Oorzakelijkheid in het verzekeringsrecht

Transcriptie

1 Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar Oorzakelijkheid in het verzekeringsrecht Masterproef van de opleiding Master in de rechten Ingediend door Emeline Willems (studentennr.: ) Promotor: Prof. Dr. Kristaan Bernauw Commissaris: Prof. Jean Rogge

2

3 Voorwoord De masterproef is de bekroning van de rechtenopleiding. Ik heb er dan ook voor gekozen om mijn masterproef te schrijven over een onderwerp dat vanaf het eerste ogenblik mijn interesse wekte en waarvan ik tegelijk wist dat dit voor mij een uitdaging zou zijn. Door het volgen van de grondige studie verzekeringen wist ik van meet af aan dat ik mijn masterproef binnen de rechtstak verzekeringsrecht zou schrijven en toen mijn oog op het onderwerp oorzakelijkheid in het verzekeringsrecht viel, wist ik meteen dat dit onderwerp aan mijn verwachtingen zou beantwoorden. De vaststelling dat dit onderwerp zowel in de Belgische rechtspraak als in de Belgische rechtsleer grotendeels onbekend terrein was, was voor mij immers een indicatie dat het schrijven van een masterproef hierover niet alleen een uitdaging zou zijn maar tegelijk ook enorm verrijkend en interessant, wat achteraf ook is gebleken. Bij de uitwerking van mijn masterproef zijn vooral mijn promotor Prof. Dr. Bernauw, mr. Petitat, mr. Brondel, mijn ouders en vriend een grote hulp geweest, waarvoor ik hen wil danken. Prof. Dr. Bernauw om mij te woord te staan en mij nieuwe inzichten te geven telkens ik moeilijkheden ondervond bij het vatten van het concept oorzakelijkheid en de problematiek errond. Mr. Petitat en mr. Brondel om mij te helpen bij de toetsing van theorie aan praktijk. Mijn ouders en vriend voor de logistieke steun. I

4 Inhoudstafel Voorwoord... I Inleiding Situering Eindcompetenties en werkwijze Een beknopt overzicht van de hoofdstukken Oorzakelijkheid in het recht Een algemene verduidelijking van het begrip oorzakelijkheid Oorzakelijkheid in andere rechtstakken dan het verzekeringsrecht De verschillende causaliteitsvormen Enkelvoudige en meervoudige causaliteit kunnen van elkaar worden onderscheiden De verschillende verschijningsvormen van meervoudige causaliteit... 6 A. Uit elkaar voortvloeiende oorzaken... 6 B. Samenwerkende oorzaken... 7 C. Parallelle oorzaken In gevolge de equivalentieleer vallen feitelijke en juridische oorzakelijkheid in het Belgisch recht samen De equivalentieleer in het licht van het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht De equivalentieleer is de heersende oorzakelijkheidsleer De kenmerken van de equivalentieleer Door rechtspraak en rechtsleer ontwikkelde correcties op de equivalentieleer De verzekering De Zeeverzekering De landverzekering De verschillende types De huidige wetgeving De wezenlijke bestanddelen van een verzekeringsovereenkomst De verzekeringsovereenkomst is een kanscontract De concepten risico, schadegeval en gevaar Indicaties van een ander verband dan een oorzakelijk verband in verzekeringswetgeving De verplichte verzekering inzake motorrijtuigen II

5 3.1.1 Algemeen Art. 29bis 1 WAM vereist dat het verzekerd motorrijtuig betrokken is bij het verkeersongeval De gezinsaansprakelijkheidsverzekering Algemeen Het schadegeval moet verband houden met het privéleven Deelbesluit: in deze types verzekeringsovereenkomsten is er geen oorzakelijkheidsproblematiek Oorzakelijkheid in de verzekeringsovereenkomst Oorzakelijkheid komt naar voor bij de afbakening van de primaire prestatieplicht van de verzekeraar De secundaire verbintenis van de verzekeringnemer/verzekerde Verval van dekking als sanctie voor de tekortkoming van de verzekeringnemer/verzekerde Een overzicht van de (gekwalificeerde) tekortkomingen die tot verval van dekking (kunnen) leiden In tegenstelling tot de uitsluiting van dekking behoort het verval van dekking tot het contractueel aansprakelijkheidsrecht Het Belgisch verzekeringsrecht worstelt in praktijk met de kwalificatie van de tekortkoming van de verzekerde als een contractuele wanprestatie Rechtsvergelijking: het Common Law worstelt met de intervening cause Beïnvloeding van de oorzakelijkheidsafweging door het voorzien van een oorzakelijkheidsmaatstaf De oorzakelijkheidsproblematiek bevindt zich binnen het domein van de wilsovereenstemming van de partijen bij de verzekeringsovereenkomst De minimumgarantievoorwaarden kunnen de uitwerking van de voorziene oorzakelijkheidsmaatstaf verhinderen Indicaties van een oorzakelijkheidsmaatstaf De vereiste van een rechtstreeks oorzakelijk verband A. Deze oorzakelijkheidsmaatstaf houdt de toepassing van de equivalentieleer tegen. 45 B. De oorzakelijkheidsmaatstaf krijgt uitwerking op voorwaarde dat dit in overeenstemming is met de minimumgarantievoorwaarden C. Een vernauwing van de oorzakelijkheidsproblematiek door de wetgever De vereiste van een rechtstreeks of onrechtstreeks oorzakelijk verband III

6 A. Deze oorzakelijkheidsmaatstaf wijst op het oorzakelijkheidscriterium uit de equivalentieleer B. De oorzakelijkheidsmaatstaf krijgt uitwerking op voorwaarde dat dit in overeenstemming is met de minimumgarantievoorwaarden De wetgever lost een geval van uit elkaar voortvloeiende schadeoorzaken op De blanco oorzakelijkheidsnorm Algemeen De blanco oorzakelijkheidsnorm hoeft niet steeds te worden ingevuld Een verduidelijking van de oorzakelijkheidsproblematiek aan de hand van situaties van samenloop die de invulling van de blanco oorzakelijkheidsnorm vereisen De invulling van de door de verzekeraar voorziene blanco oorzakelijkheidsnorm Rechtsvergelijking: erkenning van de oorzakelijkheidsproblematiek in het Common Law en het Nederlands verzekeringsrecht De causa proxima-leer uit het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht wordt in het Engels verzekeringsrecht toegepast De principes van de causa proxima-leer uit het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht De wettelijke verankering van de causa proxima-leer in het Engels zeeverzekeringsrecht De primaire prestatieplicht ontstaat indien het gedekt gevaar de doorslaggevende schadeoorzaak is Indien een uitgesloten schadeoorzaak en een gedekte schadeoorzaak evenwaardig zijn, krijgt de uitsluiting voorrang op de positieve dekkingsomschrijving In het Anglo-Amerikaans verzekeringsrecht worden oorzakelijkheidstheorieën die verwant zijn aan het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht toegepast De Anglo-Amerikaanse rechtsleer schept duidelijkheid De concurrent causation-theorie De efficient proximate cause-theorie Meer transparantie maar geen eenduidigheid in het Nederlands verzekeringsrecht Volgens de Nederlandse Hoge Raad is het criterium uit de Nederlandse leer van toerekening naar redelijkheid exclusief voorbehouden voor het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht Huidige situatie: verdeeldheid omtrent de toe te passen oorzakelijkheidstheorie Invulling van de blanco oorzakelijkheidsnorm aan de hand van de equivalentieleer Motivering IV

