JTwarc ri s er geen leven mogelijk. D aarom worden er in de T weede Kamer vragen gesteld aan de Mini ster over deze ItJIingen. Zodat er uiteindetijk een goede we t legen ver vuilin g do..)r Iabricscu "Tl schepen kan komen, Fn tegell fnsfaten in wasmidde1cn. I ll' l maken \";lll l,,'n In'! is erg ingewikkeld en duurt I'aak I<wg. Ih ar.,m [llnclcn \Ie erolll blij l"en I rngen en 1.l'lrook I:uillig n,.-i waler l ij n. V:tndaard<J t \\'illellls vader liel'er een utlu che dan eell had neemt. ook duurder. Daarom kan de fabriek d ie g een m achine heeft n og meer papier verkopen o mdat hij goedkoper is en toch nóg meer verd ie nen. En na ee n t ijd je is het zo d at de fabriek m et de dure machine bijn a niets m eer verd ient o mdat nie mand meer zijn dure papier w il ko pen. Dit is maareen voorbeeld je natuurlijk. Ma ar het laat j e wel zi en dat mensen die we l willen da t de riviere n sc hoon blijven eigenlijk geen kan s k rij ge n. Want er zijn alt ijd men sen d ie niet m ee willen d oen. Da aro m zeggen v&d mensen:,,,..., m aar niets meer wa nt het he lp t toch ni et! Dat k an ik goed b eg rij pe n. So ms de nk ik dat ook we l eens. M aar to c h i s het niet w aar. Al s we hel emaal niet s do en wo rd t het een g ro te puinhoop. Dan hebben we straks niet ee ns genoe g sc hoon wa ter m eer o m te drin ken. We zullen er echt all em aa l iet s aan moeten doen. Wij als klein-ve rvuilers kunne n dat kleine beetje nog k leinermaken. Door gee n tro ep meer in de gr ac hten te sm ijten, door ni et on nod ig de kraa n open te laten staa n. Door niet m eer wa te r e n zee p te ge bruike n dan we ec ht nodig h ebbe n om d in gen schoon t e m aken. M issch ien k un je zel f n og we l meer d in gen b edenken die j e zel t kun t doen. Vo or de groot-vervuiler s m oeten we nat uurli jk andere dingen bedenken. Anders k rijg je h etzelfde al s in o n s vo o rb eeld met d e papierfabriek. Daar ka n wel een minister watahn doen. Als hij tegen alle fab riek en zegt d at zeeen sc hoonm aa kma ch ine moeten kopen dan k an ni emand daar onderui t. M aar ja. n iet all e ministers d enken zo erg n a over het water. Sommigen w illen goeie vriendj es blijven met de direkteuren van de g rote fabrie ke n. En da n d oen ze maar ne t of ze het viez e water niet zie n. Daarom zijn er allerle i ver enig inge n en cl ub s gekomen van men se n die vin den dat de ministers af en toe een du wt je In de ru g nodi g hebben.

3 -- ~!! - ~ ~ ~ - - = :: == E = = i ~ ~ - == - - = ~ "" G ~ I?aar de frisse lucht in. goed voor Je.,.lk ga wat frisse lucht happen, even een rondje om.'.,het is hier zo benauwd, zet de ramen maar open voor wat frisse lucht.' Dit zijn een aantal opmerkingen die we vaak maken. Hieruit blijkt wel hoe belangrijk frisse lucht voor ons is. We ademen de lucht in. In die lucht zit zuurstof. die we nodig hebben om te kunnen blijven leven.. Belangrijk is dat de lucht sehoon is. want anders krijgen we stoffen naar binnen die slecht zijn voor onze gezondheid. En zoals het gevaarlijk is vergiftigde spullen te eten of te drinken. is het ook gevaarlijk vergiftigde lueht in te ademen. Maar dat is nu juist het grote probleem: de lucht is tegenwoordig niet meer zo schoon en fris. Benauwde kamer s waar gerookt wordt. auto's die hunuitlaatgassen spuiten. Schoorstenen van huizen. en erger nog. die van fabrieken, zorgen voor grote hoeveelheden afval gassen in de lucht. Ook komen er op die manier allerlei stofdeeltjes in de lucht. zoals bijvoorbeeld roet En zo krijgen we luchtverontreiniging. Deze heeft niet alleen een slechte invloed op onze gezondheid. maar heeftook nog andere gevolgen : kleren worden sneller vuil. schilderwerk van gebouwen verkleurt, metselwerk laat los, metaal gaat. roesten. Bomen en. planten groeien minder goed omdathet zon die toch al last hebben van hun ademhaling erg lastig. Ze moeten vaak hoesten. Ook kunnen je ogen gaan tranen. En als je,zelf niet rookt, krijg je al die rook naar binnen. Erg vervelend allemaal. De ramen open dan? Ja, maar dan zijn er weer anderen die last hebben doordar ze op de tocht zitten. Minder roken veel mensen is dit erg dan? Voor doen. De auto ind ustrie is be zig te onde r zoe ken of er motore n gem aakt kunnen wet den die de lucht minder vervuilen. Maarstel dat er zo'n motor is. dan word t de lucht \\'1.'1 minder.vervuild, maar je hebt Ih )g IH.! 10 veel wegen nodi g! Wegen, die vnak h...t landschap verpes ten en de natuur \ erstore n Mis schien minder autorijden" Dus lopen met de fiets of met hr-t opcuba:u \:cn ('IC I Het openbaar \ ervoe r is vaak zo du ur, dat het voo r veel mensen goedkope r is om met z'n allen in de auto te gaa n. Dit is erg jammer! De regering zou hier iets aa n kunnen doen door bijvoorbeeld het openbaar ver voer grati s te maken en wat meer bussen te laten rijden. ~ -.v oorbcetd 3: fabrieken! ~ ~ Dan lij n, ~ r nog de fabrieken Ic ree k, re. Vooral als een fabriek midden i een wt.,onwijk staa t, kan dit erg gc\,aaris" iin' \ 'ti\1! dl' gezondbeid. Als er geen win t, f) lhr: l ;s m i ~ tig. ka n de mo k n ic t \\' e g c n. dim russen de hui zen han gen. Nederla nd is niet groot. daarom is het niet )~L' 111 a ~ ke l ij k fabrieken op grote afsta nd van woonwij keu te zetten. We proberen dit wel. vaa k. maar toch lost dit nog niet alles op. Bij ongunstige " ind drijft de rook toch naar de woo nwijken.. IIet gebied rond Rott erdam bijvoo rbeeld is doo r de aanwezigheid van veel fabrieken ee n probl eemgebied geworden. Op warme. zomers e d a ~e n met weinig wind blijft de rook boven.ie q ~ld hangen, Men sen gaan. hocsten en kunnen ~ I('c h t ade men. Daarom hebben..e hier een alarmcentrale inges teld. Als de luch tvcron n einiging te gwc' 1 wordt, geeft deze cen trule ee n waarschuwing. Aan de Iabrie keu vordt da n gevraa gd ofze MOppen of mindel gnan draaien. J e begrijpt zeker d al de directeu r van zo'n fabri ek dit niet.gauw zal doe n. Ilij kali danminder produktenmaken en du<ook minder verdienen. Daarom Lal de regering hier moeren ingrij- r en door bijvo orbee ld verp licht te stellen dat er een installatie komt om de lucht te zuiveren.. VOnT on s jo; het erg belangrijk te kiel en: of' rveèr Cll Il ICt"J vp-tllcn uit de fabriek. maar dan oo k 'mee r \"e l\.riling en gevaren voo r onz e tlt:l onjheid, of WJI minder van die spullen. maar wel frisse lucht en een betere gezondheid. Voorbeeld 2: auto'sl En dan de auto's. we hebben ze in het begin van dit verhaaltje al genoemd. Reuze gemakkelijk natuurlijk. en soms best fijn om een leuke tochtte maken ofmee op vakantie te gaan. Maar vooral in de grote steden. waar veel verkeer is, zorgen auto's voor een geweldige luchtverontreiniging. Dit komt. omdat de benzine niet helemaal verbrandt. licht slechterdooralle stofdeeltjes heen kan.er blijft iets over dat als uitlaatgas naar buiten schijnen. ' komt. Hierin zitten veel giftige stolten. We weten dat schone lucht belangrijk is. En Waarschijnlijk ben je zelf wel eens lopend toch veroorzaken we zelf die verontreiniging of met de fiets vlak langs.zo'n dampende en wordt de lucht vuiler en vuiler! Laten we uitlaat gekomen. Nu. dan weet je zelf wel eens kijken wat we daaraan kunnen doen. hoe benauwd dat is. En er komen steeds meer auto's, dus steeds meer luchtverent Voorbeeld I: roken! reiniging. ' Voor al die auto's zijn steeds Mensen.roken graag een sigaret. sigaar of meer wegen nodig, die vaak door natuurpijp. Op een veljaardag bijvoorbeeld zitten gebiedenïoçes: waar de lucht nog fris is. J e eenhoop mensen bijelkaar gezellig te paffen. begrijpt dat op die manier het aantal gebie - OPDRACHT Oe -kamer is dan al snel een ontzettend be- de~,:"et ~ii ss~ lucht steeds kleiner wordt. M a a k een Iljst van rokende en stinnauwd rookhol. Dit is vooral voor merisen Het IS duideljjk dat we er iets aan moeten ke u ue fa bri e ke n in je buurt. Ga ~._ eens na wa t er gem,aakt wordt. ~~li7 rnwrn~f7w> ~~~t~~~~,~ fkbr~eok;.:'l~~~i~u~re';,'~r:l~ ~GJU5~ ~ wl1u5ljill~ ' ''' '' '" kt worden?. O m te leven ' moet iedereen eten en drinken. Natuurlijk is daar nog wel meer voor nodig. zoals frisse lucht om adem te halen. een goede portie nachtrusten ruimte om te leven. Maarwe hebben het nu vooral over voedsel"en gezondheid. Goed eten is ook iets waar je zelf veel aan kan doen. Uit watje eet, haaltjouw lichaam alle stoffen om te kunnen