Sectorscoop Ondernemen in de Detailhandel 1999

Transcriptie

1 Sectorscoop Ondernemen in de Detailhandel 1999 d rs. R.A. Gerritsen d rs. I.J.T. Re i j m e r d rs. W. V.M. van Rijt-Ve l t m a n Z o e t e r m e e r, december 1998

2 ISBN: Prijs: ƒ 75,- Bestelnummer: A981 3 EIM is een onde r z o e k s b u reau met 150 prof e s s io na l s. EIM verschaft beleid s- ge r ic hte en pra k t i j kge r ic hte info r ma t ie van socia a l - e c o no m i s c he aard voor en over alle sectoren van het bedrijfsleven en voor beleid s i ns t a nt ie s. EIM is ge v e s t igd in Zo e t e r me e r. Behalve op Ne de r l a nd ric ht EIM zich ook op de E u ropese econo m ie en op ande re cont i ne nten. Voor meer info r ma t ie over EIM en wat EIM voor u kan beteke nen, kunt u contact met ons opne me n. Adre s : Italiëlaan 33 Po s t a dre s : Postbus AA Zo e t e r me e r t e l e fo o n : t e l e fa x : We b s i t e : w w w. e i m. n l Dit onderzoek is gefinancierd door het Ministerie van Economische Zake n De ve ra n t wo o rdelijkheid voor de inhoud berust bij EIM. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of onders t e u n i n g in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wo rdt ve r m e l d. Vermenigvuldiging en/of openbaarmaking in we l ke vorm ook, alsmede opslag in een re t r i eval system, is uitsluitend toegestaan na s c h r i f t e l i j ke toestemming van EIM. EIM aanva a rdt geen aanspra kelijkheid voor drukfouten en/of andere o n vo l ko m e n h e d e n. The responsibility for the contents of this report lies with EIM. Quoting of numbers and/or texts as an explanation or support in p a p e rs, essays and books is permitted only when the source is clearly m e n t i o n e d. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of EIM. EIM does not accept responsibility for printing erro rs and/or other i m p e r f e c t i o n s.

3 I n h o u d 1 I n l e i d i n g A f b a kening van de detailhandel Plaats van de detailhandel in de nationale economie Structuur van de detailhandel en de bra n c h e c l u s t e rs in Ondernemingen en ve s t i g i n g e n We r kg e l e g e n h e i d O m z e t B r u t ow i n s t Ko s t e n s t r u c t u u r P ro d u c t i v i t e i t C o m m e rciële samenwe r k i n g Trends en prognoses voor 1998 en Tre n d s P rognose voor 1998 en De detailhandel in de Europese Unie D e t a i l h a n d e l s b e s t e d i n g e n Fra n c h i s i n g W i n ke l d i c h t h e i d Aantal we r k n e m e rs S c h a a l g rootte en -tre n d s I n l e i d i n g Wat wo rdt onder schaalgrootte ve rs t a a n? S t i m u l e rende factoren van gro o t s c h a l i g h e i d S t i m u l e rende factoren van kleinschaligheid Trends die de schaalgrootte beïnvloeden De twee gezichten van schaaltre n d s S c h a a l t rends en -vo o rdelen in de detailhandel C o n c l u s i e s B i j l a g e n I Indeling detailhandel in clusters I I O n t w i k keling van de we r kg e l e g e n h e i d I I I G e g evens op bra n c h e n i ve a u I V Definities van gehanteerde begrippen

4

5 Ondernemen in de Detailhandel I n l e i d i n g De sectorale rapportage Ondernemen in de Detailhandel 1999 schetst een actueel beeld van de detailhandel in Nederland. Natuurlijk is het niet mogelijk om in één rapport alle facetten hiervan te belichten. De sectorscoop spitst zich dan ook toe op een aantal centrale onderwe r p e n. Dit rapport bouwt onder meer voort op de informatie die eerder dit jaar is gepubliceerd in de EIM-rapporten Kleinschalig Ondernemen 1998 en Ondernemen in 1999, en geeft daar voor de detailhandel een s e c t o rale ve rdieping aan. In de publicatie Kleinschalig Ondernemen 1998 wo rdt een beeld gegeven van de economische ontwikkeling in het particuliere bedrijfsleven, ve rdeeld naar grootteklassen, tegen de a c h t e rg rond van de macro-economische ontwikkeling die het C e n t raal Planbureau heeft gepubliceerd in het Centraal Economisch Plan De relatie tussen de dive rse publicaties is in figuur 1 we e r- g e g even (voor 1998). In de detailhandel kunnen ve rschillende ve r ko o p vormen onders c h e i- den wo rden, wa a r van de winkel er slechts één is. Hoofdstuk 2 gaat in op deze ve rscheidenheid en geeft de hoofdke n m e r ken van de sector we e r. In hoofdstuk 3 komt de plaats van de detailhandel in de nationale economie aan bod. In hoofdstuk 4 wo rdt ingegaan op de structuur van de detailhandel. Geschetst wo rdt wat de bijdrage is van de ve rschillende bra n c h e- c l u s t e rs in termen van we r kgelegenheid, afzet en kosten. Ve r vo l g e n s wo rdt in hoofdstuk 5 een schets gegeven van de ve r wachte ontwikkelingen en trends binnen de detailhandel ambacht op de korte term i j n. In hoofdstuk 6 wo rdt onder de titel De detailhandel in de Euro p e s e Unie, ingegaan op de internationale ve rgelijking van de detailhandel. Ten slotte handelt hoofdstuk 7 over de betekenis van schaaleffecten in de detailhandel. De bijlagen bevatten een indeling van de detailhandel in vijf bra n- c h e c l u s t e rs, een overzicht van enkele ke r n g e g evens op bra n c h e - n i veau, een overzicht van de we r kgelegenheid in de detailhandel en een lijst van gehanteerde begrippen. 5

6 I n l e i d i n g f iguur 1 p u b l ic a t ie s c he ma ra m i nge n M K B - n i v e a u v o o r j a a r s r a m i n g e n M K B - n i v e a u n a j a a r s r a m i n g e n M K B - n i v e a u n i e u w j a a r s r a m i n g e n K l e i ns c h a l ig Onde r ne me n O nde r ne men in N ieuwe inzic hten voor s e c t o r n i v e a u S e c t o r s c o p e n n a j a a r s r a m i n g e n i ndu s t r ie de t a i l h a nde l g ro o t h a nde l d ie ns t e n a m b a c ht 6