7 8.1.1 Een blanco oorzakelijkheidsnorm impliceert dat de wetgever en partijen bij de verzekeringsovereenkomst niet willen afwijken van de oorzakelijkheidsregel uit de equivalentieleer Het stilzwijgen van het Hof van Cassatie is te interpreteren als geen bezwaar Geen bezwaar in rechtsleer Het oorzakelijkheidsconcept uit de equivalentieleer past binnen het verzekeringsrecht De equivalentieleer beantwoordt aan de behoefte aan rechtszekerheid in hoofde van de rechtszoekenden Oorzakelijkheidstheorieën uit andere rechtsstelsels bieden geen volwaardig alternatief De rechter heeft de vrijheid om maatschappelijk onaanvaardbare gevolgen te corrigeren Juridische adviezen zetten mijn mening kracht bij Gevolgen Parallelle oorzaken leiden tot afwezigheid oorzakelijk verband Uit elkaar voortvloeiende en samenwerkende oorzaken In het verzekeringsrecht mogelijke correcties op de strikte toepassing van de equivalentieleer In een aantal situaties zijn correcties op de strikte toepassing van de equivalentieleer vereist Verdeling van de schadelast bij specifieke verschijningsvormen van uit elkaar voortvloeiende oorzaken en samenwerkende schadeoorzaken Mogelijke correcties bij parallelle oorzaken De equivalentieleer biedt geen oplossing indien de schadeoorzaken aan een verschillend dekkingsregime zijn onderworpen: nood aan verduidelijking in de verzekeringsovereenkomst 85 9 Besluit Bibliografie Belgische rechtsbronnen Wetgeving Rechtspraak Rechtsleer Buitenlandse rechtsbronnen Rechtspraak Common Law V

8 2.1.2 Nederlands recht Rechtsleer Common Law Nederlands recht Overige bronnen VI

9 Inleiding 1. Situering 1. In principe is een oorzakelijk verband tussen het gedekte gevaar en de gedekte schade vereist, opdat de verzekeraar tot zijn primaire prestatieplicht 1 zou zijn gehouden. Ook in het verzekeringsrecht neemt oorzakelijkheid dus een prominente positie in, niet om, zoals in het buitencontractueel en contractueel aansprakelijkheidsrecht, uit te maken of de grondvoorwaarden voor buitencontractuele, respectievelijk contractuele aansprakelijkheid, zijn vervuld of om, zoals in het strafrecht, uit te maken of de grondvoorwaarden voor strafbaarstelling zijn vervuld, maar wel om te bepalen of de verzekeraar op grond van de verzekeringsovereenkomst tot schadevergoeding gehouden is. 2 In tegenstelling tot het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht kent het Belgisch verzekeringsrecht geen uitgesproken oorzakelijkheidsleer die invulling geeft aan het vereiste oorzakelijk verband. Bijgevolg rijst de vraag hoe de oorzakelijkheidsvereiste in het verzekeringsrecht wordt ingevuld en meer specifiek, of de in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht heersende oorzakelijkheidsleer, nl. de equivalentieleer, wordt toegepast. 2. Eindcompetenties en werkwijze 2. De oorzakelijkheidsproblematiek is zowel in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, waar de problematiek betrekking heeft op het vereiste verband tussen de fout en de schade (infra nrs ) het strafrecht, waar de problematiek betrekking heeft op het vereiste verband tussen de (strafbare) gedraging en de schade (infra nr. 11) als in het contractueel aansprakelijkheidsrecht, waar de problematiek betrekking heeft op het vereiste verband tussen de contractuele wanprestatie en de schade (infra nr. 12) een gekende problematiek waarover reeds veel inkt is gevloeid. In het verzekeringsrecht heeft de oorzakelijkheidsproblematiek betrekking op het vereiste verband tussen het gedekte gevaar en de gedekte schade maar blijkt dit een onderkende problematiek te zijn. Zo is er geen Belgische rechtspraak die expliciet of impliciet aangeeft welke oorzakelijkheidsleer in het verzekeringsrecht toepassing vindt en ook het merendeel van de Belgische auteurs besteedt geen aandacht aan de problematiek, laat staan dat zij zelf een oplossing trachten te bieden door na te gaan welke oorzakelijkheidsleer wordt toegepast. 3 1 De primaire prestatieplicht is de plicht van de verzekeraar om de (gedekte) schade van de verzekerde te vergoeden. 2 A. BLOM, Causaliteit in het verzekeringsrecht, Deventer, A. Blom en Kluwer, 2006, 2. 3 Volgens mij is het rechtsartikel geschreven door Prof Dr. Bernauw de enige (Belgische) uiteenzetting waarin deze problematiek als een volwaardige problematiek wordt erkend en waarin een oplossing is uitgewerkt. Het spreekt voor zich dat dit artikel een ware verrijking is, niet alleen voor mijn masterproef maar tevens voor de Belgische rechtsleer. 1