groeien. wondjes te genezen en nogveel meer. We willen ons allemaal fijn voelen, fut genoeg hebben om ons werk te doen en ook nog met plezier een beetje lang te leven. Voor al deze zaken zal ons eten ons moeten geven wat we nodig hebben om ons lichaam gezond te houden. of weer gezo~d te maken. Honger en overvloed Het is erg jammer, maar in de rijke landen van het \vesten (Europa en Noord-Amerika) daar is het met de manier van eten niet zo best gesteld. We eten te veel en we drinken te veel. Terwijl er in andere delen van de wereld tweemaal zoveel men sen wonen. die honger en gebrek lijden. Dat is. loch wel raar. Vroeger konden alleen de rijke mensen erg veel en duur eten. Dat waren er niet zo reel. De laatste dertigjaar zijn de mensen in ons deel van de wereld rijk genoeggeworden om meer en duurder te gaan eten. Vlees aten de meeste mensen vroeger hoog stens een keer in de week, Ofalleen als het feest was. N u is het zo dat de meeste mensen wel iedere dag vlees eten. Het is ook een gewoonte geworden om wit brood te eten. D at is niet goed voor onze darmen. En ook veel zoetigheid, taartjes en repen die zo heerlijk weghappen. Ze zorgen datje geen trek meer hebt in goed eten. Om verder van de patat en gehaktballen uit de muur maar te zwijgen. We eten niet alleenteveel. maaroo k niet al' te best. Watje in de winkel s en superm ar k ten kan krijgen, is vaak in de fabr ieken Z0 bew erkt. datje niet eens meer weel \\ al cr in zit. Al sje het wel weer. da n schri k je. Kleurstoffen die de jam rood, de vermicelli geel en de co la bruin mak en. Conscrveringvtnid delen die het bederf tegen gaa n. Vcrdik kingsmiddelen in de chocom el. de koffiemelk en de bliksoep cn ga zo maar door. Ook die ene frisdrank die geen kleur nodig heeft, da ar zit spul'in om het 70 helde r re HAVERKOEKEN Nodig: 2 (kotlie)kopjes (vo/koren)meel. 9 eetlepels geweekte rozijnen, 5 kopjes havervlokken of havermout, 7 eetlepels (zonnebloem)olie en een kleil1 beetje zout, kaneel of citroensap. Roer alles met een lepel goed door elkaar. Doe er daarna een kopje water bij en roer het weer door elkaaró Het deeg ziet er dan wat korrelig uit. Daar van maak jfi3 mooie, ronde, platte koek jes die je op-een ingevette plaat ongeveer een half uur in een matig warme oven bakl. Gezond en le kker. Succes! maken. Je weet vast wel hocveel soorten chips. voute en zoe te bolletjes en stengelyes je kunt kopen. Daar kun je dan onderuitgeza kt.mee voor de t.v. gaa n zitten als je te moe bent om iets and ers te gaan doen. Daar wordt de fabrikant rijk en de men sen die het eten dik van. Veel mensen voelen zich niet zo fit me t zulk eten. No u en dat is dan oo k geen wonder. Wat heeft dat lichaam van ons dan w ël en niet nodig? In ie..ic! 1,I,l. atm. icr. \ 1.:('1mlnder suikeren snoe p. geen wiun, l.' produktcn zoa ls witbrood en g.l b:}\.;.. \ tt.jruinde r vet. margarine \1..'1' cn 1.1,:1(" minder vlees iedere dag. Wan t hci j>ó ol".hh"k.'n d.tt het metde gezondhcid hij,ilb I r. lh. ' d il.c westen niet zo best g:uh. 1: \'1) ViII) \ 11' lll-'fla ke n daarvan is het \ oedscl. \V,tt \\c \\c l nodig hebben is voedscl waar niet mee io; eeknee iel. goed bruin brood van hele graankorrels ( =f ' olkorcnbrtlod I. ' n ~ een kc l'r~îc peuil',"ili"" tt'n extra ('n ~ l l' l' n lc n en fruil die ni-.:-t bc ~ro t e n zijn. Vcrdr r M i l lil IJ lijk m~' lk en wat kaas per dag ~ 11 \ '() l!,h lllt '}".I' f 1(J ~ r \'!ljchtcns maak. want die is,ikl~dl!. r l1 ~ :.' 10 'naar do(' r. Denk maar nk t del!.wd:ll nit', h'kkf'r 1.Iaar kunt maken! ENERGIEBALLETJES Nodig: 1 zakje cashewnoten, 2-3 lepels honing. 2 lepels pindakaas, 1 kopje geweekte rozijnen, kokospoeder. Breek de noten i~ stukjes, m eng daar doorheen d e honing l pindakaas e ll rozijnen. Vorm er balletjes van, d ie je: door de koko s poeder rolt. '

4 E u-buig-en-strek-... : ochtendgymnastiek opde wekkerradio. Het is zeven, uur 's mo rgens, W illcm is net door de radio gewekt. Hij hoon de douche alklette ren. lader staal ero nder. dat doet hij elke mo rgen. W illem knipt het licht aan en pak t een stripboek. Hij gaa l nog even lezen tot dat zijn vader klaar is met do uche n. Na een half uur is het zover. da n moet hij zich nog scheren. Als het gezoem van het scheerapp araa t stopt. gaal Wi llcm naarj e bad kamer. De damp slaat hem tegemoet, hel lijkt wel een sauna. Willem houd t niet zo van water en haalt alleen even een washandje over zijn gezicht. Beneden maakt moeder het ontbijt klaar. De geur van geroosterd brood stijgt naar de badkamer. In de keuken is het lekker warm. zoals in he t hele huis trouwens. W iilcm z'n ouders hebben namelijk door het hele huis centrale verwarming laten aanleggen..goeiemorgen mam:.goeiemorgen W i l1cm. heb je lekker geslapen?' W illcm wel! Vol energie helpt hij moeder met tafeldekken. Uit de afwasmach ine pakt hij de schone borden. messenen kopj es.. Geefdie messen maar hier W illem. die moeten geslepen worden." M oeder haalt ze even door Je elektrische messenslijpe r en klaar is Kees..wü jij leverpastei op je brood': '.Graag mam." Ui t de koelkast duikt moeder een paar blikjes op die met de elektrische bli k opener in een mum van tijd open ZÜn..G eef jij even warsinaasappelen Wütem" W illem pakt er een paar-enmagzedoormidden snijden. En weldra slaan er een paar glazen sinaasappelsap op tafel nadat moeder ze met een elektrische pers heeft uitgeperst. M oeder zet water op voor een eitj e en ze schakelt vast het koffi ezetapparaat in. W at later zitten ze met z'n drieën aan tafel..even naar hel nieuwsluisteren.' zegt vader en zet de radio aan. W i1iem vindt dat nooit zo interessant. en speelt gedachteloos mei het theelich tje. A u. dat is heet!' Van schrik gooit W illem de hagelslag op de grond..\vei verdorie.' roept moeder.ga de stofzuiger halen.' Daarmee wordt de ramp in een mum van tijd weggezogen. knop. en het is er. K andat wcl eodoorgaan? K an hel eeht niet op? Gas enelektriciteit zijn vormenvanenergie, Elektriciteit wordt gemaakt van aardolie en aardgas. Soms ook van steenkool. Steenkool is dus ook een energiebron. N u heb je niet alleen thuis energie nodig. Fabrieken gebruiken ook een hoop energie om stee ds maar weer nieu...ere. betere en mooiere televisietoestellen. stofzuigers en auto's te maken. En over auto's gesproken: naast fabrieken en woonhuizen zij n zij de derde groep ene rgievreters. Samen gebruiken zij ontzettend veel aardolie. aardgas en steenkool. En steeds meer en meer... D e voor-aden raken daardoor snelop. Een aantal mensenheeftditzien aankomen. Z ij probeerden een nieuwe energiebron te ontwikkelen. Die...crd voor hct eerst in een atoombom gebruikt. waarmee een heleboel mensen gedood werdcn. D at was dus niet zo'n best begin. Deze nieuwe energiebron heeft atoomenergie, ook wel kernenergie gcnoemd. Atoomcnergie word t gemaakt in een atoomcentrale of kerncentrale. Deze atoomenergie blijkt heel gevaarlijk te zijn. Er komen schadelijke stoffen bij vrij die onzichtbare stralen uitzenden. D ie kan je dus niet zien. en ook niet voelen. Maar je kunt er erg ziek van worden. en er zelfs dood aan gaan. Ongeboren kinderen kunnen met allc rlei afwijkingen geboren worden. D ie gevaarlijke stoffen noemt men radio-actin e Schon e energiebronnen vervullen de lu ch t. het water en de bodem niet. We zetten de belangrijkste even op ee n rijtje. Windene rgie Denk maar eens aa n w indsurfen. En is Nederland niet beroemd om zi jn wind m o len s? Oe w in d laat de wieken dr aai en. Die draaiende beweging kan ge bruikt worden om bi jvoorbeeld graan te malen, of om ee n dynamo te laten dr aaien zodat je elektriciteit kan maken. z onn e-enerçte Met een bra ndglas ka n je een vete r in de fik laten vliegen. En wa t dacht je van h et h oofd van d e juf? M et zonne warmte kan je ook water heet maken (voor een wa rme dou che, of om een huis te verwarmen). Dit g eb eurt In een zonnepaneel. Dat is een soort radiator als van de centrale verwarming. d ie zwart geschilderd is en waar water doorheen stroomt datdoorde zon verwarmd wordt. Er bestaan ook een soort batterijtjes die stroom geven als de zon erop schijnt. Die noemt men zonneceflen. Stromend water Met watervallen kan Je een waterrad laten draaien. waarmee je dan bijvoor beeld weer elektricteit kunt maken (n et als bij de windmolen). En in ons vlakke land je dan? Maar ook wij hebben stromend water, wat dacht je van eb en vloed? Als j e met eb wel eens aan zee bent geweest. merk je dat de zee je probeert mee te zuigen. Dat is erg gevaarlijk omdat de zee zoveel kracht heeft. En met vloed worden er soms wef schepen op de kust ge wor pen. Over energie gesproken! Aardwarmte Diep in de aarde is het heel warm. Zo warm zelfs dat steen smelt. Soms ko m t die gesmolten steen naar boven (een vulkaanuitbarsting). Er komt ook wel kokend heet w ater met grote kracht naar boven spuiten (zogenaamde ge ijsers). Wat zou je allemaal n iet m et die warmte kunnen doen? Dez e sc hon e en ergiebronnen hebben nog een voordeel: ze raken nooit op! Na het ontbijt \-erdwij nt moeder met krul tang en haardroger naar boven..vader. als j ij even de was in de wasmachine doet. ga ik me even optutten.".willem. haal jijje vuile kleren even van hoven?' WiI1em heeft een Ier helemaal geen zin..m aar het regent pa. dar. droog t de was niet!'