7 Ondernemen in de Detailhandel A f b a kening van de detailhand e l Detailhandel is de vorm van distribuerende handel die de afstand tussen enerzijds de producent van consumptiegoederen en anderzijds de consument ove r b r u g t 1. Deze ove rd racht vindt gro t e n d e e l s plaats via institutionele aanbieders. Institutionele detailhandel Gevestigde detailhandel De institutionele detailhandel bestaat uit de gevestigde detailhandel, de ambulante handel en de postord e r b e d r i j ven. In 1997 bedroeg de totale omzet in goederen en diensten via de institutionele detailhandel ƒ 123 miljard, exclusief BT W. De gevestigde detailhandel neemt zo n 93% van de institutionele detailhandelsomzet voor zijn re ke n i n g. In deze sectorscoop staat de gevestigde detailhandel i.e. de ve r ko o p via winkels centra a l. Ambulante handel De ambulante handel telt circa ondernemingen (ko o p l i e d e n op wa renmarkten, solitaire standplaatsen, braderieën, ve n t e rs of w i j k r i j d e rs en parlev i n ke rs). Het marktaandeel van de ambulante handel wo rdt geschat op 5,5% van de institutionele detailhandelso m z e t. Ruim de helft van de omzet in de ambulante handel wo rdt behaald met de ve r koop van dagelijkse artikelen (aardappelen, groenten en fruit 23%, overig food 22% en bloemen en planten 9%). Daarnaast wo rdt eenvijfde behaald met de ve r koop van textiel (kleding 10% en overige textiel 11%) en een kwart met de ve r koop van allerlei andere artike l e n 2. De kooplieden op de wa renmarkten nemen ongeveer 80% van de bedrijvigheid voor hun re kening en de overige handelaren 20 %. De ambulante handel is goed voor 10% van het totale aantal arbeidsplaatsen in de detailhandel. Er we r ken ongeveer mensen in 1 Van der Ster & van Wissen, H B D, De ambulante handel in Nederland: van alle markten thuis, Den Haag,

8 A f b a kening van de detailhandel de ambulante handel, wa a r van 60% ondernemers en meewe r ke n d e gezinsleden en 40% we r k n e m e rs in loondienst. Po s t o rd e r b e d r i j v e n Ke n m e r kend voor de postord e r b e d r i j ven is, dat zij de consument p roducten aanbieden die via een catalogus, adve r t e n t i e s, direct mail, telefoon, cd-rom of Internet op afstand besteld kunnen wo rden. Met deze ve r koop re a l i s e ren zij ongeveer 1,5% van de institutionele d e t a i l h a n d e l s o m z e t. Er zijn 350 gere g i s t re e rde postord e r b e d r i j ven in ons land. Deze kunnen in drie categorieën ve rdeeld wo rden, namelijk de algemene posto rd e r b e d r i j ven (kleding, meubelen, wit- en bruingoed), gespecialis e e rde postord e r b e d r i j ven (cosmetica, boeken en cd s) en direct writ e rs (diensten zoals ve r z e keringen en va ka n t i e s ). O verige detailhandel Naast de drie genoemde detailhandelsvormen zijn er in de pra k t i j k ook ondernemingen uit de andere sectoren van het bedrijfsleve n ( i n d u s t r i e, landbouw en groothandel), die re c h t s t reeks aan de consument goederen en diensten leve re n. De vormen waarin derg e l i j ke aanbieders hun goederen aan de man b rengen, zijn onder andere de zogenaamde vliegende winkels en de p e rs o o n l i j ke ve r koop wa a ronder partyve r koop en multilevel- en netwe r k m a r ke t i n g. Vliegende winkels Vliegende winkels is de verzamelnaam voor incidentele ve r ko p e n van grote partijen artikelen in sportzalen, lege winkelpanden en h o recagelegenheden, die vaak onder het mom van fabrieks- of faill i s s e m e n t s u i t ve r koop onder de aandacht van de consument gebra c h t wo rden. Het gaat dikwijls om pro d u c t g roepen zoals meubelen, tapijten, kleding en rijwielen. Zij hebben als kanaal een aandeel va n o n g eveer 0,16 procent in de detailhandelsbestedingen 1. Pa r t y v e r k o o p Met partyve r koop wo rdt bedoeld de ve r koop van goederen door middel van het org a n i s e ren van avonden en demonstraties bij de consument thuis. Naar schatting wo rdt hiermee zo n ƒ 200 miljoen omgezet. Producten die op deze manier ve r kocht wo rden zijn onder andere huishoudelijke artikelen, schoonmaakmiddelen, cosmetica, speelgoed, lingerie en wo o n d e c o ra t i e s. 1 HBD, Een rem op vliegende winke l s?, Den Haag,

9 A f b a kening van de detailhandel tabel 1 v e rde l i ng van de de t a i l h a ndelsomzet, 1997 o ms c h r i j v i ng p e rc e nt a ge i ns t i t u t io nele de t a i l h a nde l 92, 0 waarvan: ge v e s t igde de t a i l h a nde l 86, 0 a m b u l a nte hande l 5, 0 p o s t o rde r 1, 0 o v e r ig 8, 0 waarvan: a nde re sectoren in het partic u l ie re bedr i j f s l e v e n 6, 5 p e r s o o n l i j ke verko o p 0, 5 o v e r ige ka nalen waaro nder vlie ge nde verko o p 1, 0 totale de t a i l h a nde l s o m z e t 100, 0 B ron: Raming EIM, C o n s u m p t i eve bestedingen In 1997 heeft de consument ƒ 137 miljard uitgegeven aan goedere n in de institutionele detailhandel. Hiervan we rd ƒ 126 miljard in de g evestigde detailhandel (winkels) besteed. Behalve goederen we rd e n ook diensten in de winkels afgenomen, waarmee een bedrag va n ƒ 4,6 miljoen is gemoeid. In totaal heeft de Nederlandse consument dus ƒ 130,5 miljard besteed in de winkels (zie tabel 2). 9

10 A f b a kening van de detailhandel tabel 2 c o ns u m p t ieve bestedingen van ge z i ns hu i s ho ud i ngen in miljoenen gulde ns (1990 en ) in winkels (1997) mln. gld. % mln. gld. % mln. gld. % 1. totaal goedere n , , , 5 w a a r v a n : v o e d i ngs- en ge no t m idde l e n , , , 6 du u r z a me cons u m p t ie go e de re n , , , 6 o v e r ige cons u m p t ie go e de re n * , , , 3 2. diensten , , , 5 3. binnenlandse consumptie (1+2) , , , 0 4. consumptie bu i t e n l a n d e rs in Nederland , 3 5. consumptie Nederlanders in bu i t e n l a n d , 8 6. particuliere consumptie (3+5-4) , , 0 c o ns u m p t ie bij institut. de t a i l h a nde l , 6 w. v. c o ns u m p t ie bij ge v e s t igde de t a i l h a nde l , 2 c o ns u m p t ie bij ambul. handel & postord , 4 ge m idde l de bevolking (x 1.000) ge m iddeld aantal hu i s ho ude ns (x 1.000) * Tot de rubriek overige go e de ren is een deel van de CBS-groep overige go e de ren en die nsten ge re ke nd. Het gaat bij overige go e de ren met na me om de volge nde artike l g roepen: boeken, kra nten en tijdschriften, papie r w a re n, c o s me t i s c he pro ducten, was- en re i n ig i ng s m iddelen, ge nees- en verbandm iddelen, bloemen en planten, verf en b e h a ng, benzine, diesel/lpg en go e de ren n.e. g. B ro n :B e w e r k i ng EIM (Bestedingen & Ma r k t a a nde l e n - v e r s ie A, 1997) op basis van CBS (Na t io nale Reke n i ngen) en CPB. B ra n c h e c l u s t e rs De detailhandel telt circa dertig bra n c h e s. Binnen een branche is s p ra ke van min of meer homogene assortimenten en ve r ko o p m e t h o- den. Op basis van de aard van de goederen en het aanko o p g e d ra g van de consument zijn de branches in vijf clusters in te delen: 1. food (w.o. supermarkten, brood- en banke t z a ken, agf-zake n ) 2. mode (w.o. bovenkleding, schoenen, overige modeartike l e n ) 3. duurzaam wonen (w.o. meubelen, elektrotechnische artike l e n ) 4. duurzaam dagelijks (w.o. dro g i s t e r i j a r t i kelen, bloemen) 5. duurzaam overig (w.o. boeken, babya r t i kelen, tweedehands goed e re n ). Het cluster duurzaam overig is een re s t c a t e g o r i e. Branches die niet onder één van de andere vier bra n c h e c l u s t e rs vallen, bevinden zich in dit cluster. De exacte ve rdeling van de branches over de vijf clust e rs is te vinden in bijlage I. 1 0