10 Gelet op de onderkenning van de oorzakelijkheidsproblematiek, wil ik in eerste instantie de problematiek onder de aandacht brengen door een duidelijk beeld ervan te schetsen. Zo wil ik verduidelijken in welke types verzekeringen en in welke situaties deze naar voor komt en in welke niet. Daarnaast is het ook mijn bedoeling om na te gaan of de wetgeving of verzekeringsovereenkomsten een eigen invulling geven aan het vereiste oorzakelijk verband door een eigen oorzakelijkheidsmaatstaf te voorzien. Indien dit niet zo blijkt te zijn, verduidelijk ik in welke situaties dit problematisch is én tracht ik zelf een oplossing te bieden door na te gaan of de oorzakelijkheidsregel uit de equivalentieleer wordt toegepast. Indien blijkt dat de equivalentieleer toepassing vindt, is het de bedoeling na te gaan of deze (zoals in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht) maatschappelijk onaanvaardbare gevolgen met zich mee kan brengen en indien dit zo blijkt te zijn, om correcties die op grond van billijkheidsoverwegingen zouden vereist zijn, aan te reiken. Met de weergave van mijn bevindingen streef ik ernaar om zelf te kunnen bijdragen aan de opvulling van de huidige lacune in het Belgisch verzekeringsrecht en andere auteurs te kunnen aansporen om een eigen bijdrage te leveren omtrent dit onderwerp. 3. Om deze doelstellingen te bereiken heb ik gebruik gemaakt van de klassieke Belgische rechtsbronnen: wetgeving, rechtspraak en rechtsleer. Gelet op de lacune in Belgische rechtspraak en rechtsleer ben ik ook van het klassieke pad afgeweken om zo meer voeling met de praktijk te verkrijgen. Zo heb ik verzekeringspolissen geanalyseerd, onder andere om na te gaan of zij doorgaans al dan niet een oorzakelijkheidsmaatstaf voorzien. Ook heb ik advocaten uit het verzekeringsrecht aangesproken maar ik kreeg spijtig genoeg doorgaans het antwoord dat men niet vertrouwd is met deze problematiek. Toch waren twee van hen bereid mij te adviseren. Daar waar het mij relevant lijkt, zal ik naar hun adviezen verwijzen. Daarnaast ben ik ook rechtsvergelijkend te werk gegaan door wetgeving, rechtspraak en rechtsleer uit het Verenigd Koninkrijk, Amerika en Nederland te analyseren en zal ik daar waar relevant, de gepaste verwijzingen maken. Hoewel ik ook Franse rechtsbronnen heb onderzocht leverden deze mij geen bruikbare inzichten voor dit onderwerp op. 3. Een beknopt overzicht van de hoofdstukken 4. Om een goed inzicht te hebben in het onderwerp oorzakelijkheid in het verzekeringsrecht is vooreerst vereist dat men een goed inzicht heeft in het concept oorzakelijkheid in zijn algemene betekenis zowel binnen als buiten het recht. Daarom komt dit in het eerste hoofdstuk aan bod. Hierna komt in datzelfde hoofdstuk een beknopte uiteenzetting van oorzakelijkheid in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, het strafrecht en het contractueel aansprakelijkheidsrecht aan bod. De bevinding dat het oorzakelijkheidsconcept in deze rechtstakken in principe aan de hand van de equivalentieleer wordt ingevuld, doet in het Belgisch verzekeringsrecht de vraag rijzen of zij daar ook toepassing vindt. Vervolgens komen de voor deze problematiek relevante verschijningsvormen van causaliteit aan bod. Aangezien een goed begrip van de equivalentieleer essentieel is, wordt de rest van dit hoofdstuk gewijd aan de bespreking hiervan. Naast een eerder algemene bespreking, wordt deze ook in het licht van 2

11 het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht besproken, vergelijk ik deze ook met oorzakelijkheidstheorieën uit andere rechtsstelsels en bespreek ik ook een aantal correcties die in het Belgisch buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht zijn uitgewerkt om de onbillijke gevolgen van de toepassing van de equivalentieleer te corrigeren. Hierna zet ik in het tweede hoofdstuk de relevante aspecten van het concept verzekering uiteen. In het derde en vierde hoofdstuk neem ik de verzekeringswetgeving en verzekeringsovereenkomsten onder de loep met oog op een verduidelijking van de problematiek. In het vijfde hoofdstuk ga ik na of wetgeving of verzekeringsovereenkomsten een eigen oorzakelijkheidsregel aanreiken. Ik geef niet alleen de gevonden indicaties van een eigen oorzakelijkheidsmaatstaf weer, ik geef ook aan of deze al dan niet een sluitende oplossing bieden voor de problematiek. Bovendien verduidelijk ik ook of deze oorzakelijkheidsmaatstaven de toepassing van de equivalentieleer al dan niet verhinderen. In het zesde hoofdstuk bespreek ik de vaststelling dat de wetgever en verzekeraar doorgaans een blanco oorzakelijkheidsnorm voorzien. Bovendien zal ik de reikwijdte van de oorzakelijkheidsproblematiek beperken door een onderscheid te maken tussen situaties waarin zonder de invulling van de blanco oorzakelijkheidsnorm kan worden beslist of de verzekeraar tot zijn primaire prestatieplicht is gehouden en in welke situaties dit niet mogelijk is. In het zevende hoofdstuk verduidelijk ik hoe in het Engels, Anglo-Amerikaans en Nederlands verzekeringsrecht met de problematiek is omgegaan. In tegenstelling tot het Belgisch verzekeringsrecht is de oorzakelijkheidsproblematiek in deze rechtsstelsels wel reeds geruime tijd erkend en bestaat daar enige transparantie over. Zowel de rechtspraak als rechtsleer van deze rechtsstelsels hebben reeds geworsteld met de vraag of de oorzakelijkheidsleer uit het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht in het verzekeringsrecht kan worden toegepast. Ik zal verduidelijken wat het antwoord daarop is. Daarnaast zal ik de uitwerking van de in deze rechtsstelsels toepasselijke oorzakelijkheidstheorieën met de uitwerking van de Belgische equivalentieleer vergelijken om na te gaan of deze al dan niet een alternatief bieden voor de maatschappelijk onaanvaardbare gevolgen waartoe (de blinde werking van) de equivalentieleer kan leiden. In hoofdstuk 8 argumenteer ik waarom volgens mij de invulling van de blanco oorzakelijkheidsnorm in het verzekeringsrecht aan de hand van de equivalentieleer gebeurt. Vervolgens reik ik de volgens mij toepasselijke oplossing aan voor het probleem van evenwaardige schadeoorzaken en verduidelijk ik ook in welke situaties op grond van billijkheidsoverwegingen nood is aan correcties op de strikte toepassing van de equivalentieleer. Daarna volgt een uiteenzetting van de volgens mij passende correcties en bespreek ik het positief en negatief conflict dat de equivalentieleer kan doen ontstaan. Ter afsluiting geef ik in hoofdstuk 9 een overzicht van de meest interessante inzichten die ik aan de hand van dit onderzoek heb verworven. 3