.daar hebben wc toch een wasdroger voor. j ongen. K om. naar boven. je moetje tanden ook nog poetsen." D at vindt W illem wel leuk. want de nieuwe elektrische tandenborstel geeft zo'n lekker kriebelend gevoel in je mond. Je begrijpt. dat we di t verhaal nog veellanger kunnen maken. M aar daarvoor is niet genoeg,ruimte. Je ziet dat er in huis nogal wat gas en elektriciteit wordt gebruikt. H et lijkt wel. ofhet niet op kan. Jedraait aaneen stoffen, Radio- actieve stoffe n moeten heel goed opgeborgen worden. omdat zewel duizend ja ar of langer hun stralen blijv en uitzenden. D ie atoomenergie is dus niet zo'n beste keus. ook nier omdat die erg duur is. G e luk - I>_~_~ kig zijn er ook nog andere energiebronnen " dic niet gevaarlijk lijn. Die noemt men schone energiebronnen. En er wordt ook I een hoop energie verspild. Z ou het niet aardig zijn als W ill em en zijn ouders eens gingen praten. hoe ze zuiniger met energie zouden kunnen zijn? O mwillemenzljn ouders tehelpen zuiniger met energie te zijn, hebben we uit het verhaal een aantal dingen op een rijtje gezet die energie kosten. Kan jij de plaatsvervanger er naast zetten die veel m inder e nergie gebruikt? Elekt risc h sc heerapparaat Afwasmachine Alle ka mers wa rm door ce ntrale verwarmi ng Elektrische messenslijper Mixer Haard roger El e ktrisch e blikopener Vruchtenpers Koffiezetappara at Elektrische tandenbor stel Wasdroger Een half uur o nder de douche ODOO OOO OOOOOOOQO~ ~O ~Q~ ~~~ ~ ~ ~ 0> 0> 0> o 0> 0> Cl> 0 0 '" n dit stukje gaan we eens bekijken wa t er allemaal met reclame en verpakking te maken heeft. Ik begin eers t met de reclame. daarna komt de verpakki ng. Reclame Wa t is dat nou, reclame? Je hebt het woord vas t wel eens gehoord of gele zen. Er zijn oo k een heleboel geleerde boeken over geschreven. Maar wat. het precies is weten de meeste men sen n ie t. Toch zie je het overal om je heen. Oe ' STER' op de te levisie en de radio, de advertenties in de kranten, maar oo k in de 'rtne. de Pep. de Do n aid Ou ck, de Eppo. Kuifje en alle andere kranten en bladen die je maar kunt b ed en k en. En nie t te vergeten de folder s en kra ntjes die ie deredag gratis m e t de post meekomen. En de g rote affiches d ie everal in de stad zijn opgeplakt. In de bus e n de tr am zie je oo k enemaal kleine stickers. Dan h eb je nog de grote vrachta uto's met rec la mes erop. In somm ige p ostk anto ren hang t hoog boven je hoofd een g rote kast waarin ze plaatjes (dia's) met re clame laten zien. En als je boodschappen doet in de supermarkt, krijg je allemaal pl astic tasjes. ook weer met reclame erop. Overal rec lame, reclame en nog eens reclame. Als je in het centrum van een grote stad eens goed om je heen kijkt, zou je er duizelig van worden. Als de mensen zoveel reclame maken. zul ten ze daar we l een goede reden voor hebben, denk j e oo k niet? Volgens mij hebben ze in d erdaad ee n reden, maar of d ie altijd zo goed is weet ik niet. Denk je eens even in dat je directeur bent van een fabriek. In jouw fabriek maak je he le lek ke re chips. Je mag natuurlijk ook iets anders maken da t je lekker vindt, dat maakt geen verschil. Als je ee nmaal ee n flinke be rg chips h eb t gemaakt, wil je die n atu url ij k ook wel verkopen. M aar je k unt ze pa s ve rkopen als alle m en sen weten dat Jij va n di e lekke re c hips maakt. En o m di e m en sen dat te vertellen, ga je reclame make n. Al s je ee n hoop geld hebt. wa nt re c1ame maken Is d uur, ga je eerst na ar ee n rec lameburea u. Dat is ee n ka n toor waar allemaal men se n w erke n d ie erg goed zijn in het sc hrijven va n rec la meverhaaltjes, en di e mooie foto's en tekeningen kunnen maken. Tegen die mensen zeg je wa t je wilt verkopen, en zij makendandereclame vo o r jou.

5 Er stonde n drie krui sen op Go lgotha, Maar de boer hij ploegde voo rt. Magdalena, Maria, Veron ica, Maar de boer hij ploegde voort, En toen zijn akker ten einde was, T oen keerd e de boer den ploeg En hij knielde naast zijn ploeg in het gras, En de boer, hij werd verhoord. J e ziet hierb ove n het gedicht over de b oer di e alt ij d m aar voortploeg de, w at e r oo k in de we re ld ge beurde. Zo was het vroe g er en zo is he t ge lukk ig nog. Oe boe r zo rgt er Im mersvoor dat er voedsel Is. Al tee n ts er we l vee l ve randerd in zij n ma nier van we rken, vooral de laat st e de rt ig ja ren. Machines Wat is e r dan in de land bouw verenderd? Vro eger dede n paard en het zw are werk o p he t lan d. Da t wo rdt nu door t ractore n en lan d bo u wwe rkt uigen gedaa n. De boer melkt ni et meer zelf zij n ko eien. Hij heeft er vaa k w el m eer dan zeven tig. Dat doe n melkma c hines, w aarv an de ni eu wsten we l honderd koeien in ee n uur kunnen af werk en. Dat is al le ma al we l gem akke lijk, m aar vo or de boer erg d uur. Bo e ren me t weinig gr o nd of w einig geld ku nnen dat niet betal en. Z ij m oet en h eel h ard werke n om hun brood te ve r di enen. Kunstmest De ho ev ee lhei d g ro nd die de b oer k an g ebr uike n, is maar beperkt. Du s zal hij uit de gro nd w illen ha le n wat h ij ka n. Daarom gebruikt hij k unstmest die de plan t en vee l sn eller do et gr oei en. Maardie kunstmest ka n e r ook de oo r zaak van zij n, dat het belangrijke bovenste laagje van de aard e zij n vru chtbaarheid verli est. Het ene ge was is geoogst en het vo lgende gaat er wee rin. De grond k rijgt ge e n rusten dat heeft ze to c h echt nodig om ni et ui tg eput te rake n. Spuitm iddel en N og ie ts anders zij n de middelen d ie gebruikt worden o m insekte n te doden, de zog en aamd e insektic ide n. Ied ere plant wo rdt wel door insek ten (l uizen of kever s) lekker g evon d en en hoe meer va n de ze lfde planten b ij elkaar staan. des te ge makkelijker ve rmeerde re n d ie Insek te n zic h. Ze vo ede n zich met de sa ppen va n d ie planten en dan isde op brengst mi nder. Ze ku nnen zel fs ee n hele oogst late n m islukken. Ma ar er zij n bestrijdings m iddelen te koop waar di e Insekten en rup se n van dood g aan. Die mlddele n zijn zo g iftig da t ook d e vogel s en andere ins ekt en eters er d ood van gaan. Bo ve n di e n zijn al d ie giftige stoffen vo or ons oo k niet goed. Dat is de red en wa aro m je tegenwoordig een appel beter kunt sc hillen, als je niet zeke r wee t of hij bespoten is. Iedere dag krijgen we bi j het et en steeds wa t va n d at gif n aar binnen. Dierlab rieken Er zi j n oo k b oer en d ie ge ld verd ien en m et he t fokken va n k oeien, ka lveren, var ke ns en kippen. Z e ver k o pe n pro d ukten zoals m elk, k aas en eieren en het vlees gaat na ar de slager. Al d ie d ie ren et en g ras en gr an en waa r resten va n bestrijding sm iddelen in zitten. en di e blijven in het vlees achter! De boer krijgt niet ve el geld vo or zij n vlees, k aas, m elk en eie ren, daarom m o et hi j veel d ieren houd en o m ge noeg t e kunnen ve rd ie ne n voo r zijn g ez in. M aar hij heeft ge en rui mt e om d ie vele d ieren buiten te lat en lopen, wat natuurlijk wel zo zo u horen. Oe m eesten leven dag en nacht in st allen en hokk e n, heel di c ht bij el kaar en hebben daard oo r weinig bewegi ng. Ze worde n vat b aardervoorziekte, m a ke n eerd er ru zie en bijten e lk aar. Dat laatste is d e reden w aaro m bij bigge' tje s de ta nden worden uitget rokke n en de kruls taa rt je s w orden af geknipt. Bij kuiken tjes worden de pu nten van de sna ve