11 Ondernemen in de Detailhandel Plaats van de detailhandel in de nationale economie Tabel 3 geeft de positie weer die de detailhandel inneemt temidden van de andere sectoren van het Nederlandse bedrijfsleven. Die positie is gemeten aan de hand van het aantal ondernemingen, het a r b e i d s vo l u m e, de afzet, de export en de toegevoegde wa a rde (de a r b e i d s p ro d u c t i v i t e i t ). tabel 3 de de t a i l h a ndel in verge l i j k i ng met ande re sectoren, 1997 bruto a r b e id s - o nde r - a r b e id s - t o e ge v o e gde p ro duc - ne m i nge n v o l u me a f z e t w a a rde ex p o r t t i v i t e i t a a nt a l x x ƒ mln. x ƒ mln. x ƒ mln. x ƒ p a r t ic u l ier bedr i j f s l e v e n , w a a r b i n n e n : de t a i l h a nde l , i ndu s t r ie , b o u w , g ro o t h a nde l , c o m me rciële die ns t e n , B ron: CBS, ra m i ng en bewerking EIM. Detailhandel: veel kleinschalige en arbeidsintensieve ondernem i n g e n De detailhandel is qua aantal ondernemingen de op één na de gro o t- ste sector van het Nederlandse bedrijfsleven. Hij neemt 20% van het totale aantal ondernemingen voor zijn re kening. De commerc i ë l e d i e n s t verlening is de grootste sector met een aandeel van 35%. De ondernemingen in de detailhandel zijn relatief kleinschalig. Dit blijkt uit het feit dat de detailhandel in het totale arbeidsvolume een aandeel heeft van slechts 12%. Dat komt neer op bijna a r b e i d s j a re n. De bijdrage van de detailhandel in de totale afzet is echter nog gering e r, namelijk 5% (= ƒ 2,5 miljard). Hieruit is af te leiden dat de detailhandel een relatief arbeidsintensieve bedrijvigheid is. De bruto t o e g evoegde wa a rde bedraagt ƒ 27 miljard en is de laagste van alle s e c t o ren. Ook de arbeidsproductiviteit is in de detailhandel het 1 1

12 Plaats van de detailhandel in de nationale economie laagst. Wat deze laatste twee kengetallen betreft komt de detailhandel nog het dichtst in de buurt van de bouws e c t o r. De industrie en c o m m e rciële dienstverlening scoren hier het hoogst. Tabel 4 laat de ve rdeling van het aantal ondernemingen naar gro o t- teklasse zien voor de sectoren detailhandel, groothandel en industrie. tabel 4 a a ntal actieve onde r ne m i ngen per grootteklasse en per sector in 1997 totaal p a r t ic u l ier de t a i l h a nde l g ro o t h a nde l i ndu s t r ie b e dr i j f s l e v e n k l e i n b e dr i j f m idde n b e dr i j f g ro o t b e dr i j f * t o t a a l * Dit aantal wijkt af van dat in voorg a a nde jaren omdat er een vera nde r i ng in de de f i n i t ie heeft plaatsge v o nde n. B ron: EIM, ERBO/KVV, bewerking EIM. G ro o t w i n kelbedrijf in de detailhandel: klein in aantal, groot in t o e g evoegde wa a rd e Van de bijna ondernemingen in de detailhandel behoort 96% tot het kleinbedrijf. Voor het totale particuliere bedrijfsleven is dat 89%. Opvallender is echter dat de detailhandel nauwelijks gro o t b e- d r i j f 1 kent. Nog geen 0,5% van het totale aantal ondernemingen (= 200) is van dit ka l i b e r. Het gro o t w i n kelbedrijf levert overigens wel een grote bijdrage aan de bruto toegevoegde wa a rde van de detailhandel. In figuur 2 is af te lezen dat die bijdrage 40% bedraagt. Daarmee is de betekenis va n het gro o t w i n kelbedrijf groter dan die van het grootbedrijf in de sector groothandel. In de groothandel is de betekenis van het middenbedrijf weer gro o t. 1 In de de t a i l h a ndel gro o t w i n ke l b e drijf ge no e md. 1 2

13 Plaats van de detailhandel in de nationale economie f iguur 2 a a ndeel per grootteklasse in de bruto toege v o e gde waarde t e gen fa c t o r kosten (=pro duc t ie) per sector in 1997 % industrie groothandel detailhandel horeca groot midden klein B ron: CBS, ra m i ng en bewerking EIM. Tabel 5 laat ten slotte de plaats van de detailhandel zien in de inve s- teringen door het Nederlandse bedrijfsleven, waarbij tevens de ontw i k keling in de afgelopen jaren is aangegeve n. tabel 5 i n v e s t e r i ngen in de de t a i l h a ndel en enkele ande re sectore n, 1996, 1997 en s e c t o r mln. gld. mln. gld. mln. gld. d e t a i l h a n d e l g ro o t h a nde l i ndu s t r ie c o m me rciële die ns t v e r l e n i ng totaal partic u l ier bedr i j f s l e v e n * * Totaal partic u l ier bedrijfsleven is exc l u s ief bouwnijverhe id. B ron: CBS en ERBO, bewerking EIM. Detailhandel: een kleine inve s t e e rd e r De investeringen zijn in de periode in alle sectoren van het b e d r i j f s l even toegenomen. Zo ook in de detailhandel. Deze sector i n vesteert voor zo n ƒ 9 miljard op jaarbasis, hetgeen ve rg e l e ken met de andere sectoren zeer gering is. Voor het uitoefenen van detailhandel zijn doorgaans ook minder investeringen nodig. Er is immers geen spra ke van ingew i k kelde pro d u c t i e p rocessen, geava n c e e rd e m a c h i n e p a r ken, tra n s p o r t systemen et cetera. 1 3