12 1 Oorzakelijkheid in het recht 1.1 Een algemene verduidelijking van het begrip oorzakelijkheid 5. Zowel in de dagelijkse omgangstaal als in het juridisch vakjargon duidt oorzakelijkheid op het verband tussen een eerdere gebeurtenis, de oorzaak, en een latere gebeurtenis, het gevolg. Naar oorzakelijkheid wordt ook als volgt verwezen: causaliteit, oorzakelijk verband of causaal verband. 6. Quasi alle gebeurtenissen zijn het gevolg van één en meestal zelfs meerdere oorzaken. Laten we het juridisch aspect van dit begrip terzijde dan zien we dat in het dagelijks leven het oorzakelijk verband tussen twee gebeurtenissen vrij eenvoudig en snel kan worden vastgesteld. Ik geef een aantal voorbeelden: 1. Je stoot tegen een vaas (oorzaak) waardoor een vaas omvalt (gevolg) 2. Je wordt geduwd (oorzaak) waardoor je van de trap valt (gevolg) 3. Er ontstaat een brand (oorzaak) waardoor jouw huis afbrandt (gevolg) 7. Analyseren we dit begrip vanuit juridisch oogpunt dan zien we dat de vaststelling van een oorzakelijk verband bewust en weloverwogen moet gebeuren. Dit vloeit redelijkerwijze voort uit het gegeven dat binnen het recht bepaalde rechtsgevolgen worden gekoppeld aan het bestaan van een oorzakelijk verband tussen een eerdere gebeurtenis en een latere gebeurtenis, meer bepaald wanneer deze laatste gebeurtenis het ontstaan van schade inhoudt. Deze rechtsgevolgen kunnen het vermogen van de betrokkene(n) op ingrijpende wijze beïnvloeden. In het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht valt bijvoorbeeld te denken aan een verweerder die het niet breed heeft maar door de vastelling van een oorzakelijk verband tussen zijn fout en de schade van de eiserbenadeelde een torenhoge schadevergoeding moet betalen. Om de oorzakelijkheidsvraag zo zorgvuldig mogelijk te kunnen beantwoorden heeft men daarom in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht dan ook oorzakelijkheidsregels ontwikkeld: dit zijn regels op grond waarvan een eerdere gebeurtenis als oorzaak van een latere gebeurtenis kan worden beschouwd, teneinde daar een rechtsgevolg (nl. aansprakelijkheid) te koppelen. 8. In de volgende paragraaf zal duidelijk worden dat in tegenstelling tot het verzekeringsrecht, het in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, het strafrecht en het contractueel aansprakelijkheidsrecht wél duidelijk is welke oorzakelijkheidsregel wordt toegepast. 1.2 Oorzakelijkheid in andere rechtstakken dan het verzekeringsrecht 9. Doorgaans knopen juristen het begrip oorzakelijkheid quasi automatisch vast aan het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht. Daar gaat de oorzakelijkheidsproblematiek terug op het vereiste verband tussen de schade van de benadeelde en de fout (of nalatigheid) van de 4

13 verweerder opdat deze laatste tot schadevergoeding zou zijn gehouden (artikel 1382 e.v. BW). Niet alleen in het Belgisch recht maar ook in andere Europese rechtsstelsels hebben rechtspraak en rechtsleer pogingen ondernomen om deze problematiek op te lossen door de ontwikkeling van oorzakelijkheidstheorieën met eigen oorzakelijkheidscriteria. Enkel indien aan deze criteria is voldaan, zal er sprake zijn van een oorzakelijk verband tussen de fout van de verweerder en de schade van de benadeelde (infra nrs ). 10. In het Belgisch buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, heeft het Hof van Cassatie de vraag naar de toepasselijke oorzakelijkheidsregel beantwoord door de equivalentieleer als officiële oorzakelijkheidsleer aan te nemen. Sindsdien bepaalt de rechter aan de hand van de conditio sine qua non-test uit de equivalentieleer of de verweerder gehouden is tot vergoeding van de schade van de benadeelde. Het oorzakelijkheidscriterium uit de equivalentieleer houdt in dat de fout van de verweerder een conditio sine qua non ( een noodzakelijke voorwaarde ) moet zijn geweest voor de schade van de benadeelde. Enkel indien deze voorwaarde is vervuld, zal de rechter een oorzakelijk verband tussen de fout en de schade kunnen vaststellen. 11. Naast het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht is de oorzakelijkheidsproblematiek ook binnen het strafrecht relevant, bijvoorbeeld voor de strafbaarstelling ingevolge een gevolgmisdrijf. Gelet op art. 419 van het Strafwetboek is hij die onopzettelijk iemands dood veroorzaakt strafbaar. 4 De oorzakelijkheidsproblematiek gaat hier terug op het vereiste verband tussen de gedraging van de betrokkene en de schade (zijnde in dit geval de dood van het slachtoffer). In beginsel wordt ook het vereiste oorzakelijk verband in het strafrecht aan de hand van de equivalentieleer ingevuld. Nochtans blijkt de vraag of de equivalentieleer in het strafrecht kan worden toegepast dikwijls het voorwerp van discussie te zijn. Volgens tegenstanders zou het verschil tussen het strafrecht en het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, wat doelstellingen en kenmerken betreft, de implementatie van de equivalentieleer verhinderen Binnen het contractenrecht heeft de oorzakelijkheidsproblematiek betrekking op het vereiste verband tussen de schade van de benadeelde en de contractuele wanprestatie van zijn medecontractant. Opdat deze laatste tot schadevergoeding zou zijn gehouden moet de oorzakelijkheidsvereiste zijn vervuld (art e.v. BW). Net zoals in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht besliste het Hof van Cassatie dat het vereiste oorzakelijk verband aan dezelfde voorwaarden moet voldoen als het oorzakelijk verband uit de equivalentieleer. 6 4 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht, strafprocesrecht en internationaal strafrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2006, B. WEYTS en T. VANSWEEVELT, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 29-82; J. ROZIE en T. VANSWEEVELT, Causaliteit in het Belgische strafrecht. Over de kruisbestuiving tussen het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en het strafrecht, NC 2014, afl. 6, Cass. 21 mei 1999, AR C960353N, Cass. 12 mei 2006, Juristenkrant 2009, afl. 200, 4; Cass. 5 juni 2008, AR C070199N, Cass. 19 maart 2015, AR C140445F, 5

14 13. Gelet op het voorgaande lijkt de Belgische rechtspraak zich doorgaans vast te houden aan de equivalentieleer wanneer de vraag naar oorzakelijk verband tussen een gebeurtenis en een schade zich stelt. 7 Of de equivalentieleer eveneens in het Belgisch verzekeringsrecht wordt toegepast, zal verder onderzoek moeten uitwijzen. 1.3 De verschillende causaliteitsvormen Enkelvoudige en meervoudige causaliteit kunnen van elkaar worden onderscheiden 14. Binnen het recht kunnen situaties van enkelvoudige en meervoudige causaliteit van elkaar worden onderscheiden. Wanneer één bepaalde gebeurtenis als rechtstreekse oorzaak van een schadegeval kan worden aangewezen, is er sprake van enkelvoudige causaliteit. Eén enkele gebeurtenis is op zich een noodzakelijke en tevens voldoende voorwaarde voor het ontstaan van de schade. Zo is een breuk in de waterleiding, waardoor waterschade ontstaat, een voorbeeld van enkelvoudige causaliteit. De breuk in de waterleiding is een noodzakelijke en tevens voldoende voorwaarde geweest voor de waterschade. Situaties waarin enkelvoudige causaliteit voorhanden blijkt te zijn, zijn echter eerder uitzonderlijk. Doorgaans gaat een hele schadehistoriek aan het schadegeval vooraf en zullen er dus meerdere schadeoorzaken kunnen worden vastgesteld. Telkens meerdere schadeoorzaken met elkaar in samenloop komen, is er sprake van meervoudige causaliteit De verschillende verschijningsvormen van meervoudige causaliteit 15. Er zijn eigenlijk drie relevante manieren waarop oorzaken tot een bepaalde schade kunnen leiden: - Uit elkaar voortvloeiende gebeurtenissen hebben de schade veroorzaakt - Twee of meer parallelle gebeurtenissen hebben de schade veroorzaakt - Twee of meer samenwerkende gebeurtenissen hebben de schade veroorzaakt A. Uit elkaar voortvloeiende oorzaken 16. Uit elkaar voortvloeiende oorzaken houden, zoals de term aangeeft, in dat een latere oorzaak is voortgevloeid uit een eerdere oorzaak. Er heeft als het ware een vervorming van een eerdere oorzaak in een latere oorzaak plaatsgevonden. Uit elkaar voortvloeiende oorzaken zijn 7 B. WEYTS, en T. VANSWEEVELT, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 775; Mr. Petitat, persoonlijke communicatie, 19 februari en 6 april