ls wegg ebra nd. Om zie k ten te o nderd rukken e n om ze kalm te houden, k rijgen de dieren inj ec t ies en oo k n og sp ul om zo sne l m og elijk te gr oe ien. Men zorgt erv oo r dat ka lfje s bloeda rmoed e krijgen (d us eige nlijk niet gezond zijn!), w aardoor het vlees bij de slage r mooi blank is. De ze manie r om vee te fo kken, deze enertabrreke n noem en we bioindustrie. Dit aebeurt d us ook, o m dat w ij iedere dag zo'n g root st uk vlees op on s bord wi llen he bben. - Wat dan? Ge luk kig zijn er st eed s me er boeren di e d at ook niet zo goed vin den en die pro b eren o m het anders te g aan doen. In plaats va n k unstm es t geb ruike n d ie boeren echte m est (k oemest) en c om p ost. Tegen insekten gebruik en ze o ngev aarl ij k e spuit m iddelen, Ze pr o' b eren de o mgeving van h un land aan t rekkeli j k te maken vo or voge l s (di e de Insekten o peten). Daa rvo or brengen ze vee l houtwallen o m hun land aan, in plaa t s van prikkeldraad. Ho utwal' len zijn afsche id ing en va n lage bomen en st ruiken, wa ar de voge ls zich i n ku nnen nestel en. In de groenteteelt probeert me n de trise kte n minder k ans te geven do or g roentes naa st elkaarte verb ou wen, wa ar an dere in sekten ee n h ek el aa n h eb ben. Bij vo orbeeld w orte ls e n uien. Oe worte l vlie g h eeft een hekel aa n uien e n blij ft lie ver weg bij de wo rt el s en zo gaat het o m g ek ee rd ook met de u ie nv lieg. Dit alles heet biologisc he landbou w. Deze manier van lan dbouw geeftde boer meerwerk. Zijn kropje sla isdaaro m wel iet s duurder, maar ook lek kerde r e n beter voo r ons. Dat gaat eigenlijk erg makkelijk. Als je maar genoeg rec lame maakt di e er lekker e n leuk uitzi et, wo rd en de ch ip s uit jou w fabriek vas t h ee l erg goed ve r kocht. En ied ereen is blij. J ij ve rd ient lek ke r veel geld door de c hips, de m e nsen van het recl a m eb ureau ve r d ien en ge ld omdat ze voo r jou rec lam e m ak en, de k rant ve rd ie nt aan de ad ve rtentie en de w inkeli er verd ie nt er ook n og aan. En al s de c hips h eel erg lekke r zij n en niet zo duur, zijn de m en se n d ie ze ko pen ook blij. Maar... zo goed als in dit vo orbe e ld gaat het niet altijd. Me t recl am e k un je ook mind er le uke di ngen doen. Zo zijn er ee n he leb oel fabriek e n waar ze sle c hte of ongezonde d in gen m ak en. Maar omdat die fabriek en veel geld hebben, k unnen ze erg vee l recl a m e m ak en. En o m da t ze e rg vee l re c la me m ak en, kopen de mensen di e slec hte dinge n toch. M isschie n denken ze we l dat spullen waar ee n h eleboel rec lame voor wo rd t gem aakt oo k goede sp ullen.zijn. M aar da t is natuurlijk niet wa ar. De nk maar eens aan de re clame vo or snoep goed o f sig arett en. We weten allemaal da t ro ke n en snoep en o ng ezo nd zij n. Daa ro m willen sommige men sen dat er bijvoorbeeld gee n snoe prec lame meer o p de ST ER m ag k o m en. Maar de fabrieken die sno ep ma ken zeggen d an dat ze hu n spullen niet m eer k unnen ve rko pe n. Daarom heb ben ze let s and ers be dac ht. Als er rec la me wordt gemaakt vo o r sno epgoed, moet en ze een tekening et je late n zi en van ee n tandenborstel. Dat i s om de mense n te wa arsc huwen dat snoep slecht is vo or j e tanden. Ei ge n lij k be te kent he t d us dat je b et er niet ku nt snoepen. Maar een heleboel ki n' deren denken j uist dat het tanden borsteitj e betekent dat je h et we l ma g eten. Zo zie je maar dat rec lam e heus nie t altijd zo goed is als je denkt. Dit was m aa r één vo orbeeld je. en zo kun j e er no g een hel eb oel o pnoe men. Reclame voor slec ht of gevaarlijk speet goed, slecht e fi et sen, slec ht e wasmachines, en no em maar o p. Het be ste zou zij n o m t eg en al di e fabrieken die sl echte of ge v2a rlijke dingen maken te zeg ge n. da t ze 6f go ed e di ng en moeten gaa n maken, ot st op pe n m e t recla me m ak en. Maar dat is heel m oe ilijk. Voor so m mige produkten kan he t wel, daa rv oor zij n we tten gemaakt dc orde m inister. Maa r vooreen he le boel prod ukten gebeurt het gew oon ni et. Dat ko m t omdat erg veel m ensen zo on t zettend veel ge ld aa n die produk te n verdie ne n. En al die m en sen samen ku nnen er dan voor zorge n dat zo' n wet er niet ko mt. Maar wi j kunnen er zelf wel wa t aa n doen. Om te beginnen m oeten we n iet m eer alles geloven wat de recl am e zegt. Ni e t zomaar iet s kopen omdat e r zo'n mooi pla atje bijstaat. Koop qe woon watje nodig hebt, en laat verd er iedereen maar kletsen. Als erge ns met g rot e lett ers opstaat dat het ' M OET' (bi jvo orbeeld Melk Moet), denk dan bij je ze lf da t het voora l M oet o mdat ee n fabriek j uist vee l wt t verk o pe n. Of als ze ze g gen dat h et heel erg gez ond i s, ku n je er ze ke r van zij n dat het vooral gezond is voo r de portemonnee va n de fabrieksd irecte ur. Als j e ee n reclam e zi et d ie ec ht liegt o ver iets, ku n je ee n boze brief sc hrij ven n aar de ' Rec lam e Cod e Co m m is sie', Oranje Nassau la an Am ste rda m. Di e co m m iss ie bestaat uit een g roep mensen die m o et e n eent ro lere n o f e r ge en rec la m e gemaak t wo rdt d ie iets an ders b eloo fd dan j e krij gt. Al s de m en sen van d ie co m m is' sie vi nde n d at ji j gelijk heb t met je kla ch t, zeg ge n ze tegen di e fabrie k dat hij di e reclame niet meer mag ma ken. M i ssch ien is h et we l een goe d idee om m et je kla s ee ns ee n tijdje arler le i soorten re c la mes te gaan bekijk en. En al s je dan ver keerde d ingen zie t, kun j e m isschien sam en m et je j u f of m ee st er zo 'n brief sc hrijv en e n kij k en wat die com m iss ie erm ee doet. Verpakking Reclame e n verpakk ing hebben veel m et e lk aar te ma ke n. Vaak wo rdt d e ve rpa kki ng gebruiktom e xtra rec lame te maken. We heb ben ee n he le boel soorten ve r p akking : b lik, g las, pl ast ic, pa pier en karton. Di e verpakkin g wordt in de ee rste plaa ts natu urlijk ge maakt om d ingen in te ku nne n ve rkopen. Hoe zou je anders bijvoorbeeld m elk, nm o nad e of soep in een winke l kun nen verk o pe n. Dat er verpakk ing nodig is, vind ik oo k w el. Maar ik vind oo k d at ee n heleboel so o rt en ve rp akkin g niet zo goed zij n. Voorbeelden va n dit soo rt verpa kkin gen vind ik blik en p las tic. Dat ko m t om da t er voor dat blik en pl as ti c erg veel ene rgie (aar d ' olie e n aar dgas) nodig is o m hette make n. En van e ne rgie hebben we to c h al zo we inig, d us daar m oeten we zuinig mee zijn. En al s het blik of plastic één keer ge bru ikt is, gooien we het weg. We krijgen dan o veral enorme bergen afva l waar we geen raad m ee wete n. Andere voo rb ee lden va n slec hte ve r pakking zij n die d ingen w aarbij je niet kunt zien h oe ve el erin zit. Soms ko op j e ee n he le g rote doos m et iet s er in, en als je da n t huis ko mt en hem o p en m aakt, zie je dat hij maar ha lfv o l zit. Of erstaat ee n o nt ze tt end m oo i re clamep laatj e op he t pak, vee l m o oier d an de sp ull en d ie erin zitten. Dat heet dan misle id ing, n et als de rec lameverhaaltjes die iets veel mooiers bel oven dan wa t je k rijgt. Voorb eelden van goede verpakking zijn g lazen flesse n en pot jes waar stat iege ld o pzit. Je kunt precies zi en wat e rin zi t, en je kunt ze terug brengen naar de wi nkel. Ze worden d an opni eu w gebruikt. Pap ier e n k art on zi j n ook w el goed, voor brood, groente, fruit en dat soort di ng en. Het o ude papier kun je d an weer o psp aren. Daa r ka n dan weer nieuw pa pier va n gemaakt word en. Dit papie r n oem t men dan kringlooppapier. 10 Ib