14

15 Ondernemen in de Detailhandel Structuur van de detailhandel en de bra n c h e c l u s t e rs in Ondernemingen en ve s t i g i n g e n De detailhandel telde in ondernemingen. Dit beteke n t een kleine stijging ten opzichte van 1996, toen het aantal ondernemingen net onder de lag. In het food-cluster bevinden zich de meeste ondernemingen. Figuur 3 laat zien dat niet alle clusters gro e i vertonen. In de clusters mode en food is het aantal ondernemingen gedaald. Deze neergaande trend is al een aantal jaren gaande. f iguur 3 a a ntal onde r ne m i ngen in de ge v e s t igde de t a i l h a ndel per bra nc he c l u s t e r, food mode duurzaam wonen duurzaam overig duurzaam dagelijks B ron: CBS ( ), ra m i ng EIM (1997). Het totale aantal vestigingen in de detailhandel bedroeg in 1997 circ a Dit is een stijging ten opzichte van Met uitzondering van het foodcluster geldt die stijging voor alle bra n c h e c l u s t e rs. In het foodcluster is het aantal vestigingen al jaren dalende. Deze daling is enerzijds een gevolg van schaalve rg roting en concentra t i e 1 B ron: Markt Select. 1 5

16 Structuur van de detailhandel en de brancheclusters in 1997 bij de supermarkten en anderzijds een gevolg van een sanering bij kleine ondernemingen in de gespecialiseerde foodbranches (wa a ro n- der de agf- en poeliers b ranche). In 1997 is de daling echter vrijwe l gestopt: in 1996 liep het aantal vestigingen in het foodcluster nog met 15% terug, terwijl dit in 1997 nog maar 0,5% wa s. Wellicht nadert het schaalve rg rotings- en concentra t i e p roces z n ve r z a d i g i n g s p u n t. tabel 6 a a ntal vestig i ngen in de ge v e s t igde de t a i l h a ndel per bra nc hec l u s t e r, 1998 b ra nc he c l u s t e r a a ntal vestig i nge n de t a i l h a ndel fo o d de t a i l h a ndel mo de de t a i l h a ndel duurzaam wone n de t a i l h a ndel duurzaam da ge l i j k s de t a i l h a ndel duurzaam overig t o t a a l B ron: Markt Select (DMCD) We r kg e l e g e n h e i d Kwa n t i t a t i eve feiten en ontwikke l i n g e n De we r kgelegenheid in de gevestigde detailhandel was in arbeidsjaren groot. De invulling van deze arbeidsjare n geschiedde door personen. Zowel het aantal arbeidsjaren als het aantal werkzame personen is ten opzichte van 1996 gegroeid. De g roei is eve nwel lager dan die in 1996 gere a l i s e e rd we rd. Al enige jaren blijft de toename van het aantal arbeidsjaren achter bij de toename van het aantal werkzame personen. Deze ontwikke l i n g duidt op een stijging van het aantal parttime banen. Deze parttime banen wo rden vaak ingevuld door vro u wen, scholieren en studenten. Een ve rd e re toename van het aantal parttime banen is te ve r- wachten, gezien de ruimere winkelopeningstijden in een aantal bra n- c h e s. Zo zijn de supermarkten en veel bouwmarkten tegenwo o rd i g van 8 tot 8 open en moeten ze in toenemende mate een bero e p doen op parttime medewe r ke rs en opro e p k rachten. In 1997 heeft 64% van de we r k n e m e rs een parttime betrekking of een flex i b e l a r b e i d s c o n t ract (zie bijlage II). Vo o ral in het cluster food we r ken ve e l p a r t t i m e rs (64%). Het cluster wonen kent daarentegen relatief we i- nig parttimers (43%). 1 6

17 Structuur van de detailhandel en de brancheclusters in 1997 De ontwikkeling van de we r kgelegenheid ve rschilt sterk per bra n- c h e c l u s t e r. Het aantal arbeidsjaren in het cluster food steeg in 1995 en 1996, maar daalde in 1997 we e r. De clusters duurzaam ove r i g ( w.o. boeken en babya r t i kelen) en duurzaam dagelijks (w.o. dro g i s- t e r i j a r t i kelen en bloemen) laten vanaf 1993 bijna ieder jaar een gro e i van het aantal arbeidsjaren noteren. Het cluster mode is vrij stabiel op dit punt. De we r kgelegenheid in het cluster wonen (w.o. meubels, doe-het-zelf en elektro) groeit relatief het snelst. f iguur 4 o nt w i k ke l i ng van de werkge l e ge n he id (in arbeid s j a ren) in de ge v e s t igde de t a i l h a nde l per bra nc he c l u s t e r, food mode duurzaam wonen duurzaam overig duurzaam dagelijks B ro n : CBS ( ), ra m i ng EIM (1997). De grootste we r kg ever in de detailhandel is het cluster food. Ru i m personen (= 40% van het totale aantal werkzame pers o n e n in de detailhandel) zijn werkzaam in dit cluster (zie tabel 7). 1 7

18 Structuur van de detailhandel en de brancheclusters in 1997 tabel 7 o nt w i k ke l i ng van de werkge l e ge n he id (in aantal werkzame pers o nen) in de ge v e s t igde de t a i l h a ndel per bra nc he c l u s t e r, b ra nc he c l u s t e r de t a i l h a ndel fo o d de t a i l h a ndel mo de de t a i l h a ndel duurzaam wone n de t a i l h a ndel duurzaam overig de t a i l h a ndel duurzaam da ge l i j k s totaal B ro n : CBS ( ), ra m i ng EIM (1997). O n g eveer een op de vijf personen die in een winkel we r ken, is een zelfstandige of een meewe r kend gezinslid. De overige vier zijn in loondienst. De toename van de we r kgelegenheid gemeten in we r k- zame personen levert vo o ral voor personen in loondienst werk op. Zelfstandigen en meewe r kende gezinsleden blijven achter in de g roei. In het cluster food daalt de we r kgelegenheid voor deze gro e p p e rsonen al een aantal jaren, hetgeen uitera a rd verband houdt met de daling van het aantal ondernemingen aldaar. tabel 8 o nt w i k ke l i ng van de werkge l e ge n he id (aantal zelfstand igen en me e w e r ke nde ge z i ns l e den) in de ge v e s t igde de t a i l h a ndel per b ra nc he c l u s t e r, b ra nc he c l u s t e r de t a i l h a ndel fo o d de t a i l h a ndel mo de de t a i l h a ndel duurzaam wone n de t a i l h a ndel duurzaam overig de t a i l h a ndel duurzaam da ge l i j k s totaal B ron: CBS ( ), ra m i ng EIM (1997). tabel 9 o nt w i k ke l i ng van de werkge l e ge n he id (aantal werkne mers) in de ge v e s t igde de t a i l h a ndel per bra nc he c l u s t e r, b ra nc he c l u s t e r de t a i l h a ndel fo o d de t a i l h a ndel mo de de t a i l h a ndel duurzaam wone n de t a i l h a ndel duurzaam overig de t a i l h a ndel duurzaam da ge l i j k s de t a i l h a ndel totaal in winke l B ron: CBS ( ), ra m i ng EIM (1997). 1 8