15 oorzaken die beide een noodzakelijke voorwaarde zijn geweest voor de schade. In het juridisch jargon spreekt men ook wel van een ketting/keten van oorzaken. Ik geef een aantal voorbeelden: 1. Een overstroming veroorzaakt een elektrocutie waardoor er brand ontstaat en een woning afbrandt. 2. Een fout in de constructie van een woning veroorzaakt barsten in de muur waardoor het huis instort. 3. Een lek in een pijpleiding veroorzaakt vochtplekken waardoor er waterschade ontstaat. B. Samenwerkende oorzaken 17. Samenwerkende oorzaken zijn oorzaken die enkel samen de schade, zoals deze zich in concreto heeft voorgedaan, hadden kunnen veroorzaken. Deze oorzaken vormen enkel samen een noodzakelijke en voldoende voorwaarde voor de schade. Met andere woorden: bij afwezigheid van één van deze oorzaken zou de schade, zoals deze zich in concreto heeft voorgedaan, zich niet hebben voorgedaan. Zo kan de waterschade van een verzekerde 8 het gevolg zijn van de samenwerking tussen een breuk in de waterleiding en een langdurige lekkage. Zoals gezegd, impliceert samenwerking dat de waterschade, zoals deze zich in concreto heeft voorgedaan, zich niet zou hebben voorgedaan indien één van de twee schadeoorzaken, ofwel de breuk in de waterleiding ofwel het (langdurig) lek, zich niet zou hebben voorgedaan. Een ander voorbeeld komt uit de (Engelse) rechtspraak 9 : Verkoper A verkoopt goederen aan koper B en doet beroep op firma C om deze te verschepen. Ten gevolge van een nalatigheid in hoofde van firma C vertrekt het schip zonder aanwezigheid van de goederen. Firma D gaat ervan uit dat het schip wel degelijk de betrokken goederen vervoert en hij verstrekt onterecht een vrachtbrief. Pas bij aankomst wordt duidelijk dat de goederen de plaats van vertrek nooit hebben verlaten en is verkoper A verplicht koper B een vergoeding te betalen. Verkoper A stelt een aansprakelijkheidsvordering in tegen zowel firma C als D. In casu oordeelde de rechter dat de schade, zoals deze zich in concreto heeft voorgedaan, het gevolg was van de samenwerking van deze twee oorzaken: de schade, zoals deze zich in 8 Met verzekerde wordt bedoeld: de persoon die enerzijds rechten put uit de verzekeringsovereenkomst maar anderzijds ook verplichtingen (o.a. een schadebeperkingsplicht) heeft in het kader daarvan. De verzekerde kan een en dezelfde persoon zijn als de verzekeringnemer maar dit zal niet altijd het geval zijn. De verzekeringnemer is degene die de verzekeringsovereenkomst heeft afgesloten en gehouden is tot premiebetaling. 9 Heskell v Continental Express and Another (1950) 1 All ER 1033, 7

16 concreto heeft voorgedaan, zou zich niet hebben voorgedaan indien ofwel de nalatigheid in hoofde van firma C ofwel de foutieve afgifte door firma D zich niet had plaatsgevonden. C. Parallelle oorzaken 18. Parallelle oorzaken zijn oorzaken die elk apart de schade, zoals deze zich in concreto heeft voorgedaan, zouden kunnen hebben veroorzaakt. Zij vormen ten opzichte van elkaar reserve-oorzaken: indien één van de twee oorzaken zich niet had voorgedaan dan zou de concrete schade toch zijn ontstaan maar dan door toedoen van de andere oorzaak. Elke parallelle oorzaak is dus wel een voldoende voorwaarde voor de schade maar geen noodzakelijke voorwaarde. In tegenstelling tot de andere verschijningsvormen, leidt deze verschijningsvorm, luidens de equivalentieleer, steeds tot afwezigheid van oorzakelijk verband tussen elk van de parallelle oorzaken en de schade. Hoewel oorzakelijkheid duidelijk voorhanden is, zal, luidens de equivalentieleer, toch tot afwezigheid van oorzakelijkheid worden besloten. Het spreekt voor zich dat dit in sommige situaties als onbillijk kan worden ervaren, bijgevolg dringen zich in deze situaties correcties op, zowel bij de toepassing van de equivalentieleer in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht (infra nrs ) als in het verzekeringsrecht (infra nrs ). 19. Hebben de parallelle oorzaken zich op hetzelfde moment voorgedaan, dan spreekt men ook wel van cumulatieve causaliteit. Ik geef twee voorbeelden van parallelle schadeoorzaken die zich gelijktijdig hebben voorgedaan: 1. Jager A en jager C mikken beiden op een dier maar ze missen hun doel en raken op hetzelfde moment persoon B. B overleeft dit niet. Het staat vast dat B zonder de fout van A eveneens zou zijn overleden maar dan door de fout van C en hij omgekeerd ook zonder de fout van C eveneens zou zijn overleden door de fout van A. 2. Een woning wordt vernield tengevolge van een aardbeving en een brand die gelijktijdig plaatsvonden, zonder dat deze oorzaken een onderling verband hebben. Het staat vast dat de woning bij afwezigheid van of de aardbeving of de brand, eveneens zou zijn vernield. 20. Het is ook mogelijk dat parallelle oorzaken zich niet gelijktijdig hebben voorgedaan maar dat de ene zich pas heeft voorgedaan nadat de andere zich heeft voorgedaan. Het komt er dus op neer dat de gebeurtenis die de schade effectief heeft veroorzaakt, in tijd werd gevolg door een andere gebeurtenis die eveneens, indien de eerdere gebeurtenis zou hebben gefaald, de schade zou hebben veroorzaakt. In dat geval spreekt men van potentiële causaliteit. In zo n situatie wordt een onderscheid gemaakt tussen de beschouwde oorzaak en de potentiële oorzaak. De beschouwde oorzaak is de oorzaak die effectief heeft bijgedragen tot het ontstaan van de schade terwijl de potentiële oorzaak de oorzaak is die niet effectief heeft bijgedragen tot het ontstaan van de schade omdat hij zich pas heeft voorgedaan nadat de beschouwde schadeoorzaak zich had voorgedaan. De potentiële oorzaak is een oorzaak die de schade evengoed had veroorzaakt mocht de beschouwde schadeverwekkende oorzaak hebben gefaald, bijgevolg maakt 8