6 W at een gekke vraag in een m ilieu' krant. We eten gewoon bl oemkool, andijvie, sla, aardappelen, vlees, Jam. chi ps e n ze k u n ne n we nog wel ee n tljdje doorgaan. M aar wa t h eeft d at n u m e t he t m ilieu te make n vraag je je af? Vies water en smerige lucht Lat en we bij het begin beginnen. Groenten zijn p lan ten d ie van het l an d va n d e boer komen. Om te gro eien hebben pl ant en wa ter, lu c ht en li c h t nod ig. M et h et licht k an niet zo vee l gebeu re n, w ant d e zon za l voorlopig nog wel blijv en sc hijnen. Maar zo als we oo k in andere stukjes in d eze kra nt k unnen lezen, zit er aan luchten wa ter nogal ee ns een vies luchtje. Dat is voor ons niet zo prettig, maar voor de plante n ook niet. Dezelfde luc ht die w ij ina d e m en, ad e mt de p lan t o o k in. En als het wa ter vies is, k rijgen de p la nte n ook vies water na ar b innen. Bovendien komen met de regen ook allerle i vieze stoffen uttde lucht op de p lante n te re ch t. O nz e g roente n en aardappe len zijn eigenlijk n iet zo sc hoon m eer door de l uchtveront rein ig in g en d e waterveron treiniging. Z o zie je dat o ns eten o ok m et mifie u te m aken heeft. Bestrijdingsmiddelen en kunstmest Maa r er gebe u rt nog ve el m e er m e t ons ete n. Na de TweedeWereldoorlog (1940'1 945) was e r geen ete n m e er. Het eers te dat op het ve rlang lijstje va n de nieuw e re gerin g stond, w as iederee n zo goedkoop mo gelijk te laten eten. De boeren kregen d aaro m he e l weinig geld voor hun prod ukt en. Ze m o e sten daaro m he el veel ve rb o uwen o m toch in le ven te k u n ne n blijven. Omdat d e l on en omhoog gi ngen, we r-. den boere nk nechten te d u u r. Er kw a men m a ch ine s vo or h u n i n d e plaats. Om d e grote oogst en ni e t te lat en vern ietigen daarinse kten, werden de ve l d en m e t b ij vo o rb eel d tarw e of ro gge be sp oten met be strijding smiddele n. En o m all e s sne ll er te taten g roeien, en o m een zo h o o g m o g e li jk e op bre ngst te krijgen, zijn de bo eren ku nstm es t gaan gebru iken. Z e m o e s te n w el o m m et h un gezin in le ve n te ku nnen blijven. J e begrijpt missch ien w el d at dit allem a al ni et 20 g o e d is voor d e plan t. en d us o ok niet voor o ns. Er b lijven altijd restjes van best ri jdingsmiddelen op de pl ant zitten (e n die zi jn g iftig). Ee n deel va n de k u n st m e st d ie op het land w ordt g estr o oi d. wordt door d e re g en w eggespo eld en ko m t in d e sloot terec ht. Daardoo r g aa n all erlei afgen in h et w ater he el hard groeien. Di e alg en g ebru ik en m et z'n allen zovee l zuurstof dat er niets meer over blijft voo r de vissen, waard oor deze doodgaan. Z o zie je wat voor g e vo l g en kunstme st e n be st ri jdin g sm iddel en k u nn en h ebbe n. De here n geleerden wet en er eigenlij k ook no g n i et zo ve el van. Iedere k eer g ebeuren er we er n are d ingen, waar ze ni et aa n g ed ac ht h ad den toen ze weer een n ie uw m id d el hadden uitgevonden. We hebben n u we l genoeg te eten, m a ar wát we eten (sla met best rijding smidd elen. m m m m.._) i s er n iet beter o p geworden. Bicindustrie Voor vlees gel d t hetzelfde verhaal. n eere e lag e prij ze n w aren ookde veeboeren gedw o ngen o m vo o r meer vlees t e zo rgen. Z o ontstond d e bio industrie. B io be te kent le ven, zo d at je kunt zeggen dat bi oi ndu st rie een Ie ven ere fabri ek is wa ar kippe n. vark ens en ka lvere n grootgebra ch t w orden. Maar d at is geen pretje voor d ie die ren. Ze heb be n we inig ru imte (zes vark en s In ee n h é è! klein hok). weinig li cht en ze komen nooit In d e fr i sse lucht. Stel je ee ns voor. d at j ij in een h eel k le in ka mertje zo u m o et en le ven, samen m et nog vi j f andere m en se n. en da t je nooit na ar buiten zo u mogen. Je zo u vast en zeker ruzie krijgen. Varke ns krijg en ook ruzi e : ze bijten da n e lkaars sta arten a f. Van de kippen worden d e snav els afgebrand, an d ers pikken ze elkaar d ood. Z e krijg e n elke dag pillen en poeders en drankjes doorhu n voer o m ervoor t e zo rgen dat ze n iet ziek worden en e lkaar niet kunnen aa nsteken. En dat ze snell e r groeien. of dat ze bijvoorbeeld meer eiere n leggen. Het is geen vroli j k verhaa l. m aar d it g eb eurt er all emaal voordat het lap je vlees op je bord ligt, e n het ki ppebo utje geu rig van de grill k omt. Eten uil de labriek We zij n no g st ee ds n ie t aan het ein d van o ns verhaal. Na de oorlog moeste n ook de fabrie ken we er o p g ang geb rac ht word en. Do ord at d e m ensen g oedkoop konden eten. hi e ld en Hoe kan hel and ers? Je ziet d at erover o ns bordje e te n nogal wat te ve rtelle n valt. Er zijn al hee l wat m ense n die vinden d at het zo niet langer ka n en di e goed eten op hun bord w illen h ebben. Zo zij n er boeren d ie g ro enten tele n zo nd er kunstmest en bestrijdi ngsmi ddelen te gebruik en. In re fo rmzaken en biologisc he (alternatieve ) winkels wo rden d eze o nbespo ten groenten da n verkocht. In deze wi n ke ls kun j e o o k spulle n kopen zo n der kle ur-, g eur- en smaakstoff en. M aar ook In ee n supe rm arkt zijn nog wel g oede produkten te koop: verse g ro ente n in p la at s va n g ro ente n uit b lik, yo g h u rt zonder vruchten sma ak Je, melk. En als je snoepen wilt, k u n j e beter een app el ko pen d an een re ep c ho c ola, m a ar d at wist j e al! H et is 's morgens vro eg. W il lem zi t met zijn vaderen moeder aa n het ont b ijt. Opeens hoortwillem zijn moeder een rate lend geluid.,oh, daar is de vuilnisman al. Wat is hi j vroeg va ndaag. Vader, zet jij nog even sn el d e vu il n is zak buiten'?'.oa-a,' ze gt vad er, d ie net ee n ha p brood in zijn mond heeft gestopt, en vliegt naar het ba lkon. Hij komt met een zware zak aa nze u l en. Snel d e trap af en naar b u i ten.. H è. hè, n og net op tijd. Wat een vra ch t anders o p de vro e g e morgen.' Twee keer in de week ze t d e vader va n W illem zo ' n zak b uiten. Een zak vo l met leg e bierblikjes {Willems vad er tu st er w el e entj, glazen potten van de appelmo es en rode koo l, plastic bekertje s van de yoghurt. e en paar oude sc hoenen van zij n moeder, papie re n zak ken van de g ro e nte m an, recl am e fo l d ers en het r est je rode k o o l dat Wil l em g i steren ni et door zijn keel kon k rijgen. Z o ka n je ze lf ook n og we! een he le boel o p no e m en. Een hoop troep bije lkaa r. Gelukkig komt de vu ilnism an t wee keer per week. Opgeruimd staat netje s. Opg eruimd? W at heet o p g e ru i m ~,.. I!'I d e vu ilnis wa g e ns wordt het h UISVUIl all een maar fijngemaakt. Daarna gaat het naar een soort opslagplaats. Er k unnen dan versc hillend e d ingen met het huisvu il worden gedaan. ze <2'r.\;;~p--:a, geld o ve r om sp ullen van de fa b riek te \.. kopen. De fa brie ken werd en ste eds ~~E~Iii~~ ~;~~~~ e~e~rro~:~ r i~~ ee~. k~:~: ~dfe<;'~ ç "''''~d en bi jelkaar e en hel eboel geld. M et dat geld ga an ze n ie uwe sp ull e n bede n ke n en m ak en. Je zie t dan ook da t er steeds weer iets n ieu w s t e koop Is: antekers. Pompelmoent je, al lerle i zo ut je s en de vele toet je s.._j e k u nt er vast ze lf no g een he leboel meer bedenk en. De fabrieken willen steeds m ee r verdie ne n. Dat doen ze d o o r zo g o edkoop mogelij k jam, pindakaas en büvcorbeeld sinaasappels ap te maken, en die vo o r ve el ge ld te verk o p en. Neem no u eens een potje aardbeie njam. Hierin zit te n maar heel we inig echte aa rd be ien. die zij n veel te d u ur. N e e h oor, in d e sc heik u nde Zij n ze tegen woord ig al zo ve r dat ze al er ter vruc h tensmaken na kun nen m aken. Ook m aken ze k leurstoff en en g eu rs to ff e n na. In o ns po t je aardbeienja m zit dus wat va n die kleur- en ge u rs to ffen, waa r door het lijkt al sof er echte aa rdbeien zij n geb ruikt. Nu i s dit potje jam m aar éé n van d e d ui zen d en voorb ee lden: ee n pakj e kippe so ep h e ef t n og nooit e en ki p q e zien: het aa rd beientoetje va n Mona m oet het zo nd er éé n enkele aardbei doen; in h et pa kje Croma voor d e lekk ere j us zitten ook all erl ei c h em isch e stoff en. en o ns brood is er ook niet be st aan toe. Ik stop maa r, an de rs wo rdt het zo ' n t riest verh aal. Het wordt g estort op een vuilsto rt p laa ts. In d e w ijd e o m g eving is d at goed te ruiken! Het kan verb ran d w ord e n in een vu ilve rbrand ings o ven. Die warmte ka n je weer geb ruiken om elektriciteit o p te we k k en. Z o k an he t huisvuil nuttig gebruikt word en, m aar er k o m en we l een hoop schadelijke stoffen i n d e lu cht. En niet al het afval ve rbrandt: glas en blik b li jven over.,., /. Hu isvuil w o rd t ook wel begraven in de grond, o f er w o rd en heu veltjes van gemaakt. Deze wo rden afgedekt met een laag aarde, waarop dan pa rkjes w o rd en aa ng e leg d. Je kan d u s o p je eig en hu isvuil vo etba llen! Voor deze m ethode is ve el ruimte nodig, en dat hebben we n ie t in Ne derland. Daarom wo rdt het maar weinig toegepast. Huisvuil wordt ook we l uitgestroo id op ee n groot ve ld. He t dient dan