OVERMACHT. Joëlle Rozie Stefan Rutten Aloïs Van Oevelen (editors) Antwerpen Cambridge

Transcriptie

1 OVERMACHT Joëlle Rozie Stefan Rutten Aloïs Van Oevelen (editors) Antwerpen Cambridge

2 Overmacht Joëlle Rozie, Stefan Rutten en Aloïs Van Oevelen (eds.) Omslag: Kai Savelsberg, Gäste (2012, cm) 2015 Antwerpen Cambridge ISBN D/2015/7849/151 NUR 820 Alle rechten voorbehouden. Behoudens uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, op welke wijze ook, zonder de uitdrukkelijke voorafgaande toestemming van de uitgever.

3 WOORD VOORAF In 2013 organiseerde de Conférence du Jeune Barreau de Charleroi een studiedag over La force majeure. État des lieux, waarvan de referaten gebundeld zijn in een boek met de gelijknamige titel. 1 Dit boek inspireerde collega Joëlle Rozie om aan de onderzoeksgroep Rechtshandhaving van de Faculteit Rechten van de Universiteit Antwerpen het voorstel te doen om een studienamiddag over hetzelfde onderwerp te organiseren. Dit voorstel genoot snel algemene instemming en het voorliggende boek bevat de referaten van deze studienamiddag, die plaatshad op 3 december Uit deze referaten komt naar voren dat het begrip overmacht goed verankerd is in ons recht en een transversaal begrip is, dat niet alleen wordt gehanteerd in het contractenrecht en het buitencontractuele aansprakelijkheidsrecht, maar ook in het strafrecht, het strafprocesrecht, het burgerlijk procesrecht en het arbeidsrecht. Deze opsomming is niet limitatief bedoeld, want onder meer ook in het bestuursrecht en het socialezekerheidsrecht treft men dit begrip aan. De in dit boek opgenomen referaten tonen ook aan dat het in de verschillende rechtstakken gehanteerde begrip overmacht vrij gelijklopend is. Het moet namelijk gaan om een gebeurtenis of een omstandigheid die de naleving van een door de wet opgelegde verplichting of een contractuele verbintenis absoluut dan wel redelijkerwijze onmogelijk maakt, zonder dat dit te wijten mag zijn aan de fout of de onzorgvuldigheid van de persoon op wie deze verplichting rustte. Of nog, anders gezegd, het moet gaan om een onvoorzienbare en onvermijdbare gebeurtenis of omstandigheid die onafhankelijk is van de wil van de persoon die zich op overmacht beroept en die bijgevolg niet aan hem kan worden toegerekend. 2 Vastgesteld kan worden dat de rechtspraak deze toepassingsvoorwaarden vrij streng opvat, terwijl in een deel van de doctrine terecht gepleit wordt voor een redelijke en iets soepeler beoordeling. 3 De gevolgen van overmacht zijn echter niet dezelfde in de verschillende rechtstakken waarin deze rechtsfiguur wordt gehanteerd. In het contractenrecht en in het arbeidsovereenkomstenrecht heeft overmacht tot gevolg dat de schuldenaar bevrijd is van de op hem rustende verbintenis, zij 1 I. Bouiloukliev (ed.), La force majeure. État des lieux, Limal, Anthemis en Conférence du Jeune Barreau de Charleroi, 2013, 314 p. 2 Zie de bijdragen van A. Van Oevelen en A. De Boeck, randnrs. 3-6; T. Vansweevelt en B. Weyts, randnrs. 6-13; J. Rozie, randnrs. 7 en 27-53; B. Vanlerberghe, randnrs Zie de bijdragen van A. Van Oevelen en A. De Boeck, randnr. 5; T. Vansweevelt en B. Weyts, randnrs. 6-10; J. Rozie, randnrs v

4 Woord vooraf het dat in het arbeidsovereenkomstenrecht meer de nadruk wordt gelegd op de schorsing van de verbintenis die door overmacht niet kan worden nagekomen. 4 Op vergelijkbare wijze heeft een succesvol beroep op overmacht in het buitencontractuele aansprakelijkheidsrecht tot gevolg dat de aangesprokene bevrijd is van aansprakelijkheid 5 en is overmacht in het strafrecht een schulduitsluitingsgrond. 6 In het strafprocesrecht is de overheid die door overmacht verhinderd is om bepaalde wettelijke verplichtingen na te komen (bv. verhoor voorafgaand aan het bevel tot aanhouding), vrijgesteld van de naleving van deze verplichting. 7 In het burgerlijk procesrecht en het strafprocesrecht heeft het niet naleven van een termijn ingevolge overmacht in principe tot gevolg dat de procespartij, nadat de situatie van overmacht een einde heeft genomen, de proceshandeling, bijvoorbeeld het aanwenden van een rechtsmiddel, toch nog zal kunnen verrichten. De termijn om die proceshandeling te stellen, zal dan worden verlengd. 8 Namens de editors en de auteurs van dit boek druk ik de hoop uit dat deze intradisplinaire benadering van het overmachtsbegrip en de gevolgen ervan een aanzet mag zijn tot nadere reflectie en van nut mag zijn voor de rechtspractici. Namens de onderzoeksgroep Rechtshandhaving dank ik alle sprekersauteurs voor hun uiteenzetting op de studienamiddag en voor de kwalitatief hoogstaande bijdrage die zij aan dit boek hebben geleverd. Zoals bij de vorige studienamiddagen van deze onderzoeksgroep, ben ik ook nu veel dank verschuldigd aan het Centrum voor Beroepsvervolmaking in de Rechten, in de persoon van Pascale Buyck, Reinhilde Tulkens en Sigrid Heyninck, voor de administratieve en logistieke ondersteuning bij de organisatie van deze studienamiddag, en aan uitgeverij, in het bijzonder in de persoon van Kris Moeremans, voor de vlotte samenwerking en de fraaie uitgave van dit boek. Aloïs Van Oevelen Gewoon hoogleraar Universiteit Antwerpen Onderzoeksleider onderzoeksgroep Rechtshandhaving 4 Zie de bijdragen van A. Van Oevelen en A. De Boeck, randnrs. 8-11; D. Cuypers, p Zie de bijdrage van T. Vansweevelt en B. Weyts, randnrs Zie de bijdrage van J. Rozie, randnrs en Zie de bijdrage van J. Meese, randnrs Zie de bijdragen van Vanlerberghe, randnrs ; J. Meese, randnrs vi