17 deze de beschouwde oorzaak overbodig. 10 Uit dit alles samen vloeit voort dat geen van de oorzaken een noodzakelijke voorwaarde is geweest voor de schade. Niet de potentiële oorzaak aangezien deze de schade niet effectief heeft veroorzaakt. Maar ook niet de beschouwde oorzaak aangezien, indien deze had gefaald, de concrete schade toch veroorzaakt was geweest door de potentiële oorzaak. Ik geef de volgende voorbeelden: 1. Een terrorist plaatst een bom in een auto die om 11u zal ontploffen. Nog voor dit tijdstip aanbreekt, rijdt een andere bestuurder om 10u30 in op de auto, waardoor deze volledig vernield is. De beschouwde oorzaak is de fout begaan door de andere autobestuurder aangezien dit de schade effectief heeft veroorzaakt. Zonder haar fout zou de auto om 10u30 nog volledig intact geweest zijn. De potentiële oorzaak is de bom: ook zonder de aanrijding door de bestuurder was de auto volledig vernield geweest ingevolge de ontploffing. De vaststelling dat de wagen pas een half uur later volledig vernield was geweest, neemt niet weg dat de bomontploffing de potentiële oorzaak is, het is vereist maar tevens voldoende dat het uiteindelijke resultaat hetzelfde zou geweest zijn indien alleen de bomontploffing zich had voorgedaan Persoon A dient gif toe aan persoon B, waarna persoon B wordt doodgeschoten door persoon C vooraleer het gif uitwerking krijgt. 12 Het is duidelijk dat zelfs indien de fout van persoon C had gefaald, de concrete schade (de dood van persoon B) eveneens zou veroorzaakt zijn door de fout van persoon A. De fout van persoon C is de beschouwde oorzaak, de fout van persoon A is de potentiële oorzaak. 1.4 In gevolge de equivalentieleer vallen feitelijke en juridische oorzakelijkheid in het Belgisch recht samen 21. Reeds heb ik erop gewezen dat de Belgische rechtspraak bij de oorzakelijkheidsafweging vasthoudt aan de equivalentieleer (supra nr. 13). Aan de hand van de conditio sine qua non-test peilt de Belgisch equivalentieleer naar de noodzakelijke voorwaarde(n) voor de schade. Elke gebeurtenis zonder dewelke de schade, zoals deze zich in concreto heeft voorgedaan, zich niet zou hebben voorgedaan, wordt luidens de equivalentieleer als schadeoorzaak weerhouden. De toepassing van de equivalentieleer, leidt ertoe dat het Belgisch recht, althans wat oorzakelijkheidsafweging betreft, een buitenbeentje is. De meeste Europese rechtsstelsels passen de conditio sine qua non-test wel toe als een eerste stap om de feitelijke schadeoorzaken te achterhalen maar daarna wordt nog een verdere selectie gemaakt tussen de verschillende 10 K. BERNAUW, Oorzakelijkheid in verzekeringen, TPR 2014, (1607) M. VAN QUICKENBORNE, Oorzakelijk verband tussen onrechtmatige daad en schade, Mechelen, Wolters Kluwer, 2007, J. ROZIE en T. VANSWEEVELT, Causaliteit in het Belgische strafrecht. Over de kruisbestuiving tussen het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en het strafrecht, NC 2014, afl. 6, (433)

18 feitelijke oorzaken. De equivalentieleer daarentegen maakt geen selectie tussen de verschillende feitelijke oorzaken. Luidens de equivalentieleer vallen feitelijke en juridische oorzakelijkheid samen: alle gebeurtenissen die als een feitelijke schadeoorzaak worden weerhouden, worden eveneens als een juridische schadeoorzaak beschouwd. We zien dat de equivalentieleer dus een ruim oorzakelijkheidscriterium hanteert: het is vereist maar tevens voldoende dat de gebeurtenis een noodzakelijke voorwaarde voor de schade is geweest Zoals gezegd maken de meeste andere Europese rechtsstelsels wel een onderscheid tussen feitelijke en juridische causaliteit. 14 Nadat aan de hand van de conditio sine qua non-test de feitelijke oorzakelijkheid is vastgesteld, wordt aan de hand van selectiecriteria, die eigen zijn aan de oorzakelijkheidsleer van het betrokken rechtsstelsel, een verdere selectie gemaakt tussen de verschillende feitelijke oorzaken om zo de juridische oorzaken te achterhalen. Deze selectiecriteria strekken ertoe de rechtsgevolgen (bijvoorbeeld de aansprakelijkheid van de verweerder in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht) die aan de schadeveroorzakende gebeurtenis zouden kunnen worden gekoppeld, te beperken. Zo weerhoudt de adequatietheorie als schadeoorzaak enkel de (feitelijke) oorzaak, waarvan de schade het voorzienbaar gevolg is (infra nr. 31). 15 Volgens de Franse théorie de l effet direct et immédiat zal enkel de (feitelijke) oorzaak waarvan de schade het rechtstreeks gevolg is, als schadeoorzaak worden weerhouden 16. De Nederlandse leer van toerekening naar redelijkheid weerhoudt enkel als schadeoorzaak de (feitelijke) oorzaak die naar redelijkheid als oorzaak van de schade kan worden beschouwd (infra nr. 30). De Engelse causa proxima-leer zal enkel de (feitelijke) oorzaak die doorslaggevend is geweest voor de schade als schadeoorzaak kwalificeren (infra nrs ). 1.5 De equivalentieleer in het licht van het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht De equivalentieleer is de heersende oorzakelijkheidsleer 23. De equivalentieleer heeft zich binnen het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht ontwikkeld en werd daarbinnen door het Hof van Cassatie als heersende oorzakelijkheidsleer aanvaard. Hoewel volgens het Hof van Cassatie de vaststelling van het oorzakelijk verband tot de vrije appreciatiebevoegdheid van de feitenrechter behoort, ziet het Hof erop toe dat de rechter de equivalentieleer niet miskent. Doet hij dit wel dan zal het desbetreffende arrest worden 13 K. BERNAUW, Oorzakelijkheid in verzekeringen, TPR 2014, (1607) H. BOCKEN en I. BOONE, Causaliteit in het Belgische recht, TPR 2002, (1634) ; J. ROZIE en T. VANSWEEVELT, Causaliteit in het Belgische strafrecht. Over de kruisbestuiving tussen het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en het strafrecht, NC 2014, afl. 6, (436) M. VAN QUICKENBORNE, De oorzakelijkheid in het recht van de burgerlijke aansprakelijkheid. Een methodologische en positief-rechtelijke analyse, Brussel, Elsevier-Sequoia, 1972, 253; H. BOCKEN en I. BOONE, Inleiding tot het schadevergoedingsrecht. Buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingssystemen, Brugge, die Keure, 2014, R. HEYLEN, Causaliteitsleer: pleidooi tegen de equivalentieleer in het Belgisch recht, voor de equivalentieleer in het medisch onderzoek naar vermijdbare medische ongevallen, Tijdschrift voor gezondheidsrecht , (161)