19 Structuur van de detailhandel en de brancheclusters in 1997 Kwa l i t a t i eve feiten en ontwikke l i n g e n Een kenmerk van de detailhandel is het jonge we r k n e m e rs b e s t a n d. Al jaren is ongeveer de helft van alle we r k n e m e rs jonger dan 27 jaar. Hierin valt weinig dynamiek te bespeuren. Het cluster food heeft de meeste jonge we r k n e m e rs in dienst. Circa 65% van alle we r k n e m e rs in dit cluster is jonger dan 27 jaar. In het cluster wonen we r ken re l a- tief de minste jongeren. Daar is 37% jonger dan 27 jaar. Een ve r k l a- ring van dit gegeven is het feit dat er in supermarkten veel taken zijn die door jonge en ongeschoolde medewe r ke rs verricht kunnen wo r- den, zoals bijvoorbeeld va k ken vullen, magazijnwerk en afre ke n e n. In de wo n i n g i n r i c h t i n g s z a ken, doe-het-zelfzaken en wit- en bruing o e d z a ken zijn die taken in veel mindere mate aanwezig of zelfs a f wezig. Het we r ken in deze winkels vraagt veel meer pro d u c t ke n- n i s, ve r ko o p t e c h n i e ken en contactuele va a rdigheden van de medewe r ke rs, die dan ook relatief ouder zijn. In 1997 we rd circa 6% van de banen vervuld door allochtonen. Naar ve r wachting zal dit aantal in de komende jaren sterk toenemen als g evolg van de toenemende integratie in de samenleving en de gro e i van het aantal succesvolle winkels beheerd door allochtone ondern e m e rs. O n g eveer 15% van de banen in de detailhandel wo rden vervuld door s c h o l i e ren en studenten, die daarmee een goede bijbaan hebben. Zij vormen voor een groot deel het arbeidspotentieel voor de detailhandel gedurende de avo n d u ren, we e keinden en feestdagen. De vra a g naar flexibele deeltijdarbeid zal wellicht doorzetten als gevolg van de verruiming van de openingstijden. We r k n e m e rs in de detailhandel zijn er steeds meer van doord ro n g e n dat dienstverlening van groot belang is. Klantgerichtheid en re p resentativiteit zijn de belangrijkste functie-eisen van veel detailhandelsfuncties gewo rden. Dit vraagt om meer scholing op dit terrein. De inhoud van de werk ve randert daarnaast ook. Steeds meer winke l s, met name supermarkten en wa renhuizen, bieden onders t e u n e n d e diensten (elektronisch winkelen, kindero p vang) aan. Dit vraagt inzet van andere arbeidskrachten of zelfs het cre ë ren van nieuwe functies. Va c a t u re s De detailhandel telde in 1997 ongeveer va c a t u re s. Te n opzichte van 1996 betekent dit een stijging van circa 8%. Voor 1998 wo rden va c a t u res ve r wacht. Hiervan betrof 85% een ve r- va n g i n g s va c a t u re en 15% een uitbre i d i n g s va c a t u re. 1 9

20 Structuur van de detailhandel en de brancheclusters in 1997 Het merendeel van de va c a t u res (60%) is er één voor een ve r ko o p- m e d ewe r ke r. Daarnaast gaat het in het merendeel van de geva l l e n ( 70%) om een parttime functie. Bij twee op de vijf va c a t u res wo rd t een vast dienstverband aangeboden 1. Bijna alle clusters in de detailhandel hebben de laatste jaren te m a ken met een groei van het aantal va c a t u re s. Alleen in het cluster mode is een kleine daling te constateren. De opleving van de modesector na een aantal magere jaren uitte zich in 1997 blijkbaar nog niet in een toegenomen vraag naar we r k n e m e rs. Een in het najaar van 1998 gehouden onderzoek laat overigens zien dat er in de modeb ranche inmiddels veel va c a t u res zijn. f iguur 5 o nt w i k ke l i ng van het aantal vacatures (x 1.000) in de ge v e s t igde de t a i l h a ndel per bra n- c he c l u s t e r, food mode duurzaam wonen duurzaam dagelijks en overig B ron: CBS ( ), ra m i ng EIM (1997) O m z e t Omzet en omzetaandelen De omzet in de gevestigde detailhandel bedroeg in 1997 circa ƒ 123 m i l j a rd. Sinds 1991 was dit het beste jaar voor de detailhandel: de omzet steeg met gemiddeld 4,3%. Als de omzetgroei van 4,3% 1 HBD, Arbeidsmarkt in de detailhandel 1998, Den Haag,

21 Structuur van de detailhandel en de brancheclusters in 1997 t e g e n over de prijsstijging van 1% gezet wo rdt, dan zien we dat de g roei hoofdzakelijk een gevolg is van een toename in het ve r ko o p- vo l u m e. Het gunstige economische tij en het grote ve r t ro u wen va n de consument in de economie hebben tot een hoog niveau van ko o p- b e reidheid geleid. Anno 1998 is het ve r t ro u wen in de economie bij de consument sterk afgenomen. Berichtgevingen over afnemende g roei bij toonaangevende ondernemingen in het Nederlandse b e d r i j f s l even, winstwa a rschuwingen en economische crisis in gro t e delen van de we reld, stemmen de consument somberder en zullen wellicht effect hebben op de toekomstige uitgave n. Van alle bra n c h e c l u s t e rs neemt het cluster food het grootste gedeelte van de omzet voor zijn re kening, namelijk 42% oftewel ƒ 52 milj a rd. Sinds 1993 schommelt het omzetaandeel van dit cluster rond dit p e rc e n t a g e. In figuur 6 wo rden de omzetaandelen van de onderscheiden bra n c h e c l u s t e rs we e rg e g eve n. Uit figuur 6 is af te lezen, dat het cluster duurzaam wonen op de t weede plaats komt met een omzetaandeel van 23%. Het aandeel van dit cluster is vanaf 1995 met 1 procentpunt gestegen. Het cluster mode heeft een omzetaandeel van 14%. Na een sterke daling in de periode en een lichte groei in 1996, is het omzetaandeel van dit cluster in 1997 gestabiliseerd. De overige clusters zien hun omzetaandeel vanaf 1995 licht stijgen. f iguur 6 a a ndeel van de bra nc heclusters in de totale omzet van de ge v e s t igde de t a i l h a nde l, % 15% food 42% mode duurzaam wonen duurzaam overig 23% duurzaam dagelijks 14% B ro n : R a m i ng EIM op basis van CBS. 2 1