5 INHOUD Woord vooraf v Overmacht en imprevisie in het Belgische contractenrecht Aloïs Van Oevelen en Annick De Boeck I. Inleiding II. Overmacht A. De gemeenrechtelijke overmachtsregeling Begrip Bewijs Gevolgen B. Overmachtsbedingen Verschijningsvormen, interpretatie en kwalificatie Geoorloofdheid a. In het gemene contractenrecht b. In overeenkomsten met consumenten III. Imprevisie A. De gemeenrechtelijke regeling B. Imprevisieclausules Begrip en verschijningsvormen Geoorloofdheid IV. Besluit Overmacht in het buiten contractueel aansprakelijkheidsrecht Thierry Vansweevelt en Britt Weyts I. De verhouding tot de rechtvaardigingsgronden II. Definitie A. Een onvoorzienbare gebeurtenis B. Onweerstaanbare gebeurtenis C. Geen toerekening aan de dader III. De gevolgen van overmacht A. Verweermiddel ongeacht de aard van de aansprakelijkheid van de aangesprokene B. Invloed op de foutaansprakelijkheid C. Invloed op de aansprakelijkheidsvermoedens vii

6 Inhoud 1. Algemene principes De klassieke invulling van de ouderlijke aansprakelijkheid Evolutie naar een objectieve aansprakelijkheid waarbij enkel overmacht bevrijdend werkt? D. Invloed op de objectieve aansprakelijkheden De draagwijdte van een objectieve aansprakelijkheid De irrelevantie van de oorsprong van de aansprakelijkheidsfactor a. Zaken b. Dieren c. Gebouwen IV. Besluit Overmacht in het burgerlijk proces Beatrix Vanlerberghe I. Inleiding II. Gevallen van overmacht A. Omstandigheden die volledig vreemd zijn aan de procespartijen Gebeurtenissen buiten elke menselijke wil Gebeurtenissen door de mens veroorzaakt, maar waaraan de procespartij zelf volledig vreemd is a. Staking op de griffie b. Staking van de post vertraging in de postbedeling c. Omstandigheden die aan de overheid worden toegeschreven B. Omstandigheden te wijten aan het (al dan niet foutief) handelen van de lasthebber van een partij Algemene regel Fouten van de gerechtsdeurwaarder in het bijzonder Omstandigheden die voor de lasthebber zelf overmacht uitmaken C. Omstandigheden eigen aan de procespartij III. Ogenblik waarop de overmachtsituatie dient te bestaan IV. Gevolgen van de overmacht A. Algemeen B. Verlenging van de termijn ingevolge overmacht V. Besluit Overmacht in het arbeidsrecht Daniël Cuypers I. Ten geleide II. Overmacht in het arbeidsrecht: algemene principes viii

7 Inhoud A. Overmacht leidt niet noodzakelijk tot beëindiging van de overeenkomst B. Overmacht moet bewezen worden C. De Arbeidsovereenkomstenwet benadrukt het schorsend effect D. Diverse toepassingen in de rechtspraak III. Definitieve arbeidsongeschiktheid: een ernstig discussiepunt A. Het Hof van Cassatie en de kritiek in de rechtsleer B. Overmacht in de praktijk: de drijvende krachten achter een betwiste bepaling IV. Op zoek naar een antwoord A. De reclasseringsplicht in de welzijnswetgeving B. Artikel 34 Arbeidsovereenkomstenwet V. Oplossing vanuit het discriminatierecht? A. Nieuwe impuls vanuit Europa B. Toepassingen in de Belgische rechtspraak C. Een fundamentele wijziging of een verscherping van de rechterlijke controle? VI. Een ander paradigma: een inclusieve arbeidsmarkt Overmacht in het strafrecht: artikel 71 Sw. ontleed Joëlle Rozie I. Inleiding, afbakening en probleemstelling II. Het overmachtsbegrip in kaart gebracht A. Definitie: algemeen B. Rechtskarakter C. Draagwijdte ratione materiae en ratione personae D. Bewijs E. Effect op de burgerlijke vordering F. Andere rechtsgevolgen III. De toepassingsvoorwaarden onder de loep genomen A. Twee soorten overmacht: materiële en morele overmacht B. Een uitwendige onweerstaanbare dwang C. Uitschakeling van de wilsvrijheid D. Niet hebben bijgedragen tot het ontstaan van de overmacht IV. Evaluatie van het penaal Belgisch overmachtsbegrip Overmacht in het strafprocesrecht Joachim Meese I. Inleiding II. Overmacht als redmiddel voor procespartijen bij het aanwenden van rechtsmiddelen ix

8 Inhoud A. In het kader van het aantekenen van verzet B. In het kader van het aantekenen van hoger beroep C. In het kader van het cassatieberoep III. Overmacht als redmiddel voor de overheid A. In het kader van het verhoor voorafgaand aan het bevel tot aanhouding B. In het kader van de betekening van het bevel tot aanhouding C. In het kader van het recht op overleg voorafgaand aan het verhoor en het recht op bijstand tijdens het verhoor IV. Besluit x