19 verbroken. 17 In praktijk wordt deze controle toch niet altijd zo strikt doorgevoerd. Het Hof blijkt op grond van billijkheidsoverwegingen toch bereid te zijn om af te wijken van de equivalentieleer. 18 Zo zijn er arresten die toch de controle door het Hof van Cassatie hebben doorstaan ook al bleek duidelijk uit de motivering dat de rechter de adequatietheorie had toegepast om zo de aansprakelijkheid van de verweerder te kunnen beperken tot de schade die het redelijkerwijs te verwachten gevolg was van zijn fout (infra nr. 31) De kenmerken van de equivalentieleer 24. Aangezien de equivalentieleer zich in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht heeft ontwikkeld, teneinde na te gaan of de grondvoorwaarden voor aansprakelijkheid (art e.v. BW) zijn vervuld, verduidelijk ik de principes van deze oorzakelijkheidsleer aan de hand van de toepassing ervan in deze rechtstak. Verder in deze masterproef zal ik verduidelijken wat de gevolgen zijn van de toepassing van de equivalentieleer in het verzekeringsrecht (infra hoofdstuk 8.2). A. De equivalentieleer hanteert een ruim oorzakelijkheidsbegrip 25. Opdat de verweerder aansprakelijk zou zijn voor de schade van de benadeelde is het vereist maar tevens voldoende dat de fout een conditio sine qua non is geweest voor de schade. Het is niet vereist dat de fout ook een voldoende voorwaarde is voor de schade. Dit betekent dat het in het licht van de oorzakelijkheidsvraag van geen belang is of de fout op zich (los van andere schadeoorzaken), de schade zou kunnen hebben veroorzaakt. 26. In situaties van enkelvoudige causaliteit is de toepassing van de conditio sine qua nontest voor de rechter een relatief eenvoudige opdracht. Aangezien er maar één gebeurtenis is die als schadeoorzaak in aanmerking komt, zal het oorzakelijk verband met de schade kunnen worden vastgesteld. Is deze gebeurtenis de fout van de verweerder dan zal deze dus aansprakelijk zijn voor de schade. Moeilijker wordt het wanneer er sprake is van meervoudige causaliteit. De rechter zal dan uit de schadehistoriek de gebeurtenissen moeten selecteren die een noodzakelijke voorwaarde zijn geweest voor de schade. Enkel indien de rechter vaststelt dat de andere gebeurtenissen uit de schadehistoriek samen voldoende waren om de concrete schade te veroorzaken, zal hij vaststellen dat de fout van de verweerder geen noodzakelijke voorwaarde 17 Cass. 12 januari 1988, AR 1359, Cass. 28 september 1989, AR 8373, Cass. 26 maart 1992, AR 9260, Cass. 19 juni 2007, AR P070201N, Cass. 18 juni 2010, AR C080211F, Cass. 6 juni 2011, AR C100095F, Cass. 19 september 2011, AR C100680N, Cass. 23 september 2011, AR C100744F, Cass. 23 oktober 2012, AR P120318N, Cass. 6 december 2013, RW , 790; Cass. 28 mei 2014, AR P131014F, Cass. 6 oktober 2014, AR. S110048F, 18 B. WEYTS, en T. VANSWEEVELT, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, B. WEYTS, Blijft het Hof van Cassatie trouw aan de equivalentieleer bij een samenloop van fouten? (noot onder Cass. 22 april 2004), RW , ; B. WEYTS en T. VANSWEEVELT, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009,

20 voor de schade zijn geweest en dus ook tot de afwezigheid van oorzakelijk verband. 20 Hieruit vloeit voort dat luidens de equivalentieleer een gebeurtenis vrij snel in oorzakelijk verband met de schade zal staan. B. Evenwaardigheid van schadeoorzaken 27. Zodra verschillende fouten elk op zich in oorzakelijk verband staan met de schade, worden deze fouten als evenwaardige schadeoorzaken beschouwd. De equivalentieleer heeft dus een blinde werking: ongeacht de zwaarte van zijn respectievelijke fout of haar relatief belang in het tot stand komen van de schade kan elke verweerder die een causaal relevante fout heeft begaan tot vergoeding van de gehele schade van de benadeelde worden aangesproken. Tengevolge hiervan is het mogelijk dat de aansprakelijkheid van de verweerder uitdeint op een wijze die als onbillijk kan worden ervaren. Te denken valt aan een verweerder die tot vergoeding van de volledige schade van de benadeelde wordt aangesproken hoewel hij slechts een kleine fout beging of een fout die slechts in kleine mate heeft bijgedragen tot het ontstaan van de schade. 21 Hierin verschilt de equivalentieleer van de Engelse causa proxima-leer die niet blind is voor het aandeel dat een schadeoorzaak heeft in het ontstaan van de schade. De causa proxima-leer peilt naar de doorslaggevende schadeoorzaak, wat impliceert dat zij rekening houdt met de verschillende gradaties van oorzakelijkheid (infra nrs ). C. Geen beperking van de (rechts)gevolgen die aan het oorzakelijk verband worden gekoppeld 28. De equivalentieleer houdt geen rekening met een ongelukkige samenloop van omstandigheden die mogelijks de omvang van de schade hebben vergroot. Van zodra het oorzakelijk verband van de fout van de schadeverwekker met de schade vaststaat, moet hij eveneens instaan voor de onrechtstreekse, abnormale en onvoorzienbare gevolgen van zijn fout. 22 Ook dit gegeven strekt ertoe dat de equivalentieleer als onbillijk kan worden ervaren. 29. In andere Europese rechtsstelsels zijn er oorzakelijkheidstheorieën waarvan de selectiecriteria erop gericht zijn de aansprakelijkheid van de verweerder te beperken. Hierdoor kunnen zij in vergelijking met de equivalentieleer tot meer billijke rechtsgevolgen leiden: 20 H. BOCKEN en I. BOONE, Causaliteit in het Belgische recht, TPR 2002, (1625) ; J. ROZIE en T. VANSWEEVELT, Causaliteit in het Belgische strafrecht. Over de kruisbestuiving tussen het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en het strafrecht, NC 2014, afl. 6, (433) ; M. MERVEILLE, La preuve du lien de causalité et le préjudice environnemental individuel, Amén. 2014, (15) B. WEYTS, Blijft het Hof van Cassatie trouw aan de equivalentieleer bij een samenloop van fouten? (noot onder Cass. 22 april 2004), RW , H. BOCKEN en I. BOONE, Causaliteit in het Belgische recht, TPR 2002, (1625) ; R. HEYLEN, Causaliteitsleer: pleidooi tegen de equivalentieleer in het Belgisch recht, voor de equivalentieleer in het medisch onderzoek naar vermijdbare medische ongevallen, Tijdschrift voor gezondheidsrecht , (161)