22 Structuur van de detailhandel en de brancheclusters in 1997 O n t w i k kelingen per bra n c h e c l u s t e r De ve rschillen in omzetgroei tussen de dive rse bra n c h e c l u s t e rs zijn a a n z i e n l i j k. De grootste omzetgroei we rd gere a l i s e e rd door de clusters duurzaam dagelijks en duurzaam ove r i g. Beide clusters zagen hun omzet in 1997 ten opzichte van 1996 met 6,2% stijgen. In 1996 lag de gro e i voor beide clusters nog op 2,8%. Ook de omzet van het cluster duurzaam wonen groeide meer dan gemiddeld, namelijk 6%. De gro e i- c i j f e rs van de duurzame clusters tonen aan dat in tijden van economische vo o rspoed relatief veel geld wo rdt uitgegeven aan duurzame c o n s u m p t i e g o e d e ren. Verbouwingen aan de woning leiden tot nieuwe interieurs, ke u kens en badka m e rs krijgen een opknapbeurt, tuinen wo rden omgespit en ingericht zoals de ve rschillende TV- p ro g ra m m a s en tijdschriften aangeven, nieuwe PC s wo rden aangeschaft om te internetten, de digitale camera komt in beeld et cetera. Het cluster waarbij de omzet minder hard is gegroeid, is het cluster f o o d. Hier bedroeg de gemiddelde omzetgroei 3,1%, hetgeen vo o r- namelijk voor re kening komt van de supermarkten. De langere winkelopeningstijden hebben hen ƒ 1,1 miljard ex t ra omzet opgeleve rd (= 2,6% van hun omzet vóór die tijd) 1. De omzetgroei van de supermarkten is voor een deel ten koste gegaan van de speciaalzaken in dit cluster, wa a ronder de brood- en banke t z a ken, slagerijen, poel i e rs b e d r i j ven en groente- en fruitzaken, en voor een deel ten ko s t e van de horeca (re s t a u ra n t s, afhaaldiensten). Op de avondopening en het complete assortiment van de supermarkten lijken de gespecialis e e rde winkels (nog) geen antwo o rd te hebben 2. Het cluster mode heeft in % meer omgezet dan in het jaar d a a r vo o r. Binnen dit cluster loopt de ve r koop van kleding en schoenen relatief goed, maar gaat het met de ve r koop van kledingstoffen, wol en handwe r ken een stuk minder. De eerstgenoemde pro f i t e e r t onder andere van het ve ra n d e rende modebeeld en de dive rsiteit in gebruiksmomenten. De laatstgenoemde heeft daarentegen te ka m- pen met de ve ra n d e rende vrijetijdsbesteding en de geringe populariteit van de producten bij de consument. G ro o t w i n kelbedrijf ve rsus midden- en kleinbedrijf Het gro o t w i n kelbedrijf (= detailhandelsondernemingen met ten minste 7 vestigingen of 100 we r k n e m e rs) heeft in de totale omzet va n 1 HBD, Effecten nieuwe winkeltijdenwet op de detailhandel, Den Haag, CBS,

23 Structuur van de detailhandel en de brancheclusters in 1997 de gevestigde detailhandel een aandeel van 45%. In 1996 lag dit percentage nog op 43. Het omzetaandeel van het gro o t w i n ke l b e d r i j f neemt ieder jaar iets ve rder toe. O ver de gehele detailhandel genomen maakte het gro o t w i n ke l b e d r i j f een sterke re groei door dan het midden- en kleinbedrijf: 5% tegenover 4% (zie tabel 10 ). Maar niet in alle clusters is de groei van het gro o t w i n kelbedrijf grot e r. Zo maakten in het cluster mode beide typen ondernemingen een gelijke groei door. Op dit moment is in de kledingbranche zelfs s p ra ke van een gro t e re groei bij de kleinere speciaalzake n. G ro o t w i n ke l b e d r i j ven zoals P&C, C&A en H&M, beraden zich op hun w i n kelformule en/of vo e ren ve randeringen door om ook van de g roeiende markt te pro f i t e ren. Ook in de clusters duurzaam dagelijks en duurzaam overig spelen de gro o t w i n ke l b e d r i j ven en midden- en kleinbedrijven quitte, wat hun omzetgroei betre f t. In de meeste detailhandelsbranches zit de omzetgroei echter bij het s a m e nwe r kende midden- en kleinbedrijf, dat wil zeggen bij bedrijven die aangesloten zijn bij in- en ve r ko o p ve renigingen, vrijwillig f i l i a a l b e d r i j ven, fra n c h i s e o rganisaties en andere commerciële samenwe r k i n g s verbanden. Door samen te we r ken bere i ken zij dive rs e s c h a a l vo o rdelen, wa a rdoor zij in feite op gelijke voet staan met het g ro o t w i n ke l b e d r i j f 1. tabel 10 o m z e t g roei in 1997 per bra nc he c l u s t e r, verdeeld naar gro o t w i n- ke l b e drijven (GWB) en midden- en kleinbedrijven (MKB), (in % t. o. v. 1996) totaal ge v e s t igde b ra nc he c l u s t e r de t a i l h a nde l M K B G W B de t a i l h a ndel fo o d de t a i l h a ndel mo de de t a i l h a ndel duurzaam wone n de t a i l h a ndel duurzaam overig de t a i l h a ndel duurzaam da ge l i j k s t o t a a l omzet in 1997 ƒ 123 miljard ƒ 68 miljard ƒ 55 miljard B ron: Raming EIM, In de de t a i l h a ndel zou een verge l i j k i ng tussen gro o t w i n ke l b e drijven en same nw e r ke nde midden- en kleinbedrijven enerzijds en nie t - s a me nw e r ke nde MKB-bedrijven anderzijds me e r i n z ic ht bie den in schaalgrootte-effecten dan de in de sectorscopen ge b r u i ke l i j ke inde l i ng in MKB en GWB. 2 3

24 Structuur van de detailhandel en de brancheclusters in 1997 In figuur 7 wo rdt een beeld geschetst van de ontwikkeling van de totale detailhandelsomzet vanaf Tevens zijn de ramingen vo o r 1998 en 1999 in de grafiek ve r we r k t. f iguur 7 o m z e t o nt w i k ke l i ng in de de t a i l h a ndel, (in indexcijfers 1985=100) B ro n : C B S B r u t ow i n s t O m va n g De totale brutowinst die in 1997 in de gevestigde detailhandel is gerea l i s e e rd, bedraagt bijna ƒ 39 miljard oftewel 32% van de omzet. Te n opzichte van 1996 betekent dit een stijging van 7%. De brutow i n s t is in 1997 dus sterker toegenomen dan de omzet in de geve s t i g d e d e t a i l h a n d e l. In de non-food-detailhandel liggen de brutowinsten veel hoger dan in de food-detailhandel. Dit is te zien wanneer figuur 8 met de brut owinstaandelen per branchecluster ve rg e l e ken wo rdt met figuur 6 met de omzetaandelen per bra n c h e c l u s t e r. Het foodcluster heeft een aandeel in de brutowinst van 31%, terwijl zijn aandeel in de omzet 42% is. 2 4