als voedselvoorbacteriën. Oo k nu b lijfter ie ts over: pikzwarte aarde, die men co mpost n o e m t. Compost is erg goed voorde p la nten, en wordt veel voor tuinen gebrui kt. Bacte riën ete n echte r geen glas, plastic en blikjes. He t blik haalt men er d an ook uit m et een ste r ke magneet. Pla sti c e n glas blijve n erin zitten. In de co m post zit dus ook plastic en g las, dat niet zogoed is voor de planten. Aan elke met hode kl even d us wel een paar bezwaren. En dan hebben we he t nog niet eens gehad o ver h et afva l dat de vuilnisman ni et meeneemt. zoals bijvoorbeeld autowrakken. Bij W illem in d e straat staat een o ude Fo rd. Elk e m iddag na schooltijd gaatwillem daar naar toe. Het stuur draait e ch t, en je k u nt le k k er hard tegen d e deuren trappe n. Maar het is eigen li jk geen f raai gezic ht in de straat. E n da n te bedenken dat erwel ho nd erdduizen d en (dat i s honderd maal duizend) van die wrakke n zijn. J e hebt vas t we l ee n s van d ie au tokerkhoven gezie n. De berg e n afval wo rden st eeds maar groter. Hoe kom t dal nou? De m ensen ku n ne n veel m eer kopen da n vroeger. W e zeggen ook we l dat de wel vaart groter is. Er w o rdt sneller ie ts w e g g e g o o id als het kapot i s, o f als m en e r o p u itg eke ken i s. Als je ba lpen leeg is, gooi je hem weg en koop je een nieuwe. To en d e opa va n W illem jo ng was, waren er geen balpennen. De mensen sc h re ve n toen met pen en Inkt ui t ee n potje. Er was toen d us minder afva1. Alles wordt tegenwoordig ve rpakt in doosjes, f lessen, potten, blikjes, enzo voorts. die na een keer gebruik o p de afva lhoop terechtkomen. Ste eds meer produkten worden verkoch t in zogenaamde wegwe rp verpakkingen. Denk maar eens aan kartonn etjes melk, bi erbl ik je s, plastic d raagta ssen. Die verp akkin g en w o rd en ook ste eds mooier en luxer. Al s ergens een mooi d o o sje o m h e enzit, kopen de m en sen het sne ller. Men zegt soms ook we l dat we in ee n wegwerpmaatschappij leven. Dat is so ms heel goed op straat te zien! Late n w e d e vers c hillen d e soorten afval ee n s o p een rijtj e zetten. Daara ch te r zetten we dan wa t voor stoffen er n o d ig zijn geweest om het te m ak en, ofte w el de grondstoffen: - blikjes verschillende metale n (ij7er. tin. aluminium) - plasti c aa rdolie - g las zand, zo ut - pa pi e r, ka rton hout, stro Voor elk d oosje, blikje. t asje, glazen potje en papieren zak d ie we weg' gooien m o et een n ie uw e gemaakt worden. Daar zijn dus steed s weer gro ndstoffen voor no d i g. En o m d at we zo veel weggooien, rake n die g ro ndstoffen snel o p. Dan is er nog iets belangrijks. Het kost een h oop in spanning (energ ie) om van bij vo orbeeld aa rdolie een plast ic ta sje te maken. Daar zijn veel m en se n en machine s voor n odig. Die ma c h ines ge b ru i ken elektr ische str o o m, olie en gas. Zodat o o k de olie en h et ga s snel oprak en. Olie e n ga s noemen w e ener' giebro nne n _Steenkool i s ook ee n belangrijke energiebron. Ho e kunnen we er voor zorgen d at onze grondstoffen en energieb ronnen ni et oprake n? Nou. we kunn nen bijvo o rb eeld proberen o m afval opnieuw te gebruiken. Blik kan gesmolten word en, er kan nieuw b lik van gemaakt wo rden. He tzelfde geldt voor g las. Van oud papier ka n weer n ie uw papier gemaakt worden. Di t papier wordt kringlooppa pier genoem d. Met plastic is ve rd er we inig te doen: he t is heel m o e il ij k o m plastic uit het huisvui l te ha le n, en om er dan weer nieuw plastic van te m aken. Het komt e r dus op neer dat ons afval u itgezoc ht en gesorteerd m o e t w ord en. vcrvolg bovenaan op pagina 7

7 vcrvelg vanpagina 6 We kunnen een han dje hel pen All e glazen fle ssen e n potte n zo nd er sta tiegeld ku nnen we in ee n speciale bak gooien. In so m m ige grote steden staa t al zo ' n g rote bak op straat. Z o' n bak heet o ok wel een g la sc o nta ine r. Papie r ku nne n we apart hou den. Ni et all ee n kra nte n, ma ar ook tijdschriften, recl am efo lde rs en papieren zak ken, Op de sch ool van W ill e m verz a m el e n ze o ud pa pie r, en va n de cpbren gst ga at d e sc ho o l een dag je ui t. Al s je ee n tu in he bt, kun j e all e g roen te atva t en ete ns resten o p een hoo p gooie n, sam en m et afval uit de tui n. AlsJe er we t aa rde o pgooit, kun j e zo je eigen co m post maken, W ill em heeft met zijn vade r e n moed er nog wat an de re t ip s bed acht. Moeder koopt wat meer verse g roenten en wat minder in b lik. En de melk ko opt ze in een fles. Als ze bood sc happen doet, neemt ze ee n grote tas mee. Dan he eft ze die pl ast ic tasj es niet no di g. Bij de groen tema n vraa gt ze of hi j de uien, de p rei en de wortelen in een kra nt wil inpakke n en niet in plasti c zakjes. Op de brieve nbu s hebben ze een sti c ker gepla kt waarop staat ' Gee n Rec lamedrukwerk'. Op de ou de ravond hebben ze voorg e steld om o p sc hool kr inglo o ppapierte gaa n g ebruiken. De o ud e was m ac hi ne g ing niet d e straat o p, m aar werd aa n een k nutsela ar ve rkocht. Moed er had ee n adverten ti e gezet. Willem heeft bel oof d no o it m eer iets op st raat te gooie n.? H el stukje dat je nu gaar lezen. geen een opdrach t die j ull ie o p school in de kl as kunnen uitvoe ren. Het is een soort toneelstukje. Hoc je het moet spelen en waar het over gaat zullen we nu uitleggen. W aar gaat het e ver? We zitten met een paar problemen in Neder 1'l11d. Oude wijken in degrote steden worden gesloopt. W aar moeten de bewoners van III die huizen uit die wijken blijven" Veel mensen wille n in de grote steden in hel westen van Nedertand w erken. W aar moeten zij gaan wonen? Steeds meer mensen die in de gro te steden wonen. willen huiten de stad gaan wonen. Waar? En hoc moelen ze naar hun werk? w aru ze willen wel graag in de steden blijven werken. In het toneelstukje dal wegaan spelen. gaan weproberen een oplossing te zoeken voor al deze problemen. O m aan de slag te kunnen g aa n, moe ten we eerst g rond In handen zien te kri jg en. Een reg ering kan g ro nd gewoo n o nteigene n. Dat wil zeg gen dat de mensen d ie e r wo nen ve rplicht zijn o m h un gr ond en huize n te ve rk open vo or een pr ij s di e de reg e rin g va ststelt. Als een g root bo uwbedrij f iets wil gaa n doen, da n moe ten ze zoveel geld aa n d e men sen geve n. dat ze vrij wi llig hun bo eltje verkope n. Zo als we he t hier hebben o pgescl'u ev en, ziet het er enemaal nog al eenvoud ig ui t. Maar in werk elij kheid gaa t he t vaak allemaal er g m oeilijk. Dat ko mt o md at me nsen vaak niet wille n verhui ze n, ook al k ri j ge n ze ee n mi ljo en guld en. Soms zijn er ook men sen d ie all e ma al st ukken la nd o pko pen e n dan prcberen o m dat heel duur aa n de reg er in g of aan and ere mensen te verk open. Om dat te doen, hebben ze alle rlei sli m m e trucj es bed acht. Mensen d ie zo we rken, noemen we ' spec ula nten'. In Am sterdam hebben we ook ee n voorbeeld ge zien van mense n d ie hun huizen uit moest en, o md at d ie gesloopt mo est en w orden vo or de aanleg van een me trc-nfo. Dat to en niet ied eree n het ermee eens w as, is w el gebleken! Er is ze lfs o p straat e n in d e hu izen gevochten tu ssen de po lit ie en d e bewoners van d ie hu izen. H oe gaan we het spelen? W ç gaan groepjes maken in de klas. - Een groepje speelt Je regering in Den Haag. - Een groepje speelt de mensen die de stad uit moeten (maar eigenlij k helemaal nie t willen). omdat de wij k waar ie wonen gcsjoe pt wordt, - Een groepje speelt de mensen die de stad uil willen. omdat ze buiten willen gaan wonen. - Een groepje speelt de mensen die nu nog ergens anders in Nederland wonen. maarin de randstad (zo noemen we West-Nederland ook weil willen gaan werken en wonen. - Een groepje speelt een paar boeren. die uil hun huis moeten. omdat op die plaals een.weg of een nieuwe stad moel komen. - Een groepje speelt een milieuclub. Zij verdedigen de natuurgebieden in W est Nederland. Zijn de groepjes gevormd:' D an volgt nu de opdracht. Bestemmingsplannen Teg enw oord ig is het meest al zo, d at als er e rge ns in ee n g ebie d iet s verart derd mo et wo rden, de regering of het gemeente bes tuur ee rst een zog e naamd bestemmingsplan maakt. Daar staa t dan pr ec ies In wat e n wanneer men iets ga at doen in zo ' n ge bi ed. De me nse