21 bijvoorbeeld de leer van de toerekening naar redelijkheid, de adequatietheorie en la théorie de l effet direct et immédiatement. 30. De leer van de toerekening naar redelijkheid is de in het Nederlands buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht geldende oorzakelijkheidsleer. Deze theorie werd opgenomen in art. 6:98 van het Nederlands Burgerlijk Wetboek 23 en wordt toegepast sinds de Hoge Raad in 1970 besliste om de adequatietheorie te verlaten. 24 In een eerste stap wordt de vraag of er aansprakelijkheid is, beantwoord via de conditio sine qua non-test, in een tweede stap wordt de toerekeningsmaatstaf toegepast om te bepalen hoe ver de aansprakelijkheid reikt. 25 Om dit te bepalen moet de rechter rekening houden met een aantal criteria (daarom spreekt men ook wel van een multifactorbenadering ) waaronder: de voorzienbaarheid, de aard van de aansprakelijkheid (bijvoorbeeld schuldaansprakelijkheid of objectieve aansprakelijkheid), de aard van de schade, de mate waarin de foutverwekker een foutieve gedraging kan worden verweten, de aard van de gedraging, de strekking van de geschonden gedragsregel en vraag of de foutieve gedraging in de schadehistoriek ver verwijderd ligt van de schade. 26 Vooral dit laatste criterium kan een correctie vormen op de equivalentieleer. Hoe verder de fout zich bevindt van de schade in de keten van oorzaken, hoe minder redelijk de toerekening zal zijn. Ik staaf dit aan de hand van het volgende voorbeeld: stel persoon A snijdt een elektriciteitskabel door, tengevolge van het gebrek aan elektriciteit moet de fabriek haar deur sluiten en kunnen de bestellingen van de klanten niet op tijd worden geleverd. 27 In het licht van de Belgische equivalentieleer zal de afstand van geen belang zijn. Persoon A zal aansprakelijk zijn voor zowel de schade van de eigenaar van de kabel, de gederfde winst van de fabriek en de schade van de klanten. Conform de leer van toerekening naar redelijkheid, zou het echter kunnen zijn dat de rechter oordeelt dat de verweerder toch niet aansprakelijk is voor de schade van de klanten omdat deze schade te ver van zijn fout verwijderd is. 31. De adequatietheorie, ook wel leer van de adequate oorzaak genoemd, werd vroeger in Nederland toegepast en is nog steeds van toepassing in Duitsland, Griekenland, Oostenrijk en Zwitserland. In de eerste stap wordt via de conditio sine qua non-test de noodzakelijke voorwaarden voor de schade vastgesteld. Daarna volgt in een tweede stap een selectie tussen de verschillende noodzakelijke voorwaarden. Deze leer peilt naar de schadeoorzaak waarvan de schade het voorzienbaar gevolg is. Volgens deze leer is de vergoedbare schade die in oorzakelijk verband staat tot de fout beperkt tot de voorzienbare of redelijkerwijs te verwachten gevolgen van deze fout. Dit betekent dat, luidens deze oorzakelijkheidsleer de aansprakelijkheid van de 23 Art. 6:98 BW: voor vergoeding komt slechts in aanmerking schade die in zodanig verband staat met de gebeurtenis waarop de aansprakelijkheid van de schuldenaar berust, dat zij hem, mede gezien de aard van de aansprakelijkheid en van de schade, als een gevolg van deze gebeurtenis kan worden toegerekend. 24 W. DIJKSHOORN, De leer van de redelijke toerekening: back to the eighties, AV&S 2011, nr. 30, (1) 15; H.M.B. BROUWER, Causaliteit in het verzekeringsrecht, AV&S 2013, afl. 25, (1) A. KOLDER, Letselschade: de hypothetische situatie zónder ongeval, TVP 2015, nr. 2, 24 (24-25). 26 G. QUINT, Verkort verklaard, Deventer, Kluwer, 1996, 84-87; A.J. VERHEIJ, Onrechtmatige daad, Deventer, Kluwer, 2005, A.J. VERHEIJ, Onrechtmatige daad, Deventer, Kluwer, 2005,

22 verweerder beperkt zal zijn tot de schade van de benadeelde die het voorzienbaar of redelijkerwijs te verwachten gevolg is van zijn fout. 28 Deze oorzakelijkheidsleer blijkt tevens om billijkheidsoverwegingen reeds in het Belgisch recht te zijn toegepast. Hoewel het Hof van Cassatie de toepassing van de equivalentieleer vooropstelt, is het in het Belgisch buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht reeds voorgekomen dat de rechter toepassing maakt van de adequatietheorie teneinde de onbillijke situatie waartoe de strikte toepassing van de equivalentieleer zou leiden, te vermijden. Zo oordeelde het Hof van Beroep te Brussel dat de vergoedbare schade die in oorzakelijk verband staat tot de fout zich beperkt tot de normale gevolgen van die fout. Hoewel de rechter duidelijk de adequatietheorie had toegepast, achtte het Hof van Cassatie het voldoende dat het Hof zijn uitspraak motiveerde aan de hand van de vaststelling dat de schade, zoals deze zich in concreto heeft voorgedaan, zich ook zonder de fout van de verweerder zou hebben voorgedaan (dit is de oorzakelijkheidsvereiste uit de equivalentieleer). 29 Hieruit kunnen we dus opmaken dat de equivalentieleer in praktijk toch niet steeds even strikt wordt toegepast Ook de Franse théorie de l effet direct et immédiat kan tot meer billijke rechtsgevolgen leiden aangezien de verweerder enkel aansprakelijk is voor de fouten waarvan de schade het rechtstreeks gevolg is Door rechtspraak en rechtsleer ontwikkelde correcties op de equivalentieleer 33. Gelet op het ruim oorzakelijkheidscriterium uit de equivalentieleer dat tot onbillijke situaties kan leiden, werd in rechtspraak en rechtsleer reeds de vraag gesteld of het oorzakelijkheidscriterium uit de equivalentieleer wel geschikt is om het oorzakelijk verband tussen een gebeurtenis en de schade vast te stellen. In de lijn daarvan werden in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht correcties uitgedacht om in bepaalde situaties de maatschappelijk onaanvaardbare gevolgen van de strikte toepassing van de equivalentieleer te matigen of zelfs vermijden. A. Verdeling van de schadelast 34. Uit het principe van de evenwaardigheid van schadeoorzaken vloeit voort dat zodra een gebeurtenis in oorzakelijk verband staat met de schade elk van die gebeurtenissen als evenwaardige schadeoorzaken worden beschouwd. Wanneer de schade veroorzaakt blijkt te zijn door een samenloop van fouten van verschillende foutverwekkers, betekent dit dan ook dat elke 28 M. VAN QUICKENBORNE, De oorzakelijkheid in het recht van de burgerlijke aansprakelijkheid. Een methodologische en positief-rechtelijke analyse, Brussel, Elsevier-Sequoia, 1972, 253; H. BOCKEN en I. BOONE, Inleiding tot het schadevergoedingsrecht. Buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingssystemen, Brugge, die Keure, 2014, Cass. 11 oktober 1989, RGAR 1992, nr , noot F. FERON. 30 B. WEYTS, en T. VANSWEEVELT, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009,