25 Structuur van de detailhandel en de brancheclusters in 1997 f iguur 8 v e rde l i ng van de totale brutowinst in de de t a i l h a ndel naar bra nc he c l u s t e r, % 19% 31% food mode duurzaam wonen duurzaam overig duurzaam dagelijks 25% 18% B ro n : R a m i ng EIM op basis van CBS. Ve rschillen bra n c h e c l u s t e rs In de algemene leve n s m i d d e l e n b ra n c h e, die hoofdzakelijk uit supermarkten bestaat, is de gemiddelde brutow i n s t m a rge 19%. In de g e n o t m i d d e l e n b ranches (tabakswinkels en slijterijen) wo rden soortg e l i j ke marges behaald. De andere foodbranches laten daare n t e g e n een brutow i n s t m a rge zien die varieert van 26% (kaas en zuivel) tot 43% (vis). In de non-food-detailhandel we rden in 1997 de hoogste marges gerea l i s e e rd bij de optiekzaken (62%), juwe l i e rs (46%), bloemen en planten 44%, here n b ovenkleding (43%), schoenen en fotova k h a n d e l (beide 41%). Deze winkels hebben een hoge toegevoegde wa a rd e door het feit dat er ambachtelijke en specialistische we r k z a a m h e d e n u i t g evo e rd wo rden (bijvoorbeeld opticiens, bloemisten) of exc l u s i v i- teit en service een essentiële rol spelen (bijvoorbeeld juwe l i e rs, h e re n m o d e z a ken). De laagste marges wo rden behaald door de wit- en b r u i n g o e d z a ken (28%), de cd-winkels (29%), rijwielen, boekhandels en bouwmarkten (alle 31%). In sommige branches drukt prijsconc u r rentie de marge (bijvoorbeeld wit- en bruingoedzaken) of speelt zelfbediening een grote rol (bijvoorbeeld bouwmarkten, cd-winke l s ). De brutow i n s t m a rges wo rdt behalve door de mate van ambachtelijkheid, exclusiviteit, bediening en prijsconcurre n t i e, ook bepaald door de mate van inko o p c o n c e n t ra t i e. Gro o t w i n ke l b e d r i j ven en c o m m e rciële samenwe r k i n g s verbanden kunnen doorgaans gro t e re o rd e rs plaatsen en zijn vaak interessanter voor leve ra n c i e rs dan niet- 2 5

26 Structuur van de detailhandel en de brancheclusters in 1997 s a m e nwe r kende MKB-detaillisten. Orderbundeling leidt tot lagere i n koopprijzen en dus een hogere brutow i n s t m a rg e. G rote ve randeringen in de brutow i n s t m a rges zijn er in de afgelopen j a ren niet geweest (zie tabel 11). De brutow i n s t m a rges zijn in alle b ra n c h e c l u s t e rs met uitzondering van het cluster duurzaam dagelijks licht toegenomen. In het cluster duurzaam wonen is de gemiddelde marge nog het sterkst toegenomen, en wel met 1 procentpunt. tabel 11 o nt w i k ke l i ng van de brutowins t ma rge in de ge v e s t igde de t a i l- h a ndel per bra nc he c l u s t e r, (in %) b ra nc he c l u s t e r de t a i l h a ndel fo o d de t a i l h a ndel mo de de t a i l h a ndel duurzaam wone n de t a i l h a ndel duurzaam overig de t a i l h a ndel duurzaam da ge l i j k s t o t a a l B ro n : CBS ( ), ra m i ng EIM (1997) Ko s t e n s t r u c t u u r Ve r kort ex p l o i t a t i e ove r z i c h t In de gevestigde detailhandel bedroegen in 1997 de ex p l o i t a t i e ko s t e n, inclusief de afschrijvingen, gemiddeld 84% van de brutow i n s t 1. Tussen de clusters onderling zijn grote ve rschillen in het aandeel va n de ex p l o i t a t i e kosten in de omzet. Deze kosten bewegen zich tussen 21% voor het cluster food en 36% voor het cluster mode. Het uite i n d e l i j ke resultaat voor belasting bedroeg in 1997 gemiddeld 5% van de omzet en varieert van 4% voor het cluster food en 8% vo o r het cluster duurzaam dagelijks (zie tabel 12). 1 De ex p l o i t a t ie kosten lijken ten opzic hte van Sectorscoop Onde r ne men in de Detailhande l 1998 (EIM oktober 1997) sterk te zijn ge s t e gen. Echt e r, dit verschil is een gevolg van he t feit dat in 1997 de afschrijvingen van 2,5% in de post ex p l o i t a t ie kosten zijn opge no me n, terwijl in de voorg a a nde jaren de afschrijvingen onder de overige lasten vielen. De ex p l o i- t a t ie kosten exc l u s ief afschrijvingen lig gen ook in 1997 ro nd de 75% van de brutowins t. 2 6

27 Structuur van de detailhandel en de brancheclusters in 1997 tabel 12 ge m idde l de re s u l t a t e n re ke n i ng in de ge v e s t igde de t a i l h a nde l per bra nc he c l u s t e r, 1997 duurzaam duurzaam duurzaam o ms c h r i j v i ng t o t a a l fo o d mo de w o ne n da ge l i j k s o v e r ig ne t t o - o m z e t 100, 0 100, 0 100, 0 100, 0 100, 0 100, 0 i n ko o p w a a rde 68, 2 75, 8 58, 9 65, 6 63, 8 61, 8 b r u t o w i ns t 31, 8 24, 2 41, 1 34, 4 36, 2 38, 2 o v. opbre ng s t e n 0, 6 0, 6 0, 7 0, 6 0, 8 0, 6 o p b re ngsten totaal 32, 4 24, 8 41, 8 35, 0 37, 0 38, 8 ex p l o i t a t ie ko s t e n 26, 8 20, 7 35, 8 28, 8 28, 0 31, 6 b e dr i j f s re s u l t a a t 5, 6 4, 1 6, 0 6, 3 9, 0 7, 2 o v e r ige lasten 1, 2 0, 7 2, 0 1, 4 1, 2 1, 7 4, 4 3, 4 4, 0 4, 8 7, 8 5, 4 o v e r ige baten 0, 6 0, 4 0, 9 0, 6 0, 4 0, 9 resultaat voor belasting 5, 0 3, 7 4, 9 5, 5 8, 2 6, 3 B ro n : R a m i ng EIM op basis van CBS. De hoogte van de ex p l o i t a t i e kosten in de detailhandel is afhanke l i j k va n : het prijs- en kwa l i t e i t s n i veau van de winke l f o r m u l e, hetgeen onder meer tot uitdrukking komt in de ve r ko o p ko s t e n ; de kwaliteit van de locatie, hetgeen onder meer tot uitdrukking komt in de huisve s t i n g s ko s t e n ; de arbeidsintensiviteit van het ve r ko o p p roces en de toegevo e g d e wa a rde aan het product, hetgeen onder meer tot uitdrukking ko m t in de pers o n e e l s ko s t e n. Samenstelling van de ex p l o i t a t i e ko s t e n In tabel 13 is af te lezen, dat de samenstelling van de ex p l o i t a t i e ko s- ten in elk branchecluster ve rschillend is. 2 7