n die daar wo nen, k unnen dan zeggen of ze het goed vind en dat er ie ts gaat ver ander en of ni et. J ammer ge noeg w o rdt er ec hter niet alt ij d zo goed geluisterd naa r wat de me nsen te ze g ge n hebben over hun eigen buurt of ge bi ed. Soms li j kt het wel of de reg eri ng of het ge meente best uur een beetj e doof is aan één oor. Wan t net als ied ereen hebben ze wel twee o ren. Met het e ne oor tuistere n ze naar de ingenieurs en de grote bo uwbedrijven e n m et het andere oor naa r de ge wone mensen. Maar o p de een of an dere manier ge be urt er er g vaak wat de ingenie urs willen en bijna noo it wat de men sen zelf wille n. Al leen als de gewone men sen erg hard roe pe n of een actiegroe p make n, da n wil er nog we l ee ns iets gebe ure n. Missch ien k un je in je ei ge n omgeving wel ee n voorbeeld vind en van plan nen d ie vera nde rd zij n, o mdat de me n se n het zo niet wilde n en ee n actie gi ngen vo eren. Verkeer Boven di t hoofdstu k staat oo k ' ruimteli j ke orde ning en verkeer'. No u d at zal dan w el iet s m et elkaar te maken heb be n, de nk ik. Op het land kaartj e hebben we wegen en ee n ni eu we stad geteken d. Om di e sta d te bou wen, m oest en we ee rst d e gron d in hand en zien te krijgen. Voo r een we g is d at nat uurlijk precies hetzelfde. En met dezelf d e mo eilijkhede n: bestemming spl an, ins praak, kopen. o nteig enen, e nzovoo rt. So ms Opd racht Op deze bladzijde zie je een landkaart van W est-nederland. Het is een zogenaamde bli nde kaan. Er slaat geenenkele plaats op aangegeven. Ga nu op de kaan de stedenalkmaar, Zaanstad. H aarlem. A msterdam. Utrecht. leiden. Gouda, Den H aag. Delft en Rotterdam tekenen. Gedaan...? Goed. dat was nog gewoon een stukje aardrij kskunde. Nu gaan we die steden met elkaar verbinden, dus wegen aanleggen. En om het een beetje moeil ijker te maken. gaan we straks ook nog ergens in West-Nederland een nieuwe stad bouwen. W at we aan het doen zijn. plannen maken voor een nieuwe stad. noemen we plano logie. M et andere woorde n kun je zeggen dat we de ruimte in W est-n ederland aan het ordegaa t de weg dan dwar s d oo r een moo i natuurgeb ied en dat is toc h wel zo nde. We hebben al zo we inig moo ie gebie den in Nederl an d over. Maar ook hier kunnen ac tie-g ro epe n er soms voor zo rgen dat d ie we g ergen s anders komt, of helemaal nie t wordt aa ngele gd. Sommig e mensen vi nde n d at j e zoveel mogelijk w eg en moet aan legge n, zo da t alle auto's overa l snel k unnen komen. J e ke nt d ie stickers e n ad verten ti es wel van ' Blij dat ik rij'. Andere men se n vin den juist dat e r al tev eel wegen en aut c's eün en d ie zeg gen: niet zo blij d atik rij, maar 'Fij n dat ik f iets'. All emaal hebben ze een be et Je gelij k. De a uto is best handig al s Je erg ens sne l heen wilt. Maar o mdat zoveel me ns en tegelijk met h un auto erge ns heen willen, krijg je overal ri je n auto's lfilps) e n da n is het niet me er zo hand ig. Eé n van de oplossingen is dan : meer en bred er e we gen. Maar dat kos t o ntzettend ve el geld en ruimte. Een andere oploss ing is dat meer men se n gaan f iet sen o f met de t re in of de bu s reizen. Dat is so ms veel goedkoper e n het ko st ook m inder ru Imte. Het pro bl eem is alleen da t ve el m ense n vaak erg ve r m oeten reize n om bi j de fabri ek of het kantoor te komen waar ze werk en. En he t bo s of het stra nd is ook niet alti jd naast de deur. nen zij n. D aarom staat er boven dit stukje ook 'r uimtelijke ordening', De opdracht is nu dal elk groepje op de kaart een nieuwe stad tekent. Denk eerst goed na en overleg waarom je hem ergens wel of niet zult zenen. Denkje er ank bij na welke groep mensen je speelt? Jull ie hebben namelij k allemaal vcrschil lende belangen en verlangens! A ls je allemaal een oplossing hebt beda cht. gaan alle groepjes samen overleggen...elke oplossing de beste is. Ik denk da lj ullie misschien wel een comhinatie moeten maken van de verschillende oplossinge n. Elk groepje 7.a1 wel een t>celjc 1>telijk hebben. Z o gaat d at nu eenmaal. D e oplos sin g M isschien vinden j ull ie het leuk omje eindoplossing naar de Kinder-M ilieu-k rant op te sturen. Wij zouden het erg leuk vinden om Ie horen hoejullie over deze problemen hebben nagedacht. O ns adres staat op de eerste bladzijde van dele krant. Alsje...il t welen hoehet inde werkelij kheid allemaal toegaat als er zulke plannen worden gemaakt als wij net hebben gedaan. dan kun je hel stukje in het kadertje nog lezen. D al is echt iets voor de snuffelaars onder julli e. Nu komen we dan we er ter ug bij het begi n: de ru im t eli jke orde n ing. Als we no u steeds goede plan ne n had den gemaakt. dan hoefden d e m ens en helemaal niet zover naar h un werk te rijden. Dan hadden we ervoor gezorg d dat wonen en werken vlak b ij elkaar ge weest wa re n. En als ie dereen vlak bij zijn werk kon wo nen. dan zo ud en er ook niet zoveel auto's en weg en nod ig zij n. Maa r j a. zo is he t du s nog nie t. Vo orlopig zu llen we dus nog we l even met he t probleem bli jven artten. Wel kunne n we er met z' n all en voor zorge n dat de pr oblem e n niet nog groterwor d en. Goed e plannen maken du s, ende ge won e me nse n mee lat en beslissen over hu n eigen omgeving. Zo rgen voor goede tre tn- e n busverb in di ngen (en goed koop). zo da t we de auto ee ns wa t vake r thu is ku nnen late n. Zorgen da t wo nen e n werken niet te ve r ui t elkaar ko m en te liggen. Dus alleen mensen naar Almer e st ure n, als ze daar ook werk kunn en vinde n. Ervoo r zorgen dat het ve ili g is o m te fietsen in d e stad. Sm all e straatjes, waa r ook nog kinderen willen spe le n, autovrij meken. Kortom goed plann en en de ruimte zo goed mogelij k o rdene n, e n als je de kans he bt : praat mee over je eigen o mg evi ng. Laat de besliss ing nie t aa n andere n over. Doe als I'egroot bent i n he teent. wat we in de k as als spe lletje he bben gedaan.

8 D il verhaa l gaal dus over teken ingen. J ullie hebben zelf vast wel een tekening waarop cenjongen ofeen meisje staar. N iet ce n tekening die je maakte reen je kwaad op je buurma n in de klas was. M aar ce n mooi e. Een tje waarbij je dach t:.go h. ik wou dat ikdaar stond" Hoc zagdie er toen uil? Stond je in cen tuin? of in een huis? op een heel enge of ju ist heel mooie plek? 't Is jammer. maar ik kan hem niet zien. Ik kan wel vertellen over een van mijn tekeningen: Ik tekende ee n meisje in cc n tuin. met een grote hoorn. een paar bloe men. paddestoelen en vlakbij die tuineen weiland met paarden. Een sloo t tussen de weilanden in en daarachte r de horizon. Vogels in de luch t. een paa r wolken en een grote zon. Zien j ullie 'm oo k? Som mige d ingen kun je niet zel f ma ken H e t gekke is alsj e ee n teken ing ma akt, is h ij ied ere keer heel anders. T oc h staan er eigen lij k a ltijd d ez elfde d inge n op. D e e ne kee r mooi. de ande re kee r s tom o f o ud e r wets. Maar altijd dezelfde dinge n. Je maakt een bodem, de lucht. het licht of de zon. pla nte n e n dieren o f mensen. H eb je d a a r we l eens aan gedacht? A llem aal dingen die jij of ikniet zelfkunnenmaken. We kunnen op z'n hoogst een handje hel pe n door planten water a fmest te geven.l ucht en licht zijn cr gewoon. D e bod em e n al die groeien de plante n en bloe men krijge n we e ige nlij k gratis. Voor niets. Laten wc een s na ar onze tekening terug ga an. Op mij n tekening sto nd ee n me isje in ee n tuin. bij een huis. en in dat hu is ligt vloerbedekking. er staa n meubels en ser vies en eten en nog veel meer dingen. Op jo uw tekeni ng sta at misschien wel een jo ngen in punkkleren. met veiligheidsspelde n en grammofoonplat e n. Dal soort d ingen opjouw én mij n tekening kun nen de me nse n wé l maken. T a felsen platenen b rood, M aa r waar komt het hout voor een tafel of het me e l voor ee n brood weer va ndaan? J uist dat gro e it in d e na tu ur. En he t pla st ic van jouw balpen wordt van aardo lie gemaakt. dat uit d e gro nd o pgepompt wordt. Nu zitten we dus wee r midden in de natuur. T ijd vo o r d e vo lgende vra a g: Al s jouw balpen leeg is, dan gooi je hem we g. A ls jo uw moede r de ta fe l ou de rwe ts vindt. dan zet ze hem bij de vuilnis bak. W aar komen ze d an weer te rec ht? H è, het wo rdt eentonig. op de vuilnisbelt en dus weer in de natuur. In de vuilverbrondings Ol'ell word t he t me es te vuil verb rand. D e rook daarvan ko mt in de lucht. Va n d e an - dcre re sten pro be ren ze weer aarde te ma ken. Glas e n b lik e n pla stic kunnen wel prob le m en o ple veren,...-am d ie verb rande n niet altijd gemakke lij k. En wat moetje daar da n mee? In hel wat e r gooien" M aa r daar wordt d rinkwater van ge ma akt. Begraven'.' N ee, je komt het alt ijd wee r legen. Net zoals de middeltjes die je vader op de planten spu it tegen lu izen. D e m ees te daarvan z ijn e rg giftig. Z e helpen goe d teg en de luizen, maar ook tegen de lieveheersbeestjes d ie d e lu izen opeten en ook tegen d e Oe te ke ning is va n Ha ns de Ha a n uit Nes a a n de Amst e l. vogels die de ncvchccrsoc csüesweer ope ten. Du s da n kunnen ook de vegels er dood van gaan. In de natuur heeft al les me i alle s te maken. Je zou kun nen zeggen dat d e na tuu r een k,.inj:!oop is. Dat het ene steeds weer voor het andere gebruikt wordt. Besl uit W aa rom hebben we trouwensop onze tekening geen vuilve rbra nde r of een fabriek gelet'! Nou. dan zouden wc er me tee n grote roo kwolken l1ij kunne n tekene n en aan sta nk moeten denken. Wc mak en we l een tekenin g van e en or twee au to's. Daar kunj e lekker mee racen of naar an dere la nd e n gaan. Maar een straat helemaa l vol met la wa a ierige a uto's teke ne n we we er niet. Dat is niet leu k. want door de uitlaatgassen kun je niergoed ademhalen. W a l zou je du s kun nen zeggen'! Al s je een goe d e b UÎ hebt. tekeuje iets datje mooi vindt en meestal zij n d a t meteen dingen d ie je nodig heblom te leven: - frisse lucht. - d e aarde. d e bodem. - schoon wate r. ~ planten e n d ieren. du s oo k voedsel. Die vormen samen jouw omgeving. jo uw milieu, Zondertlit mili eu hebbe n a lle an de re d ingen: goede platen. mooie kle ren. diploma 's en geld geen zin. D at hebbe n we alleen omdat die natuur e r is. Zoals je d at vaak geno eg te kent, maar jammergenoeg niet altijd mee r ziet. Voora l n iet als je o p driehoog in de stad woont. De boeken die hiero nder staa n zijn te vinden in Amsterdamse bibtietheken (en waarsc hijnlijk ook in andere). Alsje er een wilt lenen.dan zoek je het nummer achter het boek op. Alsje dat weet kun je het gemak kelijker opzoeken. Die nummers (de signatuur) lijn de nummer s van de bibliotheken De lijst is voor jullie gemaakt door het Inlichtingencentrum Schoolbibliotheken. Keil ersgracht 444, Amsterdam. Boekjes waarvan het nummer met c ijfers beginnen zijn informatieve boekjes. Boekjes waarvan het nummer met letters begint zijn verhalen. De boekjes zijn gesch ikt voor leerlingen van de bovenbouw van de basissc hool. Tijdschri ften: Informatie-reeks. no.ê-oos kostbaar drinkwater. no.62 Hoogo \'cns. no.j't-boren in de Noordzee. no. 106 D e vervuiling van het water. nc.lll-waarom fabrieken? no De benzinemotor. no. I27-Geluidshinder. no.s-elektricheirscen trale. no. 133 Luchtverontr einiging. nc.ljê-oûe tenkers. no. 17S Atoomenergie. oo e Nederlandse zeevisserij. ~~ ~l~~.e~\. v. ~ ~~~f. '-hlti en d. Eikenman. ~i,fta~~ 3r Ikal. G. Hel quiz botk over enerli e. 6H -Bea l Bcnncma. H_A 1\1 ilioubool<jf.llel. 1\14.6 llfn-1 Bennema. ij, A Boerderij. De. anlwoord op vrag. n. 6.1 I Roc-2 Buuhuys. M. De i rate Vint. blbou 42 Bruincman. J. Wal df knutwllgfn Thuf"ald n rtotden. blllrui-40 Ca'e~'. 0 Modern. vliel!'uiien. 659,6 Car 1 Ca.ey. D. D. rakt.. esv.e.ce-t Dros.l. Al1ijd, rijs. blomi ) /) El1fnS. S. H. K. rn. nergie. 644-EIH Ellens. S. H Europa.n lijn mlli.u. 6l4,6 Eur 1 Gree. A Energit. 644 G... 1 h rad. F. P Ruiml.... ar'. 6S 9. ~ - I,, -1 Klein"old. J. Op.nbaa r,. n o. r. J7S Klc 1 Klomp. M. G. A Zuinig.ijn m n....; Kk>- 1 langc\'fld. W Df veevuil.r b.laa il lan-1 lek. B v. d H mili.ubo.l<j.. 614,6 Là 1 liill". J. \'. en W. Kielieh W. s.ink.n cr in, dccl I IhI l " 11 Krul. W. F_J M. M i l1f uhy g i~n. in Ned. rland Kl'\l-1 Krul. W. F_ J_M Lucht, waler.n grond. Mol {'2-Luch-2 Moe.en!>" ul. P Mens en milieu. 6IJ :'>loe 1 Muller. J Oe bulldo..r sehuifl... rd.r. _\0.1-:'>tue-1 Muller. J In he. spoor, an d. drall int..\0.\ \ tu. 2 Paeini. A S.O.S. Plan.el aarde in I.uar. 6IJ_h, Pac-1 Pende... 1'01 De "'''''ullers. bi PenJ J I Philippe. J. De gesehied. ni, un de st... kool. 677 Phi 2 POOf\\ tifl. R Te hooi. n t. gru. flj 1-1',...I room liel. R Vo'Sen hebbe.. holen. 5'11\ 1'00, 1 POlhof. 11. Op d. boerderij. fi.t.l PnH P<'lhor. H Rivie.en "<' " hun. ig.n " \I)'-Pm 1 POIhof. H Vuil ",al. r.n vieze luchl. bij,b P,.. 1 Prcu_sle., O Flori. de volrlv...chrikk. r..<.i_ Pre oh Preussler. O Sch. pen HOe&. r.n nu. I>S8,I\-Sehe-1 Schmidl. A, M. G Pluk u n d. p. li.n... f'li S, 51 Si<.l<.llc. W. D Oyer olicen oliewinning. 1\77 Sid-1 Spra~u. decamp. I.. Ma.h in...n molor.... {'SO Spr-1 i: :~Cu~..rj ~ ~dnsi ~'~,~ ~ K~~~:~.bew u s I I..f n. :1 1 i ~~i~'r I T(>I'. W. De je"ldnalu..rwachl. S70.3-Tol'-1 Top. W. Wij.n h. 1milieu. 61~,6 T " p 1 Robin"" n. M O. r. ddingsbrigad. u u de Hcart.. l>1.rnhm.\j (VC.. lul'.in!.)klein' cld. J Op.nbaar '."Ofr. J'S -Kle-I (Vc.. lu) <inf.jklein' eld. J Vult.. al. '..hoon wal.r. Mol Vui-I (Ver>luY1inr.1 Klein' cld. J. Vuil. 6l ~ Vui a Vreugdenhi!. 0 Na'..urbeh..r:. d rmoord of.dtb.h oud. 1'oI4.fI Vrc-l vreede. M, d. Ro.ond. : al. morg. nd. auloe.n szou. u d" ijnen. {, l ~ - Vrc 1 Wili.m. J. GrOOt Rijnb... k. 911 S. ~ Wi11-1 algen aroombom aroomcenlfafe ol ~e ffl c e fl r / al e aroomenelgie Ol ke.nenergie autoke rkhof bacre.;en beslemmingsplan biorn(/vsr.je biologische landbo uw composr energ'.e en9rglebronnen Insecllciden kassen kr'ngloop krmgioopp8pfer ku nsl mest luc"rvefonrfelmgmo milieu mll,euc!ub peulvruchte n planologie radio aclleve srof/en fel ormzake n vullmsbel/ vvifverbrandlflgsoven w a r e 'z u f v e " n g sm s r a l l.i~ r l wegwelfj maatscllapp1 zonnecel zonne paneel e willerdiertjes die hee lveel zuursto lgebruiken bom die heel veel kracht en warmte alg een centrale die energie levert met atoo m als brandstol energie die uit aloom wordt opgewekt plaats waar ka.,otte auto's op een grote hoop worde n geg OOId hete kleine diertjes.sommige soort en kunnen ziektes veroorzaken plandat een 'jiemeente ol regering maaktvoor de toekomsl.ge bestemm ing van een stuk van Nederla nd stolle n waar Inse cten en onkruid mee worden gedood zo sn,,1en zo goedkoop mogelijk dle<en lokken biologische lallernar,evejwmilefs winkels waar men onbespoten groentes en voedsel zonder kleu<stollen en eonserve ringsmlddele n verkoopt landbo uw waa rbij men gee n kunstmest en geen bestrijdingsmiddelen ge bruikt resten van dode planten die als natuurlijke mes t worde n gebruikt krad 't die nodig is om dingen te laten bewegen grond Slollen wailruit men energie kan opwekken [aardolie. steenkool, aa rdga s, e nzovoorts) stolle n inwilsmiddelenwaardo orde was mooi wit wordt grote bak waarin je glas dat geen staliegeld ~;~~t' ~an~ :~ ~~~ 0~~ ~1:~: ~ ~~ ~a~ ~~~d~~ gemaakt stoflen waarmee Inseeten worde n Iledood glazen gebouwen waarin liet warm ISzodat er bijvoorbeeld ook Inde wintertomaten kunnen groe ien ~,J~~~n :j~no!~r~~~ k~~: ~nr v~~~~ at~~"gkg; ~ ~ plaats waar ze vandaan kwamen papier dat gemaakt Is van oud papier mes t die niet eoee ee natuur maar in lab rieken wordt gema akt de luc ht Is vuil gew orde n door rook, ga ssen en stol ~re r~ \~ g,"~~tj~"o~ ;r:'::~~j~rl~r~o~~'m~~~~~ is ge maa kt een groep mense n die liet milieu gezond probeert te houden :~ : r ~~:~fsn:~ a ~ j~ ~~ ~~ ~ ' ~ ~~\the~u';iez,, :rsoj~ ee n nie uwe stad ol weg wil bouwen alvalsto llen uit ee n atoomcentrale die onzichtbare stralen uitze nden winkelswaar ze voedsel l onder kleu rslolle n en co nserverings middelen verkopen man ier van verdelen vande ruimte om je hee n, dus stede n. wege n, kanalen. weiden en zovoort plaa ts waar vuilnis ges tort wordt plaals Wilar VUIlnISwordt verbrand machine die vuilwater weer schoon kan maken ee n ander woord voorde manie r waa/op wij leven, we kopen van ene e e n als we het niet meer nodig he bben ga"t het In de vuilnisbak meel dat overb1ijlt als Ie bij het zeve n na hel malen de sc hilletjes van de graankorrels {de ze mele n) e ruit haalt een apparaatje dat elect/ielleit opwekt als de lon erop sch ijnt ee n soort verwarmings radiator,die warm wordt als de zon erop schijnt, d.e warmte kan ie ge b,u iken om je huis mee te verwa rme n