28 Structuur van de detailhandel en de brancheclusters in 1997 tabel 13 s a me ns t e l l i ng van de ex p l o i t a t ie kosten in de ge v e s t igde de t a i l- h a ndel per bra nc he c l u s t e r, 1997 (in % van de totale ex p l o i t a- t ie ko s t e n ) duurzaam duurzaam duurzaam o ms c h r i j v i ng t o t a a l fo o d mo de w o ne n da ge l i j k s o v e r ig p e r s o ne e l s ko s t e n 47, 8 51, 0 42, 8 46, 2 46, 1 49, 6 hu i s v e s t i ng s ko s t e n 19, 0 17, 1 26, 2 18, 1 18, 9 16, 4 i n v.- en ma c h i ne ko s t e n 1, 6 2, 7 0, 8 1, 1 1, 3 1, 1 a u t o ko s t e n 2, 3 1, 5 1, 8 3, 2 3, 5 2, 4 v e r ko o p ko s t e n 11, 0 9, 8 9, 8 14, 1 10, 1 10, 8 a l ge me ne ko s t e n 8, 8 7, 3 9, 7 9, 0 10, 2 10, 0 a f s c h r i j v i nge n 9, 5 10, 6 8, 9 8, 3 9, 8 9, 7 t o t a a l 1 0 0, , , , , , 0 B ro n : R a m i ng EIM op basis van CBS. Zo drukken de pers o n e e l s kosten in het cluster food (51%) zwa a r- der op het exploitatiebeeld dan in de andere clusters (gemiddeld ro n d 45%). Door ve rgaande concentratie en schaalve rg roting hebben supermarkten in de afgelopen jaren hun ex p l o i t a t i e kosten ver kunnen re d u c e ren. Zij zijn in de detailhandel ko p l o p e rs wat de efficiency in de bedrijfsprocessen betreft, al of niet gedwongen door hun lage marg e s. Veel taken wo rden hier echter door mensenhanden ve r- richt. Supermarkten met 10 à 15 ka s s a s tegelijkertijd open, mensen die de ve rsafdelingen bedienen, va k ke n v u l l e rs et cetera; dit is een normaal beeld voor de levensmiddelenhandel en brengt hoge a r b e i d s kosten per onderneming met zich mee. Het cluster duurzaam wonen kenmerkt zich door relatief hoge ve r- ko o p kosten (14% tegenover 9 à 10% in de andere bra n c h e c l u s t e rs ). Deze branches moeten meer inspanningen verrichten om potentiële klanten te benaderen en te we r ven; de aanko o p f requentie van het p roduct is namelijk relatief laag. Vaak hebben zij geen passantens t romen en derhalve moeten ze meer aan promotie doen (bijvo o r- beeld interieurzaken, ke u ken en sanitairzaken in perifeer geve s t i g d e wo o n m a l l s ). In het cluster mode wegen de huisve s t i n g s kosten zwa a rder mee in de ex p l o i t a t i e kosten (26%) dan in de andere bra n c h e c l u s t e rs (gemiddeld rond 18%). Dit is niet zo ve r wonderlijk, omdat modew i n ke l s veelal op A1- en A2-locaties gevestigd zijn. De huurprijzen zijn op deze drukbezochte winkelgebieden in de binnensteden aanzienlijk hoger dan daarbuiten. In de grote steden kunnen die huren zelfs oplopen tot ƒ 1.500,- à ƒ 2.000,- per m 2 ve r ko o p v l o e roppervlak per jaar. 2 8

29 Structuur van de detailhandel en de brancheclusters in 1997 O n t w i k ke l i n g Voor alle clusters geldt dat de pers o n e e l s kosten de grootste ko s t e n- post licht zijn toegenomen. Gemiddeld genomen liggen de pers o- n e e l s kosten in 1997 op 48% van de ex p l o i t a t i e ko s t e n. Ook de kosten van huisvesting zijn het afgelopen jaar licht toegenomen. Gemiddeld is het aandeel van de huisve s t i n g s kosten met 0,3 p rocent gestegen, waarmee het in 1997 uitkomt op 19% van de ex p l o i t a t i e ko s t e n. De ve r ko o p kosten zijn daarentegen licht gedaald naar gemiddeld 11% van de ex p l o i t a t i e kosten. De overige kostenposten laten ten opzichte van 1996 weinig ve randering zien P ro d u c t i v i t e i t A r b e i d s p ro d u c t i v i t e i t De arbeidsproductiviteit in de gevestigde detailhandel gemeten in omzet per arbeidsjaar bedroeg in 1997 ƒ ,-. Ten opzichte van 1996 betekent dit een stijging met 3%. Wo rden de ve rs c h i l l e n d e b ra n c h e c l u s t e rs onder de loep genomen, dan zijn er grote ve rs c h i l l e n te constateren. De hoogste arbeidsproductiviteit wo rdt gehaald in de c l u s t e rs food en duurzaam wonen : re s p e c t i evelijk ƒ ,- en ƒ ,-. De laagste arbeidsproductiviteit heeft het cluster duurzaam dagelijks. De omzet per arbeidsjaar bedraagt daar ƒ , -. In het cluster food speelt het feit dat het ve r ko o p p roces in de supermarkten in hoge mate via zelfbediening loopt, een grote rol in de hoge arbeidsproductiviteit. In het cluster duurzaam wonen is, met uitzondering van de wo o nwa renhuizen, geen spra ke van zelfbediening. De hoge arbeidsproductiviteit wo rdt hier ve r k l a a rd door het feit dat in interieurzaken relatief weinig klanten komen en met de aankopen relatief grote geldbedragen gemoeid zijn. De winkels kunnen met weinig personeel goed dra a i e n. Alle onderscheiden bra n c h e c l u s t e rs hebben hun omzet per arbeidsjaar in 1997 zien toenemen. Dit is een forse stijging, gelet op het feit dat in 1996 die groei slechts 1% wa s. De groei van de arbeidsproductiviteit is niet in alle bra n c h e c l u s t e rs even groot. Het cluster food re a l i s e e rde de grootste groei van bijna 4%. Relatief klein was de gro e i in de clusters mode en wonen : re s p e c t i evelijk 2% en 1%. Een betere maatstaf voor de arbeidsproductiviteit (en de toegevo e g- de wa a rde) is de brutowinst per arbeidsjaar. Voor de totale geve s t i